22−23 декабрь кунлари Нукусда 1−2 июлда содир бўлган воқеаларни ўрганиш бўйича парламент комиссияси Бухоро вилоят судида ушбу воқеаларнинг жиноят иши бўйича давом этаётган суд мажлисида жараёнда тўлиқ таркибда иштирок этди. Судда кузатувчи сифатида қатнашаётган Швециянинг Марказий Осиё нодавлат нотижорат ташкилотлари ассоциацияси директори Гулноз Мамарасулова «Газета.uz» мухбири Шуҳрат Латипов билан суҳбатда суд жараёни қандай кечаётгани ҳақида гапириб берди.

Судга раислик қилувчи судья Елубай Абибулаев жараённинг барча иштирокчилари, ҳам айбланувчи, ҳам гувоҳ ва жабрланувчиларнинг ҳуқуқлари, ахлоқий меъёрларга риоя этилишини таъминламоқда, деди Гулноз Мамарасулова.

«Ҳамма бир-бирини тингламоқда, ҳеч ким халақит бермаяпти. Масалан, 22 декабрь куни суд 34 нафар гувоҳни сўроқ қилди. Айбланувчилар фаол бўлиб, ўзларини қизиқтирган саволларни беришди. Судья бунга аралашмади ва ҳар кимга ўз ҳуқуқларини, савол бериш имконияти борлигини эслатди… Судья Жиноят-процессуал кодексига риоя қилган ҳолда, ҳар бир гувоҳга ўз ҳуқуқ ва мажбуриятларини эринмасдан тушунтириляпти», — деди у.

»даулетмурат

Судья Елубай Абибулаев (марказда). Фото: Олий суд.

Унинг айтишича, иш бўйича асосий айбланувчи Даулетмурат Тажимуратов деярли ҳар бир гувоҳга савол берди, бу эса улардан бири судьядан судланувчи мунтазам савол бермаслиги учун чекловлар қўйишни сўрашига сабаб бўлган.

«Гувоҳлардан бири Тажимуратов ўз фойдасига савол бериб, уларнинг вақтини олаётганини айтди ва тез-тез савол бермаслиги учун баъзи чекловлар қўйишни сўради. Судья сўровни рад этаётганини айтиб, ҳар бир судланувчининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари, жумладан, савол бериш ҳуқуқи ҳам борлигини тушунтирди. У гувоҳларга ҳам бу ҳуқуқдан фаол фойдаланиб, савол беришни маслаҳат берди», — деди Гулноз Мамарасулова.

Нодавлат нотижорат ташкилоти раҳбарининг айтишича, судья жараён иштирокчиларига «сабр-тоқат» тилаган, чунки улар «бир-бирини ҳурмат қилиш ва тинглашга» мажбурлигини таъкидлаган.

Шунингдек, у барча гувоҳлар кўрсатмани имзолашдан олдин уни тўлиқ ўқиб чиқмай, гувоҳлик беришга киришганини сезди. Балки, бу Нукусдан туриб Бухоро суд залига онлайн сўзлаган гувоҳларнинг кўрсатмаси олдиндан ўқиб берилгани билан боғлиқдир, дея қўшимча қилди у.

Умуман олганда, Гулноз Мамарасулова ва комиссиянинг бошқа аъзолари бу жараённи бошқа суд мажлисларига нисбатан «намунали» деб аташ мумкин, деб ҳисоблади. Унинг сўзларига кўра, депутатлик комиссияси таркибида Ўзбекистон суд-ҳуқуқ ва пенитенциар тизимига аввал ҳам дуч келганлар бор. Улар орасида «Ҳуқуқий таянч» нодавлат ҳуқуқ ҳимояси ташкилоти раҳбари Аъзамжон Фармонов кўп йиллар қамоқда ўтирган.

«Аъзам Фармонов 11 йил қамоқда ўтирган. У ўтмишда судда қандай ахлоқ қоидалари бузилганини, қўпол қоидабузарликларга йўл қўйилганини жуда яхши билади. Унинг айтишича, ҳозир судлар ўзгарган. Балки судьялар томонидан бошқа ишларда ҳам ахлоқ қоидалари бузилгандир, аммо ҳозир шундай хулосага келдикки, ҳозирги суд жараёнлари республикадаги бошқа судлар билан солиштирганда бошқаларга ўрнак бўлиши керак», — деди у.

Гулноз Мамарасулова судланувчи Даулетмурат Тажимуратов Қорақалпоғистон Жўқорғи Кенгеси собиқ раиси Мурат Камалов ва собиқ ички ишлар вазири, Жўқорғи Кенгесининг амалдаги раҳбари Аманбай Оринбаевни гувоҳ сифатида чақиришни сўраганини эслатди.

