Амир Темур ва темурийлар қабрининг очилиши тарихи — видео

Буюк саркарда, соҳибқирон Амир Темур Хитойга юриш чоғида, 1405 йил 18 февраль куни Ўтрор шаҳрида вафот этади. Унинг вафотидан сўнг, бир неча асрлар давомида унинг айнан қаерда дафн этилганлиги бўйича турли хил маълумотлар мавжуд эди. Баъзи манбалар унинг айнан Ўтрорда дафн қилинганлигини, бошқаларида эса Темурнинг жасади Самарқандга олиб келиниб, Гўри Амир мақбарасига кўмилганлиги ҳақида ёзилган.

Бундан 81 йил илгари собиқ Совет Иттифоқи олимларидан иборат гуруҳ Самарқанддаги Гўри Амир мақбарасига айнан ушбу маълумотга аниқлик киритиш учун экспедиция ўтказади. Экспедициянинг мақсади — Амир Темур қабрини аниқлаш ва Ўрта асрларда яшаб, фаолият юритган Темурийлар сулоласини илмий асосда текшириб ўрганиш деб кўрсатилганди.

«Газета.uz» Кинофотофоноҳужжатлар Миллий архивининг мазкур экспедиция қандай ўтгани ҳақидаги турли ёзма ва видео тасвирли маълумотларини тўплади (видео).

Экспедиция гуруҳи

Самарқанд вилояти ҳокимлиги маълумотларига кўра, Темурийлар хилхонасини ўрга­ниш учун ташкил этилган ҳукумат экспедицияси тегишли ҳужжатларни тайёрлаб, Сталиннинг буйруғига кўра 1941 йилнинг 15 июнида Самарқандга етиб келади. Экспедицияга бошлиқ қилиб олим ва жамоат арбоби Қори-Ниёзий тайинланди, гуруҳга тилшунос олим А. Семёнов, антрополог олим Михаил Герасимов, таниқли ёзувчи Садриддин Айнийлар киритилади.

Ҳайкалтарош скульптор-антрополог Герасимов тарихий шахсларнинг бош чаноқлари асосида ўзи яратган қиёфалар ҳақида маълумот берди ва суратлар мажмуасини намойиш қилади.

Гўри Амир мақбарасини ўрга­ниш учун ташкил этилган ҳукумат экспедиция­си. Фото: ЎзАрхив.

Қабрларнинг очилиши

1941 йил 16 июнда экспедиция аъзолари эрталаб Амир Темур мақ­бара­сида йиғилади. Шу пайтда қабрларни қайси тартибда очиш ҳақида баҳс бошланади.

Герасимов қабрларни бир бошдан, яъни энг чеккадаги Мир Саййид Умар қабрини очишдан бошлашни таклиф қила­ди. Археолог В.А. Шишкин эса Мир Сай­йид Умар ва Мир Саййид Баракаларнинг қабрларига тегмасликни таклиф қилади. У ўз фикрини ҳукумат экспедицияси асосан Темур ва темурийлар қабрларини ўрга­ниш учун тузилганлигини, хилхонадаги барча қабрларни очишга вақт етишмаслигини ва бошқа сабаблар билан далиллайди. Бошқалар ҳам унинг фикрига қўшиладилар.

Тадқиқот вақтида олинган ушбу ноёб кадрлар эса кинооператор Малик Қаюмов томонидан суратга олинган.

Шундай қилиб, экспедиция биринчи бўлиб Амир Темурнинг учинчи ўғли Мироншоҳнинг қабрини очади ва ўрганишлар натижасида унинг жасади қайта дафн этилганлигини ва унинг боши танасидан жудо қилинганлигини хулоса қилади. Ҳукумат экспедицияси ушбу қабрда ҳақиқатдан ҳам Мироншоҳ дафн этилганлигини таъкидлайди.

Ундан сўнг 17 июнь куни Амир Темурнинг кичик ўғли Шоҳрух Мирзонинг қабри очилади. Ўрганишлар давомида унинг жасади мумиёланганлиги маълум бўлади. Унинг суюклари Самарқанд давлат университетида ўрганилади.

