22−23 dekabr kunlari Nukusda 1−2 iyulda sodir bo‘lgan voqealarni o‘rganish bo‘yicha parlament komissiyasi Buxoro viloyat sudida ushbu voqealarning jinoyat ishi bo‘yicha davom etayotgan sud majlisida jarayonda to‘liq tarkibda ishtirok etdi. Sudda kuzatuvchi sifatida qatnashayotgan Shvetsiyaning Markaziy Osiyo nodavlat notijorat tashkilotlari assotsiatsiyasi direktori Gulnoz Mamarasulova «Gazeta.uz» muxbiri Shuhrat Latipov bilan suhbatda sud jarayoni qanday kechayotgani haqida gapirib berdi.
Sudga raislik qiluvchi sudya Yelubay Abibulayev jarayonning barcha ishtirokchilari, ham ayblanuvchi, ham guvoh va jabrlanuvchilarning huquqlari, axloqiy me’yorlarga rioya etilishini ta’minlamoqda, dedi Gulnoz Mamarasulova.
«Hamma bir-birini tinglamoqda, hech kim xalaqit bermayapti. Masalan, 22 dekabr kuni sud 34 nafar guvohni so‘roq qildi. Ayblanuvchilar faol bo‘lib, o‘zlarini qiziqtirgan savollarni berishdi. Sudya bunga aralashmadi va har kimga o‘z huquqlarini, savol berish imkoniyati borligini eslatdi… Sudya Jinoyat-protsessual kodeksiga rioya qilgan holda, har bir guvohga o‘z huquq va majburiyatlarini erinmasdan tushuntirilyapti», — dedi u.
Sudya Yelubay Abibulayev (markazda). Foto: Oliy sud.
Uning aytishicha, ish bo‘yicha asosiy ayblanuvchi Dauletmurat Tajimuratov deyarli har bir guvohga savol berdi, bu esa ulardan biri sudyadan sudlanuvchi muntazam savol bermasligi uchun cheklovlar qo‘yishni so‘rashiga sabab bo‘lgan.
«Guvohlardan biri Tajimuratov o‘z foydasiga savol berib, ularning vaqtini olayotganini aytdi va tez-tez savol bermasligi uchun ba’zi cheklovlar qo‘yishni so‘radi. Sudya so‘rovni rad etayotganini aytib, har bir sudlanuvchining huquq va majburiyatlari, jumladan, savol berish huquqi ham borligini tushuntirdi. U guvohlarga ham bu huquqdan faol foydalanib, savol berishni maslahat berdi», — dedi Gulnoz Mamarasulova.
Nodavlat notijorat tashkiloti rahbarining aytishicha, sudya jarayon ishtirokchilariga «sabr-toqat» tilagan, chunki ular «bir-birini hurmat qilish va tinglashga» majburligini ta’kidlagan.
Shuningdek, u barcha guvohlar ko‘rsatmani imzolashdan oldin uni to‘liq o‘qib chiqmay, guvohlik berishga kirishganini sezdi. Balki, bu Nukusdan turib Buxoro sud zaliga onlayn so‘zlagan guvohlarning ko‘rsatmasi oldindan o‘qib berilgani bilan bog‘liqdir, deya qo‘shimcha qildi u.
Umuman olganda, Gulnoz Mamarasulova va komissiyaning boshqa a’zolari bu jarayonni boshqa sud majlislariga nisbatan «namunali» deb atash mumkin, deb hisobladi. Uning so‘zlariga ko‘ra, deputatlik komissiyasi tarkibida O‘zbekiston sud-huquq va penitensiar tizimiga avval ham duch kelganlar bor. Ular orasida «Huquqiy tayanch» nodavlat huquq himoyasi tashkiloti rahbari A’zamjon Farmonov ko‘p yillar qamoqda o‘tirgan.
«A’zam Farmonov 11 yil qamoqda o‘tirgan. U o‘tmishda sudda qanday axloq qoidalari buzilganini, qo‘pol qoidabuzarliklarga yo‘l qo‘yilganini juda yaxshi biladi. Uning aytishicha, hozir sudlar o‘zgargan. Balki sudyalar tomonidan boshqa ishlarda ham axloq qoidalari buzilgandir, ammo hozir shunday xulosaga keldikki, hozirgi sud jarayonlari respublikadagi boshqa sudlar bilan solishtirganda boshqalarga o‘rnak bo‘lishi kerak», — dedi u.
Gulnoz Mamarasulova sudlanuvchi Dauletmurat Tajimuratov Qoraqalpog‘iston Jo‘qorg‘i Kengesi sobiq raisi Murat Kamalov va sobiq ichki ishlar vaziri, Jo‘qorg‘i Kengesining amaldagi rahbari Amanbay Orinbayevni guvoh sifatida chaqirishni so‘raganini eslatdi.
