1 декабрдан бошлаб ер ости транспортидаги йўл ҳақини тўлаш учун фойдаланилган пластмасса жетонлар тарихга кирди. Тошкент пост-совет ҳудудидаги жетон тўловларини бекор қилган олтинчи шаҳар (Москва, Боку, Тбилиси, Харков ва Киевдан кейин) бўлди. «Газета.uz» Марказий Осиёдаги биринчи метронинг жетонлари қандай ўзгаргани ва дунёдаги энг йирик метро тизимларида йўл ҳақи тўлов тизимлари қандай бўлгани тўгрисида ҳикоя қилади.
Тошкент метрополитени
Тошкент метрополитени 1977 йилнинг 6 ноябрь куни фойдаланишга топширилган. Совет иттифоқи даврида йўловчилар йўл ҳақи учун беш тийинлик совет тангалари билан тўлашган. Бироқ, Мустақилликкадан сўнг кун тартибида жетонларни жорий этиш масаласи кўтарилди.
1989 йилги беш тийинлик намунаси, мис-цинк қотишмаси. Фото: Eugene Zelenko / Википедия
1992 йилнинг бошида «Средазелектроаппарат» илмий-ишлаб чиқариш бирлашмаси метро учун жетонларнинг уч нафар алюминий намуналарини ишлаб чиқарди. Барча намуналарнинг умумий тиражи тахминан 70 дона эди.
Алюминий жетонларининг намуналаридан бири. Фото: n-metro.ru.
Алюминий жетонларнинг учта вариантидан ҳеч бири синовлардан ўта олмади ва йўловчилар фойдаланиши учун оммавий муомалага киритилмади.
Ушбу уринишдан сўнг, 1992 йилда «Средазелектроаппарат» жез жетонларни зарб қилишни бошлади. Улар ҳам синовдан ўтказилди. Коллекционерлар ушбу жетонларни танга сиртининг контури бўйлаб тўғри ва нотўғри ёзилган матнига кўра иккита кичик турга бўлишади.
Тўғриси чапда, нотўғриси ўнгда. Фото: n-metro.ru.
Агар матнни ёй ёки тўғри чизиқда кенгайтирсангиз, нима учун битта вариант тўғри, иккинчиси нотўғрилигини тушуниб етасиз.
Юқоридагиси тўғри. Фото: n-metro.ru.
Жами тўрт турдаги жез жетонлари чиқарилди. Улар шрифт қалинлиги, кегл, матннинг юқорида тилга олинган «тўғрилиги» ва «нотўғрилиги», танганинг жездаги мис ва рухнинг фоиз нисбатига кўра соялари билан бир-биридан фарқ қилган.
«Тўғри» намунадаги жез жетонининг турлари. Фото: n-metro.ru.
«Нотўғри» намунадаги жез жетонининг турлари. Фото: n-metro.ru.
Жетонлар ишлаб чиқарилган «Средазелектроаппарат» ИИЧБ ходимлари форумларда шундай ёзадилар: «Қолипловчи жез лентасини тугатаётганда, охирги марта босим тўлиқ кучга кирмади. Гарчи унинг тасвири жезда қолган бўлса ҳам, жетон кесилмади». Шундай қилиб, жез лентасидан эсдалик совғалари чиқди. Масалан, брелоклар.
Фото: coins.lave.ru.
«Тошкент метрополитени» матбуот хизматининг «Газета.uz»га маълум қилишича, пластмасса жетонларни жорий этишнинг биринчи босқичи 1992 йилда бошланган. Улар кўк бўёқ ва люминестсент пластмассадан ясалган. Тўрт турдаги ва иккита кичик турдаги пластмасса жетонлар синовдан ўтказилган. Улардаги метронинг нақш ва эмблемаси тасвири бошқалардан ажралиб турарди.
Фото: n-metro.ru.
1993 йилда магнит карталар пайдо бўла бошлади. Бироқ Ўзбекистонда контактсиз тўлов тизимлари ривожланмаганлиги сабабли улар тез орада бекор қилинди. 1994 йилда эса ойлик обуна орқали метрода йўл ҳақини тўлаш имконияти пайдо бўлди ва бир йилдан сўнг саёҳат карталари пайдо бўлди.
Бу йиллар давомида саёҳат учун жез жетонлар орқали ҳам тўлаш ҳам мумкин эди. Аммо 1996 йил 1 январда Тошкент метрополитени уларни қабул қилишни тўхтатди, тизим ниҳоят арзонроқ пластмасса аналогларга ўтди.
Коллекционерларнинг ёзишича, ҳар хил турдаги пластмасса жетонларнинг тиражи қанчалиги маълум эмас. Аммо тасдиқланмаган маълумотларга кўра, юқоридаги фотосуратдаги жетоннинг тиражи 160 минг дона, пастдаги фотосуратдагиники эса тахминан 5 миллион дона бўлган.
Фото: n-metro.ru.
Жетон ишлаб чиқариш технологияси ранглар уйғунлиги борасида хатоларга йўл қўйган.
Фото: n-metro.ru.
2020 йил ноябрь ойидан бошлаб Тошкент метрополитени жетонларни сотишни тўхтатди, 2021 йил 1 декабрдан бошлаб эса жетонларни қабул қилиш тўхтатилди.