18 июнь куни экспедиция Амир Темурнинг набираси, Мирзо Улуғбекнинг қабрини очади. Қабрда Улуғбекнинг боши танасидан нари­роқда, юзи ерга қаратилган ҳолда қўйил­ганлиги, бош чаноғи билан бирга учта бўйин умуртқаси қўйилганлиги аниқланади. Учинчи умуртқада ўткир тиғнинг изи яққол кўринади.

Герасимов ўлдирилган Улуғбек бош чаноғини диққат билан ўрганиб чиқиб, қилич тиғининг изи унинг пастки жағида ҳам қолганлигини аниқ­лади. Унинг фикрича, зарб ниҳоятда кучли бўлиб, Улуғбек тиззаланган ҳолатда бўл­ган ва қотил у билан юзма-юз туриб, ўнгдан чап томонга қараб қилич солган. Умуртқада қолган изларга қараганда, қилич жуда ўткир ва қотил бу борада катта тажрибага эга бўлган.

Амир Темур қабрининг очилиши

19 июнь, пайшанба куни соҳибқирон Амир Темурнинг қабрини очишга киришилади. Унинг қабри ўғил­лари­нинг қабри­дан анча фарқ қилиб, салобати ва улуғ­ворлиги билан ажралиб туради. Соҳибқирон кўмилган жой 20 сантиметр қалинликдаги оғир мармартош билан бекитилган бўлиб, тошнинг узунлиги 245 см, эни эса 90 сантиметр бўлган.

Маълумотларга кўра, бу қабртошга бошқа, иккинчи юпқа қилиб тарашланган ва ёзув битилган оникс (ақиқ) тоши ёпиштирилган. Унинг лаҳади тарашланган тош тахталардан ясалган бўлиб, узунлиги 3 м, эни ва чуқурлиги 1 метр бўлган.

Қабрни очиш ишлари 20 июнь куни давом эттирилади.

Амир Темур қабрини очиш жараёни.

Тобутнинг устига қорамтир кўкиш рангли газлама ёпилганлиги аниқланади. Тобутнинг ранги қорамтир, ёғочлари бақувват, силлиқланган тахталардан ясалган бўлиб, алоҳида қопқоғи ҳам бўлган. Тобутнинг тўрт бурчагида тўртта оёқчаси бўлиб, уни зах ерга тегиб туришидан асраган. Тобутни ясаган усталар уни мустаҳ­камлаш учун тўрт бурчакли темир михлардан фойдаланишган.

Тобутнинг қопқоғи устида икки қисмдан иборат бўлган газлама парчалари, газламанинг бош томонидаги қисмида эса олтин иплар билан солинган нақшлар сақланган. Газлама ёмон сақлангани, яъни қабрни сув босганлиги оқибатида чириганлиги учун нақшнинг бутунича кўринишини тиклашнинг иложи бўлмаган. Газлама ипакдан нафис қилиб тўқилган бўлиб, унинг ўртароғида олтин иплар билан битилган арабча имлодаги ёзувлар бўлган.

Археолог В.Шишкин Амир Темурнинг тобути устига ёзилган газлама қандайдир авлиёнинг қабри устидан олинган ёки Каъбадан олиб келинганлигини тахмин қилган. Экспедиция раҳбари, профессор Қори-Ниёзий эса «бу газлама соҳибқироннинг жанговар байроғи бўлиши мумкин» деган тахминни айтган. Тобут устига ёпилган газламанинг ранги қора бўлиб, у ипакдан тўқилган ва тобут қопқоғини бутунича қоплаб турган.

21 июнь, шанба куни ҳам Амир Темур қабрини очиш ишлари давом этди. Экспедиция аъзолари тобутнинг қопқоғи очилгач, атрофни аллақандай хушбўй ҳид қоплаганлигини айтишган. Манбаларга кўра, Амир Темур Ўтрор шаҳрида вафот этганда, унинг жасадини Самарқандга олиб келиб, дафн этиш учун мумиёлаш зарур бўлган. Шу сабабли ундан таралган ҳидлар мумиёлаш пайтида ишлатиладиган мойларнинг ҳиди эканлиги айтилади.

