Biznes tuzilmalarining jamiyat taraqqiyotiga qo‘shishi mumkin bo‘lgan hissasini inkor etib bo‘lmaydi. Bu hissa korxonalarning o‘z xodimlari va jamiyat oldidagi ijtimoiy va ekologik majburiyatlarni o‘z zimmasiga olishi bilan muhimdir. Mas’uliyatni o‘z zimmansiga olish o‘ta og‘ir yukdek tuyulishi mumkin — lekin kichik qadamlardan boshlasa bo‘ladi, masalan ishchilarning tashabbuslari va manfaatlarini qo‘llab-quvvatlash yoki mahallaga yordam berish orqali ham buni amalga oshirish mumkin. Ijtimoiy muammolar bilan shug‘ullanuvchi tadqiqotchi, korporativ ijtimoiy mas’uliyat bo‘yicha mutaxassis Malika Sharipova va ijtimoiy himoya sohasidagi tadqiqotchi Dilmurod Yusupov o‘z maqolalarida korporativ ijtimoiy mas’ulityani amalga oshirishda qanday xatolardan saqlanish kerakligiga to‘xtalib o‘tganlar.
Biznesda muvaffaqiyatga erishishda korporativ ijtimoiy mas’uliyatning (KIM) o‘rni tobora muhim ahamiyat kasb etib bormoqda. Ijtimoiy va ekologik siyosat hamda standartlarni tatbiq etayotgan, bir qator xalqaro sertifikatlarni qo‘lga kiritishga urinayotgan va audit tizimlaridan o‘tayotgan, yillik KIM hisobotlarini chiqarayotgan kompaniyalar kundan kunga ko‘payib bormoqda.
Global miqyosda transmilliy korporatsiyalar ham barcha manfaatdor tomonlarning tobora ortib borayotgan talablarini qondirishga harakat qilmoqda. Hatto KIMni rivojlantirishga bag‘ishlangan The CSR journal, 3BL, Triple Pundit kabi maxsus platforma va nashriyotlar ham ko‘paymoqda.
“BlackRock” investitsiyalarni boshqarish transmilliy korporatsiyasi raisi va bosh ijrochi rahbari Lourens Fink ham o‘zining yaqinda e’lon qilingan murojaatida investitsiya qarorlarini qabul qilishda KIMning rolini alohida ta’kidlab o‘tdi. U 2020 yilda ekologik, ijtimoiy va boshqaruv (Environmental Social Governance — ESG) tamoyillarida yetakchi bo‘lgan kompaniyalar investorlarning qiziqishini jalb qilgani va shu orqali o‘z raqobatchilaridan ustun bo‘lganliklarini aytib o‘tdi.
Foyda olishdan tashqari, biznes tuzilmalari o‘z xodimlarining huquqlarini ta’minlashi va barcha manfaatdor tomonlar oldidagi majburiyatlarini bajarishi orqali jamiyat rivojiga hissa qo‘shishlari, shu bilan birga jamiyatdagi ijtimoiy muammolarning yechimida ishtirok etishlari zarur.
Atrof-muhitni muhofaza qilish va xodimlarni ijtimoiy himoyalash, mas’uliyatli amaliyotlar, qonunchilikka rioya qilish, ta’minot zanjiri bo‘yicha hisobot berish va boshqalar — bularning barchasi KIMning asosiy talablaridir.
KIM tamoyillarini amaliyotda tadbiq etuvchi, kuchli ijtimoiy himoya va xodimlar huquqlarini to‘laqonli tarzda ta’minlovchi mas’uliyatli biznes tuzilmalari nafaqat investorlarni jalb qilish, balki jamoatchilik ishonchini ham qozonish, o‘z nufuzini ko‘tarish, yangi mijozlar va yuqori malakali xodimlarni jalb qilish imkoniga ega bo‘ladilar.
Juda zo‘r imkoniyat, shunday emasmi? Ammo KIMni to‘g‘ri tarzda amalga oshirish oson ish emas! Amaliyot shuni ko‘rsatadiki, muvaffaqiyatli KIM tashabbuslarini amalga oshirish puxta rejalashtirish, yetakchilik va samarali muloqot qobiliyatini talab qiladi.
