Jahon bankining Markaziy Osiyodagi qishloq xo‘jaligi dasturi koordinatori, qishloq xo‘jaligi masalalari bo‘yicha yetakchi iqtisodchi Sergiy Zorya «Gazeta.uz»ga bergan intervyusida koronavirus pandemiyasi O‘zbekiston qishloq xo‘jaligi va oziq-ovqat xavsizligiga qanday ta’sir qilayotganligi, oziq-ovqat mahsulotlari milliy bozori va mahalliy eksport qiluvchilar uchun qanday xatarlar paydo bo‘lganligi haqida gapirib berdi.
Jahon bankining Markaziy Osiyodagi qishloq xo‘jaligi dasturi koordinatori, qishloq xo‘jaligi masalalari bo‘yicha yetakchi iqtisodchi Sergiy Zorya «Gazeta.uz»ga bergan intervyusida koronavirus pandemiyasi O‘zbekiston qishloq xo‘jaligi va oziq-ovqat xavsizligiga qanday ta’sir qilayotganligi, oziq-ovqat mahsulotlari milliy bozori va mahalliy eksport qiluvchilar uchun qanday xatarlar paydo bo‘lganligi haqida gapirib berdi.Koronavirus pandemiyasining jahonda qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarishga ta’siri
Pandemiya natijasida jahon iqtisodiyotiga umumiy ko‘lamda va xususan qishloq xo‘jaligiga yetadigan zararning aniq miqyosini aytish xozircha qiyin. Ammo global miqyosda virusning mazkur sohaga ta’siri shu paytgacha juda past darajada.
Jumladan, ko‘pchilik mamlakatlarning oziq-ovqat xavfsizligi uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lgan don ekinlarining (bug‘doy, makkajo‘xori va guruch) narxlari jahon bozorlarida bugungi kunda barqarorligicha qolmoqda. Qayd etish lozimki, don ekinlarining 2019 yilda jahondagi yetishtirilishi ko‘lami va yakuniy zaxiralari avvalgi yillarning ko‘rsatkichlariga nisbatan yuqori hamda 2008−2009 yillardagi umumjahon oziq-ovqat inqirozi davriga nisbatan yuqoriroq bo‘lgan.
Hozirgi vaqtda alohida hukumatlar tomonidan qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining xalqaro savdosiga kiritilayotgan cheklovlar, ichki va tashqi bozorlardagi yakuniy iste’molchilarga yetkazib berish zanjirlarining uzilishiga olib keluvchi logistika bilan bog‘liq qiyinchiliklar, shuningdek joriy etilayotgan karantin choralari natijasida mamlakat ichida qishloq xo‘jaligidagi ishchi kuchi harakatlanishining cheklanishi jahon qishloq xo‘jaligi uchun asosiy xatarlardir.
O‘zbekiston qishloq xo‘jaligi sohasidagi xozirgi vaziyat va aholini oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlash
Shu vaqtga qadar O‘zbekistonda pandemiya qishloq xo‘jaligi sohasidagi ishlarda jiddiy uzilishlarga olib kelmadi. Bahorgi ekin mavsumi muvaffaqiyatli o‘tishi, meva-sabzavotchilik mahsulotlarining yangi hosili iste’molchilarga to‘siqlarsiz yetib borishi, soha xodimlari o‘z ish joylariga nisbatan erkin yetib olishlari uchun hukumat barcha zaruriy choralarni ko‘rmoqda.
Mahalliy bozor pandemiya keltirib chiqargan vahimaga oziq-ovqat mahsulotlari narxlarining ko‘tarilishi bilan javob berdi. Ammo ularning asosiy turlari, masalan mahalliy bug‘doy va un uchun, narxlar xozirgi kunda ko‘tarilgan bo‘lsa ham, ular unchalik yuqori emas. Bundan tashqari, biz do‘konlarning peshtaxtalari va bozorlarning rastalari mahsulotga to‘la ekanligini, mahallalarda oziq-ovqat mahsulotlarini sotish shoxobchalari ochilayotganini, ko‘pgina sotuvchilar esa mahsulotlarni uygacha yetkazib berish xizmatlarini taklif etayotganini ko‘rmoqdamiz.