Улар транспорт карталари билан алмаштирилди. Ушбу карталардан қандай фойдаланиш тўғрисида батафсил қўлланмада айтиб ўтганмиз. Шунингдек, ҳозирда Тошкент метрополитенида Face Pay тизими орқали тўловларни амалга ошириш синовдан ўтказилмоқда.
Лондон метрополитени
Метро тарихи 1863 йил 10 январда Англия пойтахтида бошланган. Бугунги кунда у дунёдаги энг катта тизимлардан биридир. Тармоқ умумий узунлиги 400 км дан ортиқ бўлган 11 та йўналишдан иборат. Метро йўлларининг атиги 45 фоизи ер остида жойлашган.
Лондон метрополитени учун махсус жетонлар ҳеч қачон ишлаб чиқарилмаган. Бу йўл ҳақи босиб ўтган масофага боғлиқ бўлган тизимлар учун одатий ҳолдир. Йўловчилар бошида кассирлар томонидан сотилган чипталар билан йўл ҳақини тўлашарди.
Фото: metadyne.
Бироқ, ўтган асрнинг бошларидаёқ тизим автоматлаштирила бошлади.
Фото: nycsubway.
1960 йилларнинг охиридан бошлаб Буюк Британия жамоат транспортида, шу жумладан метрода йўл ҳақи учун турли номиналдаги жетонлар пайдо бўлди.
Фото: Viniremonet.ru
Бугунги кунда метрода йўл ҳақи Oyster транспорт карталари орқали тўланади. Улар, шунингдек, автобуслар, трамвайлар ва шаҳарлараро поездларда саёҳат қилганда йўл ҳақини тўлаш учун ишлатилиши мумкин.
Фото: Frank Murmann / Википедия.
Нью-Йорк метрополитени
Нью-Йорк метроси бекатлар сони бўйича дунёдаги энг катта тизим бўлиб, уларнинг дастлабкиси 1868 йилда очилган ва у ер устида бўлган.
ХХ аср мобайнида Нью-Йорк метроси учун тўлов шакллари тез-тез ўзгариб турди. Ўтган асрнинг бошларида беш ва ўн сентлик тангалар қабул қилинган. Кейинчалик йўловчилар жетонлардан фойдаланишни бошладилар, уларнинг дизайни ҳам ўзгарди.
Фото: nycsubway.
1990 йилларнинг бошларида Нью-Йорк метроси магнитли метро карталарини жорий қила бошлади, аммо жетонлар 2003 йилгача қабул қилинишда давом этди.
Фото: Piergiuliano Chesi / Википедия.
Бугун Нью-Йорк метросида контактсиз тўлов турникетлари ўрнатилган.
Москва метрополитени
Москва метросида йўл ҳақини тўлашнинг батафсил тарихи metro.ru лойиҳаси томонидан ҳикоя қилинган.
1935 йилда Совет Иттифоқида биринчи метро тизимининг очилиши билан ҳукумат йўловчилар ўтишини назорат қилиш учун метрода турникет ўрнатишни режалаштирган. Улар учун махсус тешикли жетонлар ишлаб чиқилган.
Фото: metro.ru.
Жетонлардан фойдаланиш ноқулай бўлиб қолгани учун улар чипталар билан алмаштирилди. Метрога киришда назоратчилар чипталарни қўлда йиртишарди ва компостерлашарди. Картон чипталар ва йиртиладиган талонлар 1980 йилгача ишлатилган.
1935 йилдаги билет. Фото: Sealle / Википедия.
Жетонларни жорий қилиш бўйича иккинчи тажриба 1952 йилда ўтказилган. 1958 йилда метрода автоматик турникетлар ўрнатила бошланди, бир йилдан сўнг эса улар бир нечта церийада ишлаб чиқарила бошланди.
Фото: metro.ru.
1961 йилдан турникетлар 5 тийинлик тангаларни қабул қила бошлади. 1992 йилдан бери метро оқ металлдан ясалган металл жетонларга, шунингдек, жез билан қопланган пўлат жетонларга қайтди (расм қуйида — таҳр.).
Фото: metro.ru.
Бу жетонлар атиги 11 ой муомалада бўлди ва 1992 йил 15 ноябргача амал қилди.
Фото: metro.ru.
1992 йил ноябрь ойидан пластмасса жетонлар жорий этилди. Жетоннинг ярмини икки қисмга бўлиб, турникетга тушириш мумкин эди — қурилма фақат жетон орқали ўтган ёруғлик спектрига реакцияга киришарди. 1999 йил 15 январдан бошлаб жетонлар сотилмаслиги, 1 февралдан эса қабул қилинмаслиги белгиланди. Москва магнит карталарга ўта бошлади.
Бугунги кунда йўл ҳақини магнит ва контактсиз карталар билан тўлаш мумкин. Жорий йилнинг октябрь ойида Москва метрополитени синов режимида янги Face Pay тўлов тизимини жорий қилди. Москва жамоат транспорти учун юзни таниб олишнинг бундай шкаласига эришган дунёдаги биринчи шаҳар бўлди, дейди шаҳар маъмурияти.