KIM xayriya emas
Afsuski, KIMdan faqat g‘araz maqsadlarda foydalanadigan kompaniyalar ham mavjud. Balki o‘quvchilar “whitewashing”, ya’ni “obro‘ni oqlash”, “greenwashing” yoki “yashil piar” kabi tushunchalar haqida eshitgandir. Bunda kompaniyalar xaridor va mijozlarini o‘z xizmatlari ijtimoiy mas’uliyatli tarzda amalga oshirilishi yoki o‘z mahsulotlari ekologik toza ekaniga ishontirishga urinishadi. Aslida esa bunday kompaniyalarda tegishli standartlar yoki siyosat amalga oshirilmaydi.
Shu bilan birga, KIM tamoyillarini noto‘g‘ri tushunadigan kompaniyalar ham mavjud. Shuni aytib o‘tish kerakki, KIM — imkoniyati cheklangan bolalarga sovg‘alar ulashish yoki ular uchun bayram tashkillashtirilgan ta’sirchan reklama roliklari yoki xayriya degani emas.
O‘zbekistondagi kompaniyalar o‘rtasida o‘tkazilgan so‘rovnoma shuni ko‘rsatdiki, mamlakatimizdagi biznesning salmoqli qismi KIM ga xayriya prizmasi orqali qaraydi. Ba’zi tadbirkorlar buni diniy e’tiqodlari yoki altruistik tushunchalari asosida amalga oshirishadi, ba’zilari esa boshqa kompaniyalarning KIM strategiyalari to‘g‘risida eshitib, o‘zlarida ham shu usullarga taqlid qilishga harakat qilishadi.
Quyida, O‘zbekistonda KIM loyihalarini samarasiz amalga oshirishga misollarni ko‘rib chiqamiz (voqealar va holatlarning o‘xshashligi tasodifiy bo‘lishi mumkin).
1-muvaffaqiyatsiz misol: “mehribonlik uyi turizmi”
“A” kompaniyasi mehribonlik uylari tarbiyalanuvchilariga yangi yil bayrami uyushtiradi. Kompaniya vakillari bolalar uylariga tashrif buyurishadi, yangi yil sovg‘alarini, oziq-ovqat mahsulotlarini tarqatishadi, konsert uyushtirishadi va bolalar bilan suratga tushishadi. Keyin kompaniya PR-mutaxassisi mashhur internet-OAVlarda “reklama huquqi asosida” o‘z xayriya aksiyalari to‘g‘risida foto va video materiallarni joylashtiradi. Bir qarashda bunday strategiyaning yomon joyi yo‘q — axir bolalarni xursand qilishdi-ku!
Ehtimol “A” kompaniyasi ushbu xayriya aksiyasini faqat yaxshi niyatlar bilan tashkillashtirgandir. Ammo, ilg‘or xalqaro amaliyotga nazar tashlasak, ko‘plab rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarda bolalar uchun maxsus muassasalardan voz kechib, vasiylikning muqobil, oilaviy shakllarini (homiy oilalar) qo‘llab-quvvatlashga e’tibor berilmoqda. Bolalarga sovg‘alar tarqatish albatta yaxshi, lekin aslida ular uchun eng muhimi ularning oilaviy muhitda, mehr-muhabbat bilan ulg‘ayishidir. Kompaniyalar bolalarning asl muammolari bilan shug‘ullanish o‘rniga “mehribonlik uyi turizmi”ni amalga oshirishi jamoat ongida mehribonlik uylari institutini yana ham kuchaytirishga va boshqa muqobil yo‘llar haqida bosh qotirmaslikka olib keladi.