Albatta, mamlakatning ayrim hududlarida oziq-ovqat mahsulotlarining ba’zi turlari bo‘yicha taqchillik yuzaga kelishi mumkinligini istisno etmaslik lozim, ammo mahalliy hokimiyatlar ushbu masalani hal qilish uchun yetarli darajada tezkor choralar ko‘rmoqdalar.
Misol uchun, Andijon viloyatida mahalliy ishlab chiqarilgan un yetishmovchiligi to‘g‘risida xabarlar bo‘ldi. Haqiqatdan ham, karantin davrida viloyatlardagi un tegirmonlariga bug‘doy va oziq-ovqat do‘konlariga un yetkazib berish hajmlarini oshirish kerak va bu hukumat tomonidan amalga oshirilmoqda.
Shu bilan birga, iste’molchilar vahimaga berilmasliklari va unni haddan tashqari katta hajmlarda xarid qilmasliklari lozim. O‘zbekistonda bug‘doy zaxiralari keragidan ham ortiqroq, bundan tashqari, iyun oyida don ekinlari yangi hosilining terimi boshlanadi, bu esa mahalliy ishlab chiqarilgan un zaxiralarini qo‘shimcha oshirish imkoniyatini beradi.
Yuqorida aytib o‘tilgan, hukumat tomonidan amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar ichki bozorda mahalliy qishloq xo‘jaligi mahsulotlariga bo‘lgan talabni qo‘llab-quvvatlamoqda. Shakar, un va o‘simlik yog‘idan tashqari O‘zbekiston, umuman olganda, oziq-ovqat importiga bog‘lanib qolmagan. Bu yilgi mavsumning asosiy vazifasi butun mamlakat bo‘ylab fermerlar mahsulotlarini o‘z vaqtida ekib, hosilini yig‘ib olishlaridan iborat.
Import qiluvchi mamlakatlardagi iqtisodiy vaziyatning o‘zgarishi natijasida mahalliy meva-sabzavot mahsulotlari eksportchilari uchun mavjud xatarlar
2020 yilda O‘zbekiston qishloq xo‘jaligi uchun mavjud xatarlar orasida mahalliy meva-sabzavotchilik mahsulotlarining eksporti bilan bog‘liq murakkabliklarni aytib o‘tish mumkin. So‘ngi uch yil mobaynida ushbu mahsulotlarning eksport hajmlari 570 mln AQSH dollaridan 1,3 mlrd dollargacha o‘sdi. Lekin mahalliy sabzavotlar va mevalarning asosiy importchilari bo‘lgan Rossiya va Qozog‘istondagi aholining xarid qilish qobiliyati pasayishi, shuningdek ularning milliy valyutalari devalvatsiyasi munosabati bilan mazkur mahsulotlarga bo‘lgan talabning pasayishi kutilmoqda.
Ayni vaqtda, O‘zbekistondan keltirilgan qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ko‘pgina holatlarda raqobatchilarning, deylik Turkiya va Chili davlatlaridagi, mahsulotlaridan arzonroq narxlarda sotilishi 2020 yilda O‘zbekistonda yetishtirilgan meva-sabzavotlarga talabning nisbatan o‘sishiga olib kelishi mumkin. Ammo hozirgi bosqichda meva-sabzavotchilik mahsulotlarining mahalliy eksportchilari uchun qandaydir muayyan prognozlar qilish mushkul.
Koronavirus pandemiyasining O‘zbekiston qishloq xo‘jaligidagi ishlab chiqarish va bandlikning o‘sish sur’atiga ta’siri
2020 yilda mazkur sohadagi o‘sish, O‘zbekistonning butun iqtisodiyoti kabi, katta ehtimol bilan sekinlashadi (Jahon bankining prognozlariga muvofiq, mamlakat iqtisodiyotining o‘sishi joriy yilda 5.7% dan 1.6% ga pasayadi — tah.). Ayni paytda agrar sohaning o‘sishi boshqa sohalar bilan taqqoslaganda o‘rtachadan yuqoriroq bo‘ladi, chunki pandemiya davrida qishloq xo‘jaligi mahsulotlariga talab yuqori bo‘lib, milliy iqtisodiyotning boshqa sohalari to‘g‘risida bunday deb bo‘lmaydi.
