2023-yilning birinchi choragida O‘zbekistonning elektr energiyasi, issiqlik energiyasi ishlab chiqarish va ko‘mir qazib olish sohasida faoliyat yurituvchi aksariyat energetika kompaniyalari zarar ko‘rdi. Bu Korporativ axborot yagona portalidagi korxonalarning moliyaviy hisobotlarida aks etdi.
“Issiqlik elektr stansiyalari” aksiyadorlik jamiyati (6 ta issiqlik elektr stansiyasi, 3 ta elektr stansiyasi va 3 ta xizmat ko‘rsatish korxonasini boshqaradi) yanvar-mart oylarida 1,6 trillion so‘m zarar ko‘rgan, 2022-yilning 9 oyida kompaniya 1,24 trln. so‘mni tashkil etadi. Zararlarning keskin o‘sishi “moliyaviy faoliyat bo‘yicha boshqa xarajatlar” bilan bog‘liq bo‘lib, bu 1,19 trillion so‘mni tashkil etdi. O‘tgan yilning birinchi choragida 24,5 milliard so‘m foyda olingan.
Yanvar oyida Central Asia Energy ishonchli boshqaruvidan chiqarilgan Angren issiqlik elektr stansiyasi (IES)ning zarari 77 milliard so‘mga yetdi, bu o‘tgan yilning shu davriga nisbatan (97,1 milliard so‘m) kam.
Yangi-Angren IES birinchi chorakni 2022-yilning uch oyidagi 80,48 milliard so‘mga nisbatan 26,8 milliard so‘m zarar bilan yakunladi. O‘tgan yili zarar miqdori 305,8 milliard so‘mni tashkil etgan, 2021-yilda 245,5 milliard so‘m, 2020-yilda 54,9 milliard so‘m zarar ko‘rilgandi.
“O‘zbekko‘mir” 2019-yilni 5,4 milliard so‘m sof foyda bilan yakunlagan bo‘lsa, 2020-yilda ishonchli boshqaruvga o‘tkazilgandan so‘ng zarar 79,7 milliard so‘mni, 2021-yilda 183,8 milliard so‘mni tashkil qildi. 2022-yilda kompaniya 20,5 milliard so‘m foyda ko‘rgan bo‘lsa, 2023-yilning birinchi choragida yana 20,37 milliard so‘m zarar ko‘rildi.
“Gazeta.uz” avvalroq Angren va Yangi-Angren issiqlik elektr stansiyalari hamda “O‘zbekko‘mir” AJ Central Asia Energy ishonchli boshqaruviga o‘tkazilgandan so‘ng ko‘p milliard so‘mlik zarar ko‘rgani haqida batafsil yozgandi.
Talimarjon IESda, garchi avval doim foydada bo‘lib kelingan bo‘lsa-da, 16,3 milliard so‘mlik zarar qayd etildi. 2022-yil III chorak yakunlariga ko‘ra stansiya 444,7 milliard so‘m foyda olgandi. Zarar energiya blokining uzoq davom etgan ta’miri bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin, buning uchun prezident Shavkat Mirziyoyev “Issiqlik elektr stansiyalari” aksiyadorlik jamiyati raisi Farhod Abdurahmonovni ishdan bo‘shatgandi.
“Hududiy elektr tarmoqlari” korxonasi birinchi chorakda o‘tgan yilning shu davridagi 212,16 milliard so‘mga nisbatan 116,6 milliard so‘m zarar ko‘rgan. Shu bilan birga, 2022-yilda korxona 56,6 milliard so‘m zarar ko‘rgan, 2021-yilda esa 378,5 milliard so‘m foyda olgan.
“Hududgazta’minot” korxonalari o‘tgan yilning birinchi choragida 247,4 milliard so‘m foyda ko‘rgan bo‘lsa-da, bu yilda 86,5 milliard so‘m zarar ko‘rgan. 2022-yilda 199,9 milliard so‘m, 2021-yilda esa 240,3 milliard so‘m foyda olingan.
“O‘zbekneftgaz” kompaniyasi 2021-yildan buyon hisobotlarni e’lon qilmayapti. 2022 yip birinchi yarim yillikda 3 trillion 360 milliard so‘m foyda olingani ma’lum qilingandi.
Iqtisodchi Otabek Bakirov energetika sohasini liberallashtirish va bu sohada bozor sharoitlarini yaratish masalasi yana kun tartibiga qaytishi kerak, deb hisoblamoqda.