Moddiy yordam va ijtimoiy xizmatlarga muhtoj bo‘lgan notinch va kam ta’minlangan oilalar farzandlarini o‘zlari boqa olmaganliklari sababli ularni mehribonlik uylariga berishga majbur bo‘ladilar. 2019 yilda Mehribonlik uylari tarbiyalanuvchilarining 14 foizigina to‘liq yetim bo‘lgan, qolganlari esa ota-onasining noilojligidan shu muassasalarda qo‘nim topganlar. Yaqinda prezidentning Namanganga tashrifi chog‘ida 26-mehribonlik uyidagi to‘rt nafar bola moddiy qiyinchiliklar tufayli ularni tashlab ketgan onalariga qaytarildi. Ammo nega bolaning onaga qaytarilishi uchun aynan prezidentning tashrifini kutish kerak? Ijtimoiy xizmatlar, mahalla qo‘mitasi, KIMni targ‘ib qiluvchi kompaniyalar, xayriya qiluvchilar — ular moddiy jihatdan qiynalayotgan bu kabi oilalarni o‘z vaqtida qo‘llab-quvvatlashi va bolalarning o‘z oilalaridan ajralishining oldini olishlari mumkin-ku.
Albatta, kompaniyalarning sharoiti yo‘q oilalarning har biriga ijtimoiy yordam berishga vaqti yo‘q va ular bunga majbur ham emas, axir mehribonlik uylarida bayram tashkil qilish — kompaniyaning obro‘sini yaxshilash uchun tez samara beruvchi arzon va ishlangan sxema. Biroq, aytib o‘tish kerak, ushbu xayriya yondashuvi barqaror emas va afsus, ko‘pincha masalaning mohiyati bilan shug‘ullanishni istamagan kompaniyalarning bir martalik PR aksiyasi sifatida xizmat qiladi.
KIM loyihalarining barqarorligi
Shuni ta’kidlab o‘tish kerakki, KIM strategiyasining barchaga bir xil darajada mos keladigan aniq andozasi mavjud emas. KIM strategiyasi kompaniyaning o‘z rivojlanish strategiyasiga muvofiq ishlab chiqilishi, jamiyat uchun ham, kompaniya uchun ham samarali bo‘lishi va boshqa korxonalar siyosatidan ko‘chirma bo‘lmasligi kerak. Kompaniyalar KIM tamoyillarini o‘z maqsadlari va vazifalari, qadriyatlari va barcha manfaatdor tomonlarining ehtiyojlarini, shuningdek, jamiyatdagi mavjud muammolarni chuqur anglagan holda ishlab chiqishlari kerak.
Hech bir kompaniya 100% “yashil” bo‘la olmaydi, lekin shu bilan birga, har bir kompaniyaning o‘ziga xos ekologik zararni kamaytirish va ijtimoiy mas’ullik maqsadlari bo‘lishi kerak. Masalan, siz barqaror rivojlanish yo‘lini tanlashingiz, inson huquqlari, ayollar huquqlarini himoya qilishingiz yoki nogironlarning jamiyat bilan integratsiyalashuviga yordam berishingiz, biron maqsadga qaratilgan xayriya ishlarini amalga oshirishingiz mumkin. Ammo ta’kidlab o‘tish zarurki, bu strategiyalarning barchasi doimiy va barqaror bo‘lishi kerak. KIM bir martalik yordam emas, balki aniq belgilangan va maqsadga yo‘naltirilgan uzoq muddatli strategiya bo‘lishi kerak.
Dunyo tajribasidan bir misol — AQSHda 2011 yildan beri faoliyat olib borayotgan qayta ishlangan bambuk, yog‘och va boshqa materiallardan qo‘lda ishlangan ko‘zoynaklar ishlab chiqaradigan Solo Eyewear kompaniyasini misol qilib olsak. Kompaniya insonlarga g‘amxo‘rlik qiladi — kompaniya o‘z daromadining 10% ini doimiy tarzda muhtoj insonlarni ko‘zoynaklar bilan ta’minlash, ko‘z tibbiy ko‘riklaridan o‘tkazish va katarakta operatsiyalarini moliyalashtirishga xayriya qiladi. Solo Eyewear shu paytgacha 13 mingdan ziyod muhtoj ko‘zi ojizlarga ko‘rish imkoniyatini qaytargan.
Shu bilan birga, kompaniya atrof-muhitni muhofaza qilishga o‘z hissasini qo‘shish maqsadida quyoshdan saqlaydigan qora ko‘zoynaklarni tayyorlash uchun qayta ishlangan bambuk, yog‘och yoki plastmassa kabi ikkilamchi mahsulotlardan foydalanadi va bu bilan yuzlab kilogramm birlamchi materiallarni isrof qilishning oldini oladi. Aravind Eye Care System va Restooring Vision bilan hamkorlik orqali Solo Eyewear kompaniyasning ko‘rishni tiklash bo‘yicha harakatlari 32 mamlakatga tarqalgan.