Kuzgi bug‘doy ekini yaxshi qishlab oldi va don ekinlarining hosili o‘tgan yilgi hajmi 6 mln tonnaga yetgan hosildan kam bo‘lmaydi. Paxta klasterlarining yaxshi tayyorgarligi sababli paxtani ekish jarayoni me’yorida o‘tmoqda.
Bundan tashqari, fermerlarga urug‘larni, yonilg‘i-moylash materiallarini va o‘g‘itlarni o‘z vaqtida yetkazib berish uchun «yashil yo‘lakchalarni» yaratishdagi hamda bularni xarid qilish uchun imtiyozli kreditlarni ajratishdagi davlat yordamini ham inobatga olish zarur. Yaqin orada kartoshka, meva va sabzavotlar hosilini terib olishning asosiy mavsumi boshlanadi va barcha fermer xo‘jaliklari bunga o‘z tayyorgarliklarini boshlab yubordilar.
Sohadagi o‘sish sur’atining pasayishiga va muayyan darajada bandlikning kamayishiga hissa qo‘shuvchi omillar, avvalroq aytib o‘tganimdek, import qiluvchi mamlakatlardagi meva-sabzavot mahsulotlari eksportiga bo‘lgan talabning kamayishidan iborat. Pandemiya keltirib chiqargan iqtisodiy inqiroz natijasida daromadlarning hamda mehnat muhojirlari tomonidan pul o‘tkazmalarining kamayishi natijasida O‘zbekiston aholisidagi xarid qilish qobiliyatining pasayishi xam salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Hosil terimiga jalb etiladigan ish kuchining, ayniqsa mamlakatning boshqa viloyatlaridan qishloq xo‘jaligidagi mavsumiy ishlarga keluvchi fuqarolarning harakatiga vaqtincha cheklovlar o‘rnatilishi ham sohadagi o‘sishning sekinlashuviga hissa qo‘shadi.
Alohida mamlakatlar tomonidan oziq-ovqat eksportining qisqartirilishi yoki to‘xtatilishi bilan bog‘liq O‘zbekiston uchun xatarlar
Aprel oyining boshida BMTning Oziq-ovqat va qishloq-xo‘jaligi dasturi (FAO), Jahon sog‘liqni-saqlash tashkiloti (BSST) va Jahon savdo tashkiloti (JST) rahbarlari oziq-ovqat ta’minotida uzilishlarning oldini olish maqsadida dunyo mamlakatlarini xalqaro savdoga cheklovlar o‘rnatilishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun sa’y-harakatlarni amalga oshirishga chorladilar.
Darhaqiqat, alohida hukumatlar o‘z oziq-ovqat xavfsizliklarini ta’minlash maqsadida qator oziq-ovqat mahsulotlariga nisabatan vaqtinchalik cheklovlar o‘rnatdilar. Jahon banki FAO, JSST va JST xavotiriga qo‘shilgan holda hisoblaydi-ki, hukumatlar qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining xalqaro savdosi uchun to‘siqlar yaratayotgan mamlakatlarda eksport cheklovlari oziq-ovqat ta’minoti muammosini hal etmaydi.
Bular bevaqt javob choralaridir, ayniqsa pandemiya shundoq ham jahon bozorlari uchun ko‘plab xatarlar va noaniqliklar keltirib chiqarishini inobatga oladigan bo‘lsak. Jahondagi oziq-ovqat zaxiralari har qachongidan ham katta ekanligini hisobga oladigan bo‘lsak, qishloq xo‘jaligi mahsulotlariga ta’qiq o‘rnatish hojatsiz zarar keltiradi, shu jumladan oziq-ovqat mahsulotlariga narxlarning ko‘tarilishi hamda inqirozning aholi uchun iqtisodiy va ijtimoiy oqibatlarini faqat og‘irlashtiradi.