Gulnoz Mamarasulova va parlament komissiyasi a’zolari
«Kamalov hali bu jarayonda ishtirok etmadi. Lekin biz kutyapmiz, umid qilamizki, keyingi uchrashuvlarda undan ham guvohlik olinadi. Kamolov va Orinbayevlarning ko‘rsatmalari ishni hal qilishda muhim bo‘lgani uchun ham ularning ko‘rsatmalari kutilmoqda. Umid qilamizki, ular bu voqealarning asosiy guvohlari sifatida guvohlik beradilar», — dedi u.
O‘tgan haftada sudda 115 kishi ko‘rsatma berdi, jumladan, alohida jinoyat ishi bo‘yicha 39 nafar sudlanuvchi hibsga olingan. Ommaviy garov yoki uy qamog‘i evaziga qo‘yib yuborilgan 107 nafar ayblanuvchini so‘roq qilish ham boshlandi.
Dauletmurat Tajimuratov. Foto: Shuxrat Latipov / «Gazeta.uz».
Gulnoz Mamarasulovaning ta’kidlashicha, hamma ayblanuvchilarning ham huquqiy savodxonligi yuqori emas, shuning uchun ular har doim ham ayrim masalalar o‘zlariga qarshi ishlashi mumkinligini bilmaydilar.
Sudlanuvchilardan biri quyidagi iborani ishlatgan: «Tajimuratov huquqshunoslik alligatori. U kerakli ma’lumotni qanday olishni biladi, lekin biz buni bilmaymiz. Ha, advokatlar bizga huquqiy nuqtai nazardan maslahat beradi, lekin biz hali advokat emasmiz, bizda huquqiy savodxonlik yo‘q», — dedi u.
Komissiya a’zolari tergov izolyatorida bo‘lib, sudlanuvchilar, jumladan, «Makan.uz» sayti asoschisi Lolagul Qallixonovani hibsda saqlash sharoitlari bilan tanishdi.
Uning so‘zlariga ko‘ra, sudlanuvchilar oziq-ovqat, dori-darmon, sud materiallari, ayblov xulosalari va guvohlarning ko‘rsatmalari bilan to‘liq ta’minlangani, shuningdek, o‘z advokatlari bilan muntazam uchrashib turish imkoniga ega ekanini ma’lum qildi.
«Aytilishicha, ularga kutganlaridan ham yaxshi munosabatda bo‘lishadi. Har kuni ularning sog‘lig‘i haqida so‘rashadi. Azamat Turdanov kerak bo‘lsa, ular darhol dori-darmon bilan ta’minlanishini aytdi», — dedi u.
Ayblanuvchilar huquq-tartibot idoralari xodimlarining qiynoqlari yoki tazyiqlari haqida gapirgani yo‘q, dedi deputatlik komissiyasi a’zosi.
«Yig‘ilishda ayblanuvchilar o‘rnidan turib, deputatlar, senatorlardan kechirim so‘rashdi. Alisher Qodirov (Milliy tiklanish partiyasi yetakchisi, Qonunchilik palatasi vitse-spikeri, deputatlik komissiyasi a’zosi — tahr.) kelganini ko‘rib, ulardan biri o‘rnidan turib uzr so‘radi. Izolyatsiya bo‘limiga tashrif buyurganimda, bu oldindan tayyorlanganmi, deb so‘radim. Ular Qodirov va boshqa deputatlarning ishtirokini kutmaganliklarini, bu borada kelishib olinmaganini aytishdi. Aytishlaricha: «Biri o‘rnidan turib kechirim so‘radi, biz ham o‘rnimizdan turib, unga rozi bo‘ldik. Biz uning chiqishlarini umuman bilmasdik», dedi u.
Dekabr oyi o‘rtalarida Dauletmurat Tajimuratov sudda advokatlarga telefondan foydalanish va jarayonni audioga yozib olish taqiqlangani, garchi ularga prezident farmoni bilan bu protsessual huquq asosida berilganini aytdi. Gulnoz Mamarasulova bu haqda ma’lumot olmaganini keltirdi va advokatlar yig‘ilishdan video yoki audio so‘rashini taklif qildi, chunki jarayon to‘liq qayd etib borilmoqda.
Shuningdek, uning aytishicha, komissiyaga sudlanuvchilarning qarindoshlari murojaat qilgan, ular Buxorodagi sud jarayoni tufayli bu yerga Qoraqalpog‘istondan kelib, ijaraga uy-joy olishga majbur bo‘lib, bu ularga moddiy jihatdan og‘ir bo‘layotganini aytgan. Uning so‘zlariga ko‘ra, bu masala komissiyaning vakolatiga kirmaydi, lekin hokimlik yoki boshqa homiylar odamlarga hech bo‘lmaganda uy-joy bilan ta’minlashda yordam berishi mumkin edi.