Амир Темур қабридан олинган оёқ суяги.

Амир Темурнинг жасади узун қилиб ётқизилган ҳолда, юзи эса қибла томонга қаратилган ҳолатида эканлиги аниқланган. Суякларнинг баъзи жойларига кафан қолдиқлари ёпишиб қолган ва бош, бўйин, оёқ томонларида мумиёланган мускуллар, тери парчалари бўлган. Жасаднинг усти юпқа лойқа ва тузлар билан қопланган бўлиб, бу сув тошқинлари туфайли қабрга кирган сувнинг қолдиқ­лари эканлиги айтилади.

Эҳтиёткорлик билан қабрдан чиқа­риб олинган Амир Темурнинг бош чаноғи уч соат давомида соя жойда қури­тилади. Шундан сўнггина бош чаноқни кимёвий усуллар билан мустаҳ­камлаш мумкин бўлади.

Амир Темур қабридан олинган бош чаноғи.

Бундан олдин антропологлар Амир Темурнинг бош чаноғида қисман сақланиб қолган соч, соқол ва қош­ларнинг қолдиқ­ларини авайлаб кўчириб олган. Унинг сочи ва соқолининг ранги сарғим­тир, худди занглаган темирнинг рангига ўхшаш бўлган. Шунда олимларда, Амир Темурнинг соч-соқоли бўялганмикан деган фикр уйғонади. Шунинг учун кимёгар-олим В.Кононов унинг сочларини кимёвий усуллар билан текшириб кўради. Олим соч-соқолнинг ранги табиатан шундай бўлганлигини аниқлайди.

Экспедиция жасаднинг суякларини ўрганиб, Амир Темурнинг ўнг қўли букилмаганлиги ва ўнг оёғи оқсоқ бўлганлиги ҳақидаги хабар ҳақиқатга тўғри келишини ҳам исботлайди.

Амир Темур қабридан олинган оёқ суяги.

Антрополог Герасимов Амир Темур 70 йилдан кўпроқ умр кўрганлигига қарамай, унинг бош чаноғида ва бошқа суякларида кексалик аломатлари кўрин­маганлигини таъкидлаган.

Амир Темурнинг соч толалари қалин ва тўғри бўлиб, сарғиш-қўнғир рангда, сал-пал оқ ҳам оралаган. Унинг бош чаноғида қошларининг қолдиқлари ҳам сақланган бўлиб, узунлиги 12−14 миллиметргача борган ва ранги тўқ-жигарранг бўлган. Мўйлови сақланмаган. Герасимов бош чаноқдаги ўрнига қараб унинг мўйлови узун, лабидан ҳам пастга тушиб турганлигини аниқлаган.

Амир Темур қабридан олинган бош чаноғи.

Амир Темур қабридан олинган бош чаноғи асосида яратилган тахминий юз кўриниши.

Антрополог Герасимов жасаднинг бош чаноғидан тиклаган Амир Темур бюсти.

22−23 июнь кунлари эса ҳукумат экспедицияси Амир Темурнинг набираси Муҳаммад Султоннинг қабрини очиб, жасадни ўрганиш ишларини олиб боради. 24 июнда экспедиция иши якунланади.

Қабрлардан олинган суякларни ўрганиш натижасида Герасимов Амир Темур, Мирзо Улуғбек, Мирзо Шоҳрухларнинг юз кўринишини тиклайди. 1941 йилнинг 9 декабрь санасида Тошкентда уларнинг суратларини қабул қилиш мақсадида йиғилиш ўтказилади.

Темурнинг «қарғиши"(ми?)

Амир Темурнинг қабри 21 июнда очилиб бўлиниб, жасади чиқарилади. Айнан ушбу куннинг эртасига, 22 июнь куни Германия қўшинларининг собиқ Совет Иттифоқи ҳудудига бостириб кирганлиги сабабли айримлар мазкур воқеани Иккинчи жаҳон уруши бошланишига таъсир қилган «илоҳий омил» сифатида қарашган.