Xususan, Qozog‘iston tomonidan joriy yilning 1 aprelidan bug‘doy va un uchun eksport kvotalarining o‘rnatilishi O‘zbekistondagi vaziyatga ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Ushbu mamlakatdan bug‘doyni eksport qilish uchun kvota aprel oyiga hukumat tomonidan 200 ming tonna miqdorida belgilangan, un eksporti uchun esa 70 ming tonna miqdorida. Eksport kvotalari iste’molchi mamlakatlarga, shu jumladan O‘zbekistonga ham, ushbu turdagi mahsulot importining kamayishiga olib keladi. Lekin mazkur cheklovlarning salbiy ta’siri O‘zbekiston uchun kichik va vaqtinchalik bo‘ladi. Buni qanday tushuntirish mumkin?
Birinchidan, mart oyida O‘zbekiston joriy yilning yanvar va fevral oylariga nisbatan ikki baravar ko‘proq hajmda Qozog‘iston bug‘doyi va unini import qildi va shu orqali yaqin muddat uchun yetarlicha zaxira hosil qildi. Mahalliy un ishlab chiqaruvchi zavodlar ham o‘tish davri uchun un zaxiralariga ega.
Ikkinchidan, O‘zbekistonda davlat g‘alla zaxiralari va rezervlari aprel oyi boshiga 1 mln tonnadan iborat bo‘lib, ulardan 750 ming tonna un olish mumkin. Ma’lumot uchun, mamlakatda o‘rtacha oylik un iste’moli 300 ming tonnadan oshmaydi.
Uchinchidan, O‘zbekiston Qozog‘iston tomonidan belgilangan eksport kvotasi chegarasida bug‘doy va un importini davom ettirishi mumkin. Va nihoyat, g‘allaning yangi hosili O‘zbekistonda iyun oyida yig‘ib olinadi. Avvalroq aytib o‘tganimdek, bu mahalliy un zaxiralarini ko‘paytirib olishga imkon beradi.
Shunday qilib, O‘zbekiston 2020 yilni un va non mahsulotlari uchun barqaror narxlar bilan o‘tkazishini kutish mumkin.
Ko‘proq foyda keltiruvchi meva-sabzavot ekinlarini qisqartirish hisobiga g‘alla yetishtirish maydonlarini ehtimoliy kengaytirish to‘g‘risida
Darhaqiqat, bug‘doy yetishtiruvchi mamlakatlar tomonidan don mahsulotlarining eksportiga cheklovlar o‘rnatilishi O‘zbekiston hukumatining 2021 yilda g‘alla maydonlarini kengaytirish to‘g‘risidagi qaroriga ta’sir ko‘rsatishi xatari mavjud.
Lekin xozirgi bosqichda bu ehtimoldan uzoq holat va mamlakat uchun umuman zarur bo‘lmagan chora. G‘alla maydonlari 1,3 mln gektar yerni yoki mamlakatdagi barcha sug‘oriladigan yerlarning 35%ni egallagan. Shuning uchun, hudud jihatidan shundoq ham yetarli darajada ulkan bo‘lgan g‘alla ekadigan maydonlarni emas, balki g‘allaning o‘rtacha hosildorligini oshirish kerak.
Bundan tashqari, Qozog‘iston tomonidan bug‘doy eksportiga cheklovlar o‘rnatilishi — bu vaqtinchalik chora. Mamlakat ushbu turdagi qishloq xo‘jaligi mahsulotini ishlab chiqaruvchi jahondagi eng yirik o‘ntalikka kiradi va uni sotishdan tiyilish davlat uchun manfaatli emas. 2019 yil Kog‘ozistonlik ishlab chiqaruvchilar uchun kamhosil bo‘ldi. Jumladan, bug‘doy so‘ngi yillardagi ko‘rsatkichdan 20%ga kamroq yetishtirildi. Bu esa eksportning 25%ga qisqarishiga olib keldi. Bug‘doyning past darajadagi hosili ichki bozordagi un narxlarining ko‘tarilishiga sabab bo‘ldi va bu koronavirus pandemiyasiga javob tariqasida Qozog‘iston hukumati tomonidan karantin cheklovlarini kiritishidan ancha avvalroq ro‘y berdi.