Komissiya o‘z hisobotini qachon e’lon qiladi?
Inson huquqlari bo‘yicha vakilning aytishicha, Buxoroda to‘liq tarkibda yig‘ilgan deputatlik komissiyasi a’zolari Nukus voqealari yuzasidan o‘tkazilgan tergov yakunlari bo‘yicha hisobotning ayrim qismlarini muhokama qilgan. Hisobotning e’lon qilinishini O‘zbekiston jamoatchiligi, xalqaro tashkilotlar, AQSh va Yevropa Ittifoqi kutmoqda.
«Bu masala doimiy muhokama qilinmoqda, komissiya hisoboti qachon e’lon qilinishi haqida munozaralar bo‘lmoqda. Agar kimdir „nashr qilaylik“ desa, aholining sudga nisbatan ishonchsizlik darajasi yuqoriligini hisobga olib, ko‘pchilik kutish kerak, deb hisoblaydi. Agar komissiya to‘liq hisobotni e’lon qilsa, unda ma’lum darajada uning ishi tugaydi yoki cheklanadi. Shuning uchun komissiya sud jarayonini kuzatishni va keyin xulosani e’lon qilishni xohlaydi. Bu [komissiya a’zolari] tomonidan ma’qullangan», dedi u.
Uning so‘zlariga ko‘ra, komissiyaning ba’zi a’zolari hech bo‘lmaganda dastlabki hisobotni nashr etishni taklif qilishgan. «Gazeta.uz» muxbirining ta’kidlashicha, komissiya xulosasida sudlanuvchilarning aybi yoki aybsizligini tasdiqlovchi faktlar bo‘lishi mumkin va bu sudga natijalar asosida to‘g‘ri qaror qabul qilishga yordam beradi. Agar xulosa sud hukmidan keyin e’lon qilinsa, bu savol va norozilikni keltirib chiqarishi mumkin.
«Shaxsan men hisobotni e’lon qilish tarafdoriman. Men xalqaro tashkilot vakiliman, biz buni muhokama qilyapmiz, mendan [hisobot] so‘rashyapti. Men bir necha elchixonalarda bo‘ldim, xalqaro nashrlar vakillari ham ko‘p qo‘ng‘iroq qilishdi. Ular har doim birinchi navbatda hisobot haqida so‘rashadi. Men xalqaro standartlarni hisobga olgan holda, hech bo‘lmaganda dastlabki hisobot berish kerakligini aytganimda, komissiyaning ayrim a’zolari unda sud jarayonini aks ettirgan holda umumiy hisobot berish zarurligini ta’kidlashdi. Ular sud jarayonini kuzatish muhimligi haqida gapirishdi, shuning uchun biz hisobotni topshirishda kechikayotganini ko‘rmoqdamiz», dedi u.
Shuningdek, Gulnoz Mamarasulova komissiya a’zolari bilan bo‘lib o‘tgan uchrashuvlarda ayblanuvchilar va guvohlar Konstitutsiyaga o‘zgartish va qo‘shimchalar qabul qilinishi masalasi ommaviy axborot vositalari, ijtimoiy tarmoqlar va televideniyeda yetarlicha yoritilmagani uchun bu jarayondan to‘liq xabardor bo‘lmaganini aytishmoqda.
«Nima bo‘lyapti o‘zi? Konstitutsiyaga qanday o‘zgartirishlar kiritilmoqda? Bu faol yoritilmagan, shuning uchun ma’lum odamlar bundan foydalanib, aholining noroziligiga olib keldi. Yorliqning yo‘qligi odamlar o‘rtasida katta tushunmovchilik keltirib chiqardi. Agar ommaviy axborot vositalari yaxshi va faol ishlaganda, o‘sha jarayonlarni halol va xolis yoritib, qanday o‘zgartirishlar kiritilayotganini tushuntirib berganida, bu loyiha, Konstitutsiyaga takliflar yoki o‘zgartirishlar allaqachon kiritilgan bo‘lardi… Aholi o‘rtasidagi tushunmovchilik shundan boshlandi», dedi u.
«Markaziy Osiyo uyushmasi» direktori ko‘pchilik Qoraqalpog‘iston suveren respublika maqomini yo‘qotib, O‘zbekistonning viloyatiga aylanishidan xavotir va qo‘rquvda ekanini ta’kidladi. Rasmiy ommaviy axborot vositalarida sukunat hukm surgan bir paytda, norasmiy kanallar aholining bu qo‘rquvidan foydalangan, deydi u.
«Gazeta.uz» Qoraqalpog‘istondagi voqealarga bag‘ishlangan bir qancha materiallarda hokimiyatning sukut saqlashi va aholi bilan noto‘g‘ri aloqa o‘rnatilgani haqida yozgandi.