Қабрларни очиш жараёнини тасвирга олган таниқли кинооператор Малик Қаюмов «Ҳаётим — кинематография» номли китобида бу ҳақда бир воқеани сўзлаб берган, дея келтиради Daryo.uz интернет нашри. Қаюмов ўз китобида шундай ёзади:

«Узоқ давом этган суратга олиш ишларидан сўнг бир пиёла чой ичиш учун чойхонага кирдим. Қарасам, учта чол чой ичиб ўтиришган экан. Қўлларида эса каттакон китоб бор эди. Улардан бири Темур қабри очилишида алоқам бор ёки йўқлиги билан қизиқди. Ҳазиллашиб «энг катта бошлиғиман», деб айтдим, чунки менинг буйруғим билан чироқлар ёқилар эди. «Темурнинг қабрини очмаслик керак, очса уруш руҳи чиқади», деб айтди.

Бу гап 1941 йил ё 16, ё 17 июнь куни содир бўлди. «Бу нимадан маълум», деб сўрадим мен. Чол китобдаги ёзувни кўрсатиб, кулиброқ арабча ўқишни биласизми, деб сўради. Мен «биламан» деб жавоб бердим. Жавобим уларни ажаблантирди, чунки бу пайтда биз кирилл алифбосига ўтиб бўлган эдик. Улар мендайин ёш йигитни арабча ўқишни билмайди деб ўйлашган эди. Мен китобда ҳақиқатан ҳам «Темурнинг қабрини очиш мумкин эмас, очилса уруш руҳи чиқади ва қиёматли кунлар бошланади», деган ёзувни ўқидим.

Бу гаплар ҳақида Қори Ниёзий, Семёнов ва Айнийга айтдим. Улар ҳам келиб китобни кўришди, кулишди. Домла Айний буларнинг барини сафсата деди ва чолларни чойхонадан ҳайдаб юборди. Мен ўзимнинг тажрибасизлигим ва ғўрлигимдан ўша китобни ва чолларни суратга олмаганимдан ҳозир жуда қаттиқ пушаймон қилмоқдаман".

Малик Қаюмов бу гапларни Сталингача ҳам етказади, шундан кейин эса Темур суяклари қайтадан дафн этилади. Яна бир тасодиф билан айнан Амир Темурнинг жасади қабрга қайтарилгач ва қабр ёпилгач Совет Иттифоқи қўшинлари ғалабаларни қўлга киритишни бошлайди.

Бироқ ушбу ҳодисаларнинг бир вақтда бўлганлиги тасодиф эканлигининг эҳтимоли катта. Чунки Иккинчи жаҳон уруши 1939 йилда Германиянинг Польшага ҳужумидан бошланган. Гитлернинг Совет Иттифоқига ҳужум қилиш бўйича «Барбаросса» режаси эса 1940 йилдаёқ тасдиқланганлиги айтилади.

2022 йилнинг 26 февралида айрим интернет-нашрларида «Узбекские археологи 23 февраля вскрыли гробницу Тимура» сарлавҳали хабар ҳам эълон қилинди. Ўзбекистон фанлар академияси унинг ёлғон (фейк) эканлигини таъкидлади.

Ушбу фейк хабарда 2021 йил декабрида Ўзбекистон Фанлар академияси Президиумининг Самарқанддаги Гўри Амир мақбарасида Амир Темур қабрини очиш бўйича қарори қабул қилинганлиги ва археологлар мақбарани очгани таъкидланган. Фанлар академияси ушбу масала муҳокама қилинмагани ва кун тартибига қўйилмаганини маълум қилди.

Академия ҳам ўз хабарида антрополог Герасимов ўзи яратган усул билан Амир Темур, Мироншоҳ, Шоҳрух, Мирзо Улуғбек ва Муҳаммад Султонларнинг ҳужжатли портретларини яратгани ва 1942 йилнинг охирларига келиб, Амир Темур мақбарасидан қазиб олинган суяклар илмий жиҳатдан ўрганиб бўлингач, қайтадан ўз жойларига дафн этилганини айтган.

Видео