Bundan tashqari, shu oyning o‘zida jahon bozorida neft narxlarining keskin tushib ketishi YAIMning 20% neft va gaz sohasiga to‘g‘ri keluvchi Qozog‘iston byudjeti uchun ulkan ziyon olib keldi. Bu hukumatning moliyaviy imkoniyatlarini va, natijada, inqiroz davrida aholining ijtimoiy himoyasini kuchaytirish salohiyatini cheklab qo‘ydi. Mazkur holatlarning barchasi mamlakatda bug‘doy va un eksportiga vaqtinchalik cheklovlarni kiritishga olib keldi.
Qozog‘iston tomonidan amalga oshirilgan, yuqorida aytib o‘tilgan harakatlarning sabablari nimalardan iborat bo‘lishidan qat’i nazar, O‘zbekiston ushbu vaziyatdan tegishli xulosa chiqarishi kerak. Bu kabi holatlarga tezkor javob berish uchun ishonchli oziq-ovqat zaxiralari zarur, ayniqsa mamlakatning oziq-ovqat xavfsizligi uchun strategik ahamiyatga ega bo‘lgan bug‘doyning zaxiralari.
O‘zbekiston davlatning strategik g‘alla zaxiralari hajmini oshirish hamda 2021 yilda g‘alla uchun davlat buyurtmasi tizimini bekor qilish munosabati bilan uni yetishtirish mexanizmlarini takomillashtirish borasida kelgusi ishlarni amalga oshirishi lozim. Mazkur sohadagi davlat nazoratidan voz kechish fermerlarni o‘z mehnatlari samaradorligini oshirishga rag‘batlantiradi, bu esa yetishtiriladigan g‘allaning sifati va hajmiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Bundan tashqari, urug‘chilik yo‘nalishiga qo‘shimcha davlat investitsiyalari hamda don hosildorligi va sifatini oshiruvchi zamonaviy texnologiyalarni xarid qilishda fermerlarga ko‘mak berish zarur.
Iqtisodiy inqiroz sharoitlarida islohotlar taqdiri
Koronavirus pandemiyasi yuzaga keltirgan bugungi iqtisodiy inqiroz qishloq xo‘jaligidagi yoki O‘zbekiston iqtisodiyotining boshqa sohalaridagi boshqaruvning avvalgi ma’muriy-buyruqbozlik usullariga qaytish uchun bahona sifatida foydalanilmasligi, shuningdek iqtisodiy islohotlarning so‘nggi bir necha yil mobaynida erishilgan ijobiy natijalarini bekor qilish uchun sabab bo‘lib qolmasligi muhim ahamiyat kasb etadi.
Agrar sohada davlatning tartibga soluvchi vazifasini kamaytirish, bunda bozor mexanizmlarini joriy etish, uni yanada diversifikatsiya va modernizatsiya qilish hamda mahalliy va horijiy investitsiyalarni jalb qilish borasidagi ishlarni davom ettirish zarur.
Ushbu choralar mahalliy fermerlar va agrokorxonalarning daromadlarining ishlab chiqarish samaradorligini oshirish va ularning eksport salohiyatini kengaytirish hisobiga o‘sishiga olib keladi. Jahon banki yuqorida sanab o‘tilgan maqsadlarga erishish uchun hukumatga moliyaviy va texnik ko‘mak berishni davom ettiradi.
O‘zbekiston uchun ushbu murakkab davrda Jahon banki koronavirus pandemiyasining aholi salomatligi uchun, ularning ijtimoiy farovonligi uchun, tadbirkorlik va umuman milliy iqtisodiyot uchun oqibatlarini yumshatish borasidagi hukumat sa’y-harakatlarini qo‘llab-quvvatlash maqsadida boshqa xalqaro homiylar bilan ishlashni ham davom ettiradi.