Keyingi samarasiz KIM xatolarini takrorlamaslik uchun siz ham o‘zingizning siyosatingizga to‘g‘ri keladigan nodavlat notijorat tashkilotini qo‘llab-quvvatlash yoki ular bilan sheriklik qilish orqali qo‘yilgan ezgu maqsadlarga erishish imkonini kuchaytirishingiz mumkin.
2-muvaffaqiyatsiz misol: “xayriya yondashuvi”
“B” kompaniyasi O‘zbekiston mustaqilligi kuni munosabati bilan nogironlar tashkilotiga xayriya yordamini ko‘rsatadi. Kompaniya xodimlari tashkilotning 100 dan ortiq a’zolariga firma logotiplari tushirilgan sumkalar va qutilarda oziq-ovqat tarqatadi va bu jarayonini suratga olishadi. So‘ngra kompaniyaning matbuot xizmati ommabop Internet-nashrlardan birida nogironlarga yordam berish qanchalik muhimligi to‘g‘risida fotosurat va “oliyjanob” matnni reklama huquqlari asosida e’lon qiladi.
Bu misolda yana o‘sha xatoni kuzatamiz, ya’ni “B” kompaniyasi oziq-ovqat mahsulotlarini tarqatishda ijtimoiy himoyaga muhtoj odamlarga osongina yordam berishni ma’qul ko‘radi. Lekin, keling, “agar bir odamga yordam berishni istasang, unga baliq berma, balki unga baliq tutishni o‘rgat”, — degan qadimiy dono maqolni eslaylik.
Ehtimol, “B” kompaniyasi sog‘lom insonlarga qaraganda nogironlarning munosib ish topishlari to‘rt barobar qiyinroq ekanligidan xabari yo‘qdir. Bir martalik “baliq” tarqatish xayriyasi o‘rniga bu kompaniya nogironlarning asl muammolarini o‘rganish, ularni ish bilan ta’minlash, o‘qitish yoki ularga ish tajribasini o‘rgatishi mumkin edi.
Ammo, bir martalik xayriya yordamini tarqatish nogiron ishchilar uchun ma’lum ish joylarini moslashtirish va treninglar o‘tkazishdan ko‘ra ancha osonroq ish albatta. Shu bilan birga, nogironlar tashkilotining 100 dan ortiq a’zolariga oziq-ovqat mahsulotlarini tarqatish — bu ommaviy axborot vositalarida xayriya ishlarini tezkor yoritib, obro‘ orttirishga xizmat qiladigan kompaniyalar uchun juda yaxshi imkoniyat.
Biroq faqat xayriya bilan shug‘ullanish yondashuvi barqaror emas va afsus bu kabi aksiyalar nogironlarni mamlakat iqtisodiyoti rivojiga o‘z hissasini qo‘shishi mumkin bo‘lgan faol fuqarolar sifatida emas, balki пассив qabul qiluvchilarga aylantirishni rag‘batlantiradi. Bundan tashqari, xayr-ehson beruvchilar va uni oluvchilar o‘rtasida teng bo‘lmagan munosabatlarni vujudga keltiradi, bunda odatda, beruvchilar oluvchilarga nima kerakligini o‘zlari “hal qilishadi”.
Biznesning fuqarolik sektori bilan ijtimoiy sherikligi
KIM bo‘yicha samarali va barqaror loyihalarni amalga oshirish uchun kompaniyalar o‘z strategiyalariga mos yoki o‘xshash qadriyatlarni targ‘ib qiluvchi nodavlat notijorat tashkilotlari va fuqarolik jamiyatining boshqa vakillari bilan uzoq muddatli ijtimoiy sheriklik aloqalarini o‘rnatishlari maqsadga muvofiq. Afsuski, o‘tgan yilning may oyida Oliy Majlis Qonunchilik palatasi tomonidan ko‘rib chiqilgan “Ijtimoiy sheriklik to‘g‘risida” gi qonunning yangi tahriri qabul qilinmadi. O‘shanda Xalq demokratik partiyasi va O‘zLiDep deputatlari “ijtimoiy sheriklik institutini kengaytirish”, bu sohada biznes va tadbirkorlik sub’ektlarining ishtirokini ta’minlashni taklif qilishgan edi.
