O‘zbekistonda so‘nggi yillarda tashqi savdo defitsiti muttasil oshib — eksport va import orasidagi farq tobora kengayib — bormoqda hamda bu tendensiya ko‘pchilikni, xususan, qaror qabul qiluvchilarni xavotirga sola boshlagani shubhasiz. Yaqin yillardagi trendga e’tibor qaratadigan bo‘lsak, tashqi savdo defitsitining nafaqat qiymati, balki tashqi savdo aylanmasidagi ulushi ham yil sayin o‘sib borayotganining guvohi bo‘lish mumkin. Bu tendensiyani qisman yangi davr boshlanishi ortidan savdo to‘siqlarining biroz yumshatilishi, qo‘shni mamlakatlar bilan savdo aloqalarining yaxshilanishi hamda pandemiya davrida ayrim tovarlar uchun import bojlarining vaqtincha bo‘lsa-da bekor qilinishi bilan izohlash mumkin.
Grafik Statistika agentligi ma’lumotlari asosida muallif tomonidan tayyorlandi.
Raqamlarga nazar tashlansa, 2017 yilda tashqi savdo defitsiti 1,4 mlrd dollar yoki umumiy tashqi savdo aylanmasiga nisbatan 5 foizni tashkil etgan bo‘lsa, 2022 yil so‘ngiga kelib bu ko‘rsatkich 11,3 mlrd dollar yoki umumiy tashqi savdo aylanmasiga nisbatan 23 foizga yetgan. Boshqacha aytganda, o‘tgan besh yil ichida tashqi savdo defitsiti hajman sakkiz barobarga, ulush hisobida esa salkam besh barobarga ortgan. Bu tendensiyani izohlash uchun yuqorida keltirilgan — tashqi savdoning nisbatan erkinlashishi hamda qo‘shni davlatlar bilan savdo aloqalarining yaxshilanishi kabi — omillarning o‘zigina yetarli emas.
Xo‘sh, tashqi savdo salbiy saldosiga ta’sir o‘tkazayotgan yana qanday omillar mavjud? Bugungi maqolamizda ana shu omillar haqida fikr yuritamiz.
O‘zbekistonda so‘nggi yillarda monetar va fiskal siyosat ikki — butunlay qarama-qarshi yo‘nalish bo‘ylab harakatlanmoqda. Xususan, Markaziy bank tomonidan yuqori inflyatsiyani jilovlash maqsadida yuritilayotgan nisbatan qattiq monetar siyosatga qarama-qarshi ravishda hukumat yalpi talabni rag‘batlantirish maqsadida rag‘batlantiruvchi fiskal siyosat yuritmoqda. Quyida ana shu ikki yo‘nalishda olib borilayotgan siyosatlarning tashqi savdoga va tashqi savdo defitsitiga ta’sirini baholashga urinib ko‘ramiz.
Monetar siyosat
Yuqorida ta’kidlanganidek, Markaziy bank yuqori inflyatsiyani jilovlash hamda moliyaviy barqarorlikni ta’minlash maqsadida nisbatan qattiq monetar siyosat yuritib kelmoqda. Regulyator qattiq monetar siyosat yuritish orqali asosiy foiz stavkasi (qayta moliyalashtirish stavkasi) hamda inflyatsiya o‘rtasidagi ijobiy farqni saqlab kelmoqda.
Ma’lumot uchun: yumshoq monetar siyosat — bu markaziy bank tomonidan iqtisodiyotga qo‘shimcha stimul berish maqsadida pul massasini oshirishga qaratilgan siyosat bo‘lib, asosan asosiy foiz stavkasini pasaytirish orqali amalga oshiriladi. Ko‘plab davlatlar inqiroz arafasida foiz stavkalarini tushirish orqali iqtisodiyotga stimul berishni maqsad qiladi. Nisbatan qattiq monetar siyosat esa yuqori inflyatsiyaga qarshi kurash maqsadida yuritiladigan siyosat bo‘lib, asosiy foiz stavkasining oshirilishi hamda inflyatsiya darajasi bilan asosiy foiz stavkasi o‘rtasida ma’lum darajada ijobiy farqni saqlab turishni nazarda tutadi.
Boshqacha aytganda, Markaziy bank yuqori inflyatsiyaga qarshi kurashish hamda iqtisodiyotni «sovutish» maqsadida asosiy foiz stavkasini inflyatsiyadan bir muncha yuqori darajada ushlab turibdi. Xususan, 2019 yilda asosiy stavka hamda inflyatsiya o‘rtasidagi farq 0,8 foizni tashkil etgan bo‘lsa, 2022 yil yakuniga kelib mazkur farq 2,7 foizni tashkil etdi.