»даулетмурат

Гулноз Мамарасулова ва парламент комиссияси аъзолари

«Камалов ҳали бу жараёнда иштирок этмади. Лекин биз кутяпмиз, умид қиламизки, кейинги учрашувларда ундан ҳам гувоҳлик олинади. Камолов ва Оринбаевларнинг кўрсатмалари ишни ҳал қилишда муҳим бўлгани учун ҳам уларнинг кўрсатмалари кутилмоқда. Умид қиламизки, улар бу воқеаларнинг асосий гувоҳлари сифатида гувоҳлик берадилар», — деди у.

Ўтган ҳафтада судда 115 киши кўрсатма берди, жумладан, алоҳида жиноят иши бўйича 39 нафар судланувчи ҳибсга олинган. Оммавий гаров ёки уй қамоғи эвазига қўйиб юборилган 107 нафар айбланувчини сўроқ қилиш ҳам бошланди.

»даулетмурат

Даулетмурат Тажимуратов. Фото: Шухрат Латипов / «Газета.uz».

Гулноз Мамарасулованинг таъкидлашича, ҳамма айбланувчиларнинг ҳам ҳуқуқий саводхонлиги юқори эмас, шунинг учун улар ҳар доим ҳам айрим масалалар ўзларига қарши ишлаши мумкинлигини билмайдилар.

Судланувчилардан бири қуйидаги иборани ишлатган: «Тажимуратов ҳуқуқшунослик аллигатори. У керакли маълумотни қандай олишни билади, лекин биз буни билмаймиз. Ҳа, адвокатлар бизга ҳуқуқий нуқтаи назардан маслаҳат беради, лекин биз ҳали адвокат эмасмиз, бизда ҳуқуқий саводхонлик йўқ», — деди у.

Комиссия аъзолари тергов изоляторида бўлиб, судланувчилар, жумладан, «Makan.uz» сайти асосчиси Лолагул Қаллихоновани ҳибсда сақлаш шароитлари билан танишди.

Унинг сўзларига кўра, судланувчилар озиқ-овқат, дори-дармон, суд материаллари, айблов хулосалари ва гувоҳларнинг кўрсатмалари билан тўлиқ таъминлангани, шунингдек, ўз адвокатлари билан мунтазам учрашиб туриш имконига эга эканини маълум қилди.

«Айтилишича, уларга кутганларидан ҳам яхши муносабатда бўлишади. Ҳар куни уларнинг соғлиғи ҳақида сўрашади. Азамат Турданов керак бўлса, улар дарҳол дори-дармон билан таъминланишини айтди», — деди у.

Айбланувчилар ҳуқуқ-тартибот идоралари ходимларининг қийноқлари ёки тазйиқлари ҳақида гапиргани йўқ, деди депутатлик комиссияси аъзоси.

«Йиғилишда айбланувчилар ўрнидан туриб, депутатлар, сенаторлардан кечирим сўрашди. Алишер Қодиров (Миллий тикланиш партияси етакчиси, Қонунчилик палатаси вице-спикери, депутатлик комиссияси аъзоси — таҳр.) келганини кўриб, улардан бири ўрнидан туриб узр сўради. Изоляция бўлимига ташриф буюрганимда, бу олдиндан тайёрланганми, деб сўрадим. Улар Қодиров ва бошқа депутатларнинг иштирокини кутмаганликларини, бу борада келишиб олинмаганини айтишди. Айтишларича: «Бири ўрнидан туриб кечирим сўради, биз ҳам ўрнимиздан туриб, унга рози бўлдик. Биз унинг чиқишларини умуман билмасдик», деди у.

Декабрь ойи ўрталарида Даулетмурат Тажимуратов судда адвокатларга телефондан фойдаланиш ва жараённи аудиога ёзиб олиш тақиқлангани, гарчи уларга президент фармони билан бу процессуал ҳуқуқ асосида берилганини айтди. Гулноз Мамарасулова бу ҳақда маълумот олмаганини келтирди ва адвокатлар йиғилишдан видео ёки аудио сўрашини таклиф қилди, чунки жараён тўлиқ қайд этиб борилмоқда.

Шунингдек, унинг айтишича, комиссияга судланувчиларнинг қариндошлари мурожаат қилган, улар Бухородаги суд жараёни туфайли бу ерга Қорақалпоғистондан келиб, ижарага уй-жой олишга мажбур бўлиб, бу уларга моддий жиҳатдан оғир бўлаётганини айтган. Унинг сўзларига кўра, бу масала комиссиянинг ваколатига кирмайди, лекин ҳокимлик ёки бошқа ҳомийлар одамларга ҳеч бўлмаганда уй-жой билан таъминлашда ёрдам бериши мумкин эди.