Misol uchun, — Nestlé o‘z global palma yog‘i ta’minot zanjirlarining 100 foiz monitoringi uchun Starling (Global tekshiruv tizimi) yo‘ldosh xizmatini yo‘lga qo‘ygan birinchi oziq-ovqat kompaniyasidir. The Forest Trust notijorat tashkiloti bilan hamkorlikda kompaniya o‘z mahsulotlarida ishlatadigan palma yog‘i tropik o‘rmonlarning noqonuniy ravishda kesilishiga olib kelmasligi uchun harakat qiladi va noqonuniy kesishlarga qarshi siyosatni ilgari suradi.
O‘zbekiston sharoitida mahalliy kompaniyalarning o‘z mahsulot qadoqlarining ekologik zararini kamaytirishga qaratilgan siyosati muvaffaqiyatli KIM siyosatiga yaxshi misol bo‘lishi mumkin. Masalan, KIM siyosatlari doirasida kompaniyalar Hashar Week ning chiqindilarni qayta ishlash loyihasi bilan hamkorlik qilishlari yoki talaba va olimlarning chiqindilarni barqaror va ekologik tarzda yo‘q qilish bo‘yicha ilmiy tadqiqotlarini qo‘llab-quvvatlashlari mumkin.
“B” kompaniyasining nogironlar uchun oziq ovqat mahsulotlarini tarqatish misolini qo‘llash o‘rniga, siz masalan, “Inklyuziv ish bilan ta’minlash” loyihasi doirasida nogiron xodimlarni tanlash uchun Sharoit+ Toshkentdagi nogironlar jamoat birlashmasi — nodavlat notijorat xizmatidan foydalanishingiz mumkin, yoki www.ishplus.uz ixtisoslashtirilgan portalida mavjud bo‘sh ish o‘rinlarini taklif qilishingiz mumkin.
KIM siyosatlarini mahalliylashtirish
KIM tashabbuslari mahalliylashtirilsa yanada samaraliroq bo‘ladi. Kompaniyangizning katta yoki kichikligidan qat’i nazar, KIM dasturingiz mahalliy hamjamiyat ehtiyojlaridan kelib chiqishi kerak. Bu ma’lum bir mahalla jamoatchiligi muammolarini hal qilishga qaratilgan va o‘sha hudud talablaridan kelib chiquvchi “mahallabay” yondashuvdir.
Masalan, 2011 yilda dunyoga taniqli Levi Strauss & Co kompaniyasi ishlab chiqarish zanjiri bo‘ylab ishchilarga yaxshi sharoitlar yaratish va yanada barqaror ta’minot zanjirini ta’minlash uchun Worker Well-Being (WWB) deb nomlangan inqilobiy tashabbusni boshladi. Kompaniya mahalliy ishchilar malakasini oshirish, ularning oilaviy salomatligi va farovonligini ta’minlash, tenglik va bag‘rikenglikni rivojlantirish uchun o‘z dasturlarini amalga oshirishda ta’minotchilar va mahalliy tashkilotlar bilan hamkorlik qiladi.
WWB ishchilar muammolarini tinglashdan boshlab ishchilar ehtiyojlarini qondirishgacha o‘ziga xos yondashuvni qo‘llaydi. Har qanday tashabbusni boshlashdan oldin, ta’minotchilar Levi Strauss & Co zavod ishchilari bilan ularning ehtiyojlari borasida suhbat olib boradi. Shundan so‘ng kompaniya o‘z ta’minotchilari bilan birgalikda mahalliy va milliy nodavlat notijorat tashkilotlar bilan ishchilar ehtiyojlarini qondiradigan dasturlarni amalga oshiradi.