Grafik O‘zbekiston Markaziy banki ma’lumotlari asosida muallif tomonidan tayyorlandi.
Bir qarashda 2022 yilda inflyatsiya hamda asosiy foiz stavkasi orasidagi farq 2021 yilga nisbatan qisqarganligi amalda monetar siyosatning biroz yumshayotganligiga ishora qilayotgandek. Biroq, bu jarayon 2022 yilda kuzatilgan mintaqaviy geosiyosiy keskinlashuv, xususan, Ukrainadagi urush ortidan qisqa muddatda ayrim turdagi oziq-ovqat tovarlari narxiga tashqi bosimlarning keskin oshganligi natijasida yuz berdi. Bu, o‘z navbatida, monetar siyosatni yanada qattiqlashtirishni taqazo etdi va bunga javoban regulyator asosiy foiz stavkasini 17 foizgacha oshirdi. Biroq, keyinchalik inflyatsiyaga tashqi bosimlarning nisbatan pasayishi natijasida asosiy stavka ketma-ket pasaytirilib, 15 foizgacha tushirildi.
Umuman olganda, O‘zbekistonda yuritilayotgan monetar siyosatni hozirgi holatida ham nisbatan qattiq hamda yaqin kelajakda ham shu tartibda saqlanib qoladi, deb bemalol aytish mumkin. Sababi, 2024 yil yakuniga qadar inflyatsiyaning 5 foizlik maqsadli ko‘rsatkichiga erishish ko‘zda tutilgan. Ayni paytda yillik inflyatsiya ko‘rsatkichi 12 foizdan biroz yuqori shakllanmoqda. 2024 yil yakuniga qadar maqsad qilingan ko‘rsatkichga erishish hozirgi sharoitda nisbatan qattiq monetar siyosatni ushlab turishni taqozo etadi.
Qattiq monetar siyosat tashqi savdo va tashqi savdo defitsitiga qanday ta’sir ko‘rsatishi mumkin?
Qattiq monetar siyosat vositasida asosiy foiz stavkasining nisbatan yuqori saqlab turilishi o‘z-o‘zidan mamlakatda pul massasi o‘sishini sekinlashtiradi. Pul massasi o‘sishining sekinlashishi valyuta kursining oshishiga — milliy valyutaning boshqa valyutalarga nisbatan qadri ortib borishiga sabab bo‘ladi. Xususan, 2022 yil noyabr oyi holatiga real valyuta kursi, turli terbranishlardan so‘ng, 2019 yil bilan taqqoslaganda 7 foizga balandroq bo‘lgan. Ta’kidlash joizki, milliy valyutaning real almashinuv kursi 2019 yildan keyingi davrda biron marta 100 foizdan, ya’ni 2019 yil sentabr oyidagi darajadan pastga tushmagan.
Bu esa, boshqa shartlar o‘zgarmagan holda, eksport tovarlarining hamkor davlatlarda qimmatroq bo‘lib qolishiga va, tabiiyki, ularning raqobatbardoshligi pasayishiga olib keladi. Ichki bozorda esa, aksincha, import tovarlarning narxi arzonlashadi. Ya’ni, real valyuta kursining o‘zgarishi (boshqa shartlar o‘zgarmagan holda) mahalliy tovarlarni jahon bozorida 2019 yildagiga qaraganda 7 foizga qimmatroq, import tovarlarini ichki bozorda 7 foizga arzonroq qilib qo‘ygan. Bu holat o‘z-o‘zidan tashqi savdo defitsitining o‘sishiga olib keladi.
Manba: O‘zbekiston Markaziy banki
Ma’lumot uchun: tashqi savdoning o‘zgarishiga nominal valyuta kursining o‘zgarishi emas, balki real valyuta kursining o‘zgarishi ta’sir o‘tkazadi. Nominal valyuta kursi — bu Markaziy bank tomonidan e’lon qilib boriladigan kunlik valyutalar kursi. Real valyuta kursi esa ikki davlat o‘rtasidagi narx o‘zgarishini ham inobatga oladi. Aynan ikki davlat o‘rtasidagi narx o‘zgarishini inobatga olganligi nuqtai nazaridan real valyuta kursi ikki davlat o‘rtasidagi savdo hajmining o‘zgarishiga ta’sir o‘tkazadi.