Комиссия ўз ҳисоботини қачон эълон қилади?

Инсон ҳуқуқлари бўйича вакилнинг айтишича, Бухорода тўлиқ таркибда йиғилган депутатлик комиссияси аъзолари Нукус воқеалари юзасидан ўтказилган тергов якунлари бўйича ҳисоботнинг айрим қисмларини муҳокама қилган. Ҳисоботнинг эълон қилинишини Ўзбекистон жамоатчилиги, халқаро ташкилотлар, АҚШ ва Европа Иттифоқи кутмоқда.

«Бу масала доимий муҳокама қилинмоқда, комиссия ҳисоботи қачон эълон қилиниши ҳақида мунозаралар бўлмоқда. Агар кимдир „нашр қилайлик“ деса, аҳолининг судга нисбатан ишончсизлик даражаси юқорилигини ҳисобга олиб, кўпчилик кутиш керак, деб ҳисоблайди. Агар комиссия тўлиқ ҳисоботни эълон қилса, унда маълум даражада унинг иши тугайди ёки чекланади. Шунинг учун комиссия суд жараёнини кузатишни ва кейин хулосани эълон қилишни хоҳлайди. Бу [комиссия аъзолари] томонидан маъқулланган», деди у.

Унинг сўзларига кўра, комиссиянинг баъзи аъзолари ҳеч бўлмаганда дастлабки ҳисоботни нашр этишни таклиф қилишган. «Газета.uz» мухбирининг таъкидлашича, комиссия хулосасида судланувчиларнинг айби ёки айбсизлигини тасдиқловчи фактлар бўлиши мумкин ва бу судга натижалар асосида тўғри қарор қабул қилишга ёрдам беради. Агар хулоса суд ҳукмидан кейин эълон қилинса, бу савол ва норозиликни келтириб чиқариши мумкин.

«Шахсан мен ҳисоботни эълон қилиш тарафдориман. Мен халқаро ташкилот вакилиман, биз буни муҳокама қиляпмиз, мендан [ҳисобот] сўрашяпти. Мен бир неча элчихоналарда бўлдим, халқаро нашрлар вакиллари ҳам кўп қўнғироқ қилишди. Улар ҳар доим биринчи навбатда ҳисобот ҳақида сўрашади. Мен халқаро стандартларни ҳисобга олган ҳолда, ҳеч бўлмаганда дастлабки ҳисобот бериш кераклигини айтганимда, комиссиянинг айрим аъзолари унда суд жараёнини акс эттирган ҳолда умумий ҳисобот бериш зарурлигини таъкидлашди. Улар суд жараёнини кузатиш муҳимлиги ҳақида гапиришди, шунинг учун биз ҳисоботни топширишда кечикаётганини кўрмоқдамиз», деди у.

Шунингдек, Гулноз Мамарасулова комиссия аъзолари билан бўлиб ўтган учрашувларда айбланувчилар ва гувоҳлар Конституцияга ўзгартиш ва қўшимчалар қабул қилиниши масаласи оммавий ахборот воситалари, ижтимоий тармоқлар ва телевидениеда етарлича ёритилмагани учун бу жараёндан тўлиқ хабардор бўлмаганини айтишмоқда.

«Нима бўляпти ўзи? Конституцияга қандай ўзгартиришлар киритилмоқда? Бу фаол ёритилмаган, шунинг учун маълум одамлар бундан фойдаланиб, аҳолининг норозилигига олиб келди. Ёрлиқнинг йўқлиги одамлар ўртасида катта тушунмовчилик келтириб чиқарди. Агар оммавий ахборот воситалари яхши ва фаол ишлаганда, ўша жараёнларни ҳалол ва холис ёритиб, қандай ўзгартиришлар киритилаётганини тушунтириб берганида, бу лойиҳа, Конституцияга таклифлар ёки ўзгартиришлар аллақачон киритилган бўларди… Аҳоли ўртасидаги тушунмовчилик шундан бошланди», деди у.

«Марказий Осиё уюшмаси» директори кўпчилик Қорақалпоғистон суверен республика мақомини йўқотиб, Ўзбекистоннинг вилоятига айланишидан хавотир ва қўрқувда эканини таъкидлади. Расмий оммавий ахборот воситаларида сукунат ҳукм сурган бир пайтда, норасмий каналлар аҳолининг бу қўрқувидан фойдаланган, дейди у.

«Газета.uz» Қорақалпоғистондаги воқеаларга бағишланган бир қанча материалларда ҳокимиятнинг сукут сақлаши ва аҳоли билан нотўғри алоқа ўрнатилгани ҳақида ёзганди.