“Turli strategik rejalar, ulkan shartnomalar, tashriflar, forumlar, sammitlar, kreditlar umuman ma’noga ega emas. Agar energetika tizimi bozor relslariga o‘tkazilmasa va energetika bozori yaratilmasa, samarasizlik, misli ko‘rilmagan o‘g‘rilik va zararkunandalik davom etaveradi, ko‘lami oshaveradi”, — deya ogohlantirdi u.
O‘tgan qishda O‘zbekiston keng ko‘lamli energetika inqiroziga duch keldi, bu esa elektr, issiqlik va gaz ta’minotida uzilishlarga sabab bo‘ldi. Oqibatda ayrim korxona va fabrikalar o‘z faoliyatini to‘xtatib qo‘ydi, bu esa sanoat ishlab chiqarishining keskin pasayishiga olib keldi. Toshkent aholisi isinish va ovqat pishirish uchun tashqarida o‘t yoqishga majbur bo‘ldi.
Energiya inqirozining asosiy sababi gaz taqchilligi bo‘lib, ishlab chiqarish pasayishda davom etmoqda (elektr, ko‘mir va issiqlik energiyasi bilan birga). Energetika vaziri Jo‘rabek Mirzamahmudov avvalroq O‘zbekiston 35 yil davomida barcha neft va gaz konlarini Rossiyaga bergani haqidagi ma’lumotni rad etgandi.
Energiya bozorini liberallashtirishga harakat
O‘zbekistonda gaz va elektr energiyasiga tariflar oxirgi marta 2019-yil avgust oyida oshirilgan edi. Energiya resurslari bo‘yicha narxlarni liberallashtirish va energetika sohasini isloh qilish ishlari bir necha bor ortga surilgan.
Hukumat 2020-yilning fevral-mart oylarida elektr energiyasi va gaz tariflarini oshirishni rejalashtirgan edi, biroq koronavirus pandemiyasi tufayli bu chorani keyinga qoldirgan. 2020-yil oktabr oyida “Hududiy elektr tarmoqlari” aksiyadorlik jamiyati raisi Ulug‘bek Mustafoyev prezident tomonidan 2021−2022-yillarda elektr energiyasi tariflarini oshirmaslik vazifasi qo‘yilgani haqida ma’lum qilgandi.
Biz 2022-yil may oyida O‘zbekistonda 7,3 million abonent elektr energiyasi iste’mol qilishi, ularning 80 foizi oyiga o‘rtacha 200 kVt/soatgacha elektr energiyasini sarflashi haqida yozgandik. Vaholanki, bu uy xo‘jaliklari aholi tomonidan iste’mol qilinadigan umumiy elektr energiyasining atigi 31 foizini (5,7 milliard kVt/soat) tashkil etadi.
4 million gaz abonentining 85 foizi oyiga o‘rtacha 500 kub metrgacha gaz iste’mol qiladi. Shu bilan birga, ular aholi umumiy iste’molining atigi 35 foizini (4,5 milliard kub metr) tashkil qiladi.
Hukumat 2022-yil 15-iyuldan energiya iste’molining ijtimoiy normasini joriy etishni va limitlarni joriy qilishni rejalashtirgan edi, chunki ko‘proq iste’mol qilganlar davlat subsidiyalarining katta qismini oladi, biroq keyinchalik bu boradagi qaror keyinga qoldirilgan.
O‘tgan yil oxirida prezident aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamini qo‘llab-quvvatlagan holda energiya resurslariga bozor narxlarini joriy etish zarurligini ta’kidlagandi.
Fevral oyida Markaziy bank rahbari o‘rinbosari Behzod Hamroyev may oyida elektr energiyasi va gaz narxlarining liberallashtirilishi kutilayotgani haqida xabar bergandi. Mart oyi oxirida iqtisodiyot va moliya vaziri o‘rinbosari Dilshod Sultonov 2023-yilda energiya resurslari uchun tariflarni oshirish rejalashtirilmagani, biroq bu masala muhokama qilinayotganini aytgan.
Iqtisodchi Behzod Hoshimovning ta’kidlashicha, O‘zbekiston energetika sohasidagi joriy narx siyosati kambag‘allarning qashshoqlashishiga, boylarning boyib ketishiga olib kelmoqda. Energetika kompaniyalariga bozordan tashqari narxlarni qo‘llab-quvvatlash uchun berilgan milliardlab dollarlik subsidiyalar boylar uchun ko‘proq foydalidir, degan u.