Fiskal siyosat
budjet xarajatlarining oshishi yoki kamayishi tashqi savdo hajmiga mamlakatdagi yalpi talabning o‘sishi yoki qisqarishi orqali ta’sir qiladi. Xususan, budjet xarajatlarining (transfertlar bilan birga) oshishi yalpi talabni rag‘batlantiradi. Yalpi talabning o‘sishi, o‘z navbatida, import tovarlariga bo‘lgan talab hajmida ham o‘sishga olib keladi. O‘zbekistonda so‘nggi yillarda budjet xarajatlarning muntazam oshib borayotganligi kuzatilmoqda. Aytaylik, YAIM daromad sifatida qaralsa, uning tarkibida davlat xarajatlarining hissasi yildan-yilga ortib bormoqda.
Raqamlarga murojaat qilsak, konsolidatsiyalashgan budjet xarajatlarining YAIMdagi ulushi 2016 yilda 23,8 foizni tashkil etgani holda, hozirgi kunga kelib mazkur ko‘rsatkich 35 foizga yetganligini ko‘rish mumkin. Ta’kidlash joizki, bu davrda budjet defitsiti ham muttasil o‘sib borgan.
Grafik Xalqaro valyuta jamg‘armasi ma’lumotlari asosida muallif tomonidan tayyorlandi.
Yuqoridagi grafikdan ko‘rish mumkinki, davlat xarajatlarining oshib borishi bilan bir vaqtda tashqi savdo defitsiti ham ortib borgan. Shubhasiz, fiskal xarajatlarning oshirilishi tashqi savdo defitsitining o‘sishini tushuntirib beruvchi yagona omil emas. Masalan, 2019 yilda tashqi savdo defitsitining o‘sish darajasi budjet xarajatlarining oshishiga qaraganda sezilarli darajada past bo‘lgan.
Shunga qaramay, davlat xarajatlarining muntazam oshib borishi tashqi savdo defitsitining o‘sishiga sezilarli darajada hissa qo‘shib kelayotganligi shubhasiz.
Qolaversa, nisbatan qattiq monetar siyosatni ushlab turish yaqin kelajakda moliyaviy shart-sharoitlar nuqtai nazaridan manfaatliroq ekanligi hisobga olinsa, budjet xarajatlarini imkon qadar qisqartirish tashqi savdoning muvozanat nuqtaga tomon siljishini ta’minlashda eng optimal yechimlardan biri bo‘lishi mumkin. Masalan, manzilliligi so‘roq ostida bo‘lgan va samarasiz ijtimoiy loyihalarni moliyalashtirishdan voz kechish bu borada dadil qadam bo‘ladi. Sababi, bu singari loyihalar qisqa muddatda ijtimoiy kayfiyatning yaxshilanishigagina xizmat qilishi, aholining zaif qatlami turmush farovonligi oshgandek va barqarorlik o‘rnatilgandek illyuziya hosil qilishi mumkin, biroq yakunda aholi zaif qatlamining kambag‘allikdan qutilishi yoki mamlakatda uzoq muddatli barqarorlikka olib kelmaydi.
Umuman, samarasiz budjet xarajatlaridan tiyilishning boshqa vositalari ham topiladi, buning uchun qaror qabul qiluvchilarning irodasi zarur, xolos.
Tahlillardan xulosa qilish mumkinki, qaror qabul qiluvchilar tashqi savdo defitsitini qisqartirishni istasa, birinchi navbatda fiskal xarajatlarni kamaytirish yo‘lidan borish maqsadga muvofiq. Zero, hozirgi vaqtda monetar siyosatning yo‘nalishini o‘zgartirish qimmatga tushishi va ko‘plab insonlar uchun og‘ir kechishi shubhasiz. Sababi rag‘batlantiruvchi monetar siyosat inflyatsiyaning yanada tezlashishiga zamin yaratadi. Yuqori inflyatsiya esa moliyaviy barqarorlikka putur yetkazish bilan bir qatorda, aholining zaif qatlami uchun qo‘shimcha xarajatlarni keltirib chiqaradi.
Fiskal siyosatda budjet xarajatlarini qisqartirish yo‘lidan borish qisqa muddatda o‘sish tempini biroz sekinlashtirishi mumkin — yuqorida guvohi bo‘lganimizdek, budjet xarajatlari hozirgi kunda YAIMning katta qismini tashkil etadi. Biroq, budjet xarajatlarini qisqartirish, birinchidan, qaror qabul qiluvchilarni tashvishga solayotgan tashqi savdo defitsitining qisqarishiga sabab bo‘lsa, ikkinchidan, inflyatsiyaning maqsadli ko‘rsatkichiga tezroq erishishga ham zamin yaratishi shubhasiz.
Muallif fikri tahririyat nuqtai nazarini ifodalamasligi mumkin.