Levi’s o‘z WWB dasturini 17 mamlakatda joriy qilgan va hozirda bu dastur kompaniyaning 65 foiz mahsulotini ishlab chiqaruvchi 190 ming ishchini qamrab oladi. Qizig‘i shundaki, WWBning dasturlari investitsiyalar rentabelligini 4:1 nisbatiga ko‘targan!
Halollik va oshkoralik
KIMda halollik, oshkoralik va samimiylik juda muhim. Umuman aslida, har bir inson ham, kompaniya ham o‘zlari ishonmagan maqsadni yoki g‘oyani ilgari surmasliklari yoki o‘zlari kuyunmagan masalaga aralashmasliklari lozim.
KIMni g‘arazli maqsadlarda faqat obro‘ni yaxshilash uchun aldov orqali amalga oshirish qisqa muddatli foyda keltirishi mumkin, ammo bu kabi aldov aniqlansa, kompaniyaning obro‘siga qaytarib bo‘lmas jiddiy putur yetkazishi mumkin. Volkswagen ning avtomobillaridagi yangi dizel dvigatellarini ekologik toza degan aldovning achchiq tajribasi barchamizning yodimizda. Nemis avtoulovi muhandislari mashinalardagi 11 million “yashil” dvigatellarni haqiqiy zararni yashiradigan dastur bilan jihozlaganliklari aniqlangan va oqibatda ushbu firibgarlik kompaniya uchun obro‘ yo‘qotish bilan birga milliardlab dollar jarimalarga tushdi.
Sizni xaqiqatdan tashvishga soluvchi masalani aniqlab olishingiz va shundan so‘nggina jamiyatga bu muammoni yechishda chin dildan qanday yordam bera olishingizni belgilashingiz muhimdir. Agar sizni samimiy ravishda tashvishlantiradigan hech qanday masala bo‘lmasa, soxta KIMni amalga oshirgandan ko‘ra hech narsa qilmagan yaxshiroq. O‘zbekistonda KIM hali ham yangi yo‘nalish, shuning uchun to‘g‘ri KIM strategiyasini ishlab chiqish uchun mutaxassislarning yordami kerak. Samarali va barqaror KIM dasturlariga sarmoya kiritish kompaniyalarga o‘zlari uchun jamiyatdagi mavjud ijtimoiy va ekologik muammolarni hal etish qanchalik muhim ekanini namoyish etish imkoniyatini beradi.
Mahalliy biznes va tadbirkorlar KIM tadqiqotlari uchun o‘z vaqtlari va ma’lum sarmoyalarini sarflashga tayyor bo‘lishi kerak. Mahalliy yoki xalqaro miqyosdagi fuqarolik sektori va KIM mutaxassislari bilan hamkorlikda ishlash muvaffaqiyat kalitidir. KIM mutaxassislari kompaniyani barcha tomondan o‘rganib (materiality assessment), chuqur tadqiqotlar asosida, barcha manfaatdor tomonlarning hamda biznesning o‘z ehtiyojlari va maqsadlariga muvofiqligini ta’minlash asosida barqaror KIM strategiyasini ishlab chiqishda yordam beradilar.
Shuningdek agar biznes haqiqatan ham uzoq muddatli ijtimoiy mas’uliyatini namoyish qilmoqchi bo‘lsa hamda jamiyat bilan shaffof va samimiy aloqani ta’minlash niyati bo‘lsa, KIM bo‘yicha yillik hisobotlarni tayyorlash ham muhim omil hisoblanadi.
Vaholanki, KIM — bu biznes o‘z pullarini qanday sarflashi emas, balki bu pullarni qanday ishlab topishi haqidadir.
Mualliflarning fikri tahririyat nuqtayi nazarini ifodalamasligi mumkin.
Malika Sharipova — KIM bo‘yicha mutaxassis “CARE CSR konsalting kompaniyasi asoschisi va direktori.
Malika Sharipova — KIM bo‘yicha mutaxassis
Dilmurod Yusupov — aholining zaif qatlamlarini ijtimoiy himoya qilish, nogironlik muammolari va inklyuziv rivojlanish sohasi tadqiqotchisi.
Dilmurod Yusupov — aholining zaif qatlamlarini ijtimoiy himoya qilish, nogironlik muammolari va inklyuziv rivojlanish sohasi tadqiqotchisi.
