Avgust oyida Oliy ta’lim vazirligi tomonidan 2015 yil joriy etilgan reyting tizimining qanchalik adekvatligi to‘g‘risida maqola e’lon qilgandik. Unda «Gazeta.uz» kolumnisti, faylasuf, sotsiolog va antropolog Valeriy Xan Oliy ta’lim vazirligi ishlab chiqqan tizimni tanqid qilgan edi. Ushbu maqolada muallif o‘qituvchilar mehnatini baholaydigan reyting tizimi qanday bo‘lishi kerakligi haqida o‘z fikrlarini bayon qiladi.
Ma’lumotim bo‘yicha faylasuf bo‘lganim hamda so‘nggi 25 yil davomida tarix, etnologiya, sotsiologiya va siyosatshunoslik sohalarida professional faoliyat olib borganim sababli ijtimoiy fanlardagi ilmiy-pedagogik mehnatni baholash haqida gapiraman, tabiiy va texnik fanlar sohasi bo‘yicha esa hech narsa deyolmayman. Shu bilan birga, ilmiy-pedagogik mehnatning umumiyligi tufayli, tabiiy va texnik fanlar bo‘yicha reyting tizimini yaratish uchun ba’zi takliflardan foydalanish mumkin.
Oliy o‘quv yurtlarida fan va ilmiy-pedagogik mehnat yutuqlarini baholash nisbatan yosh fan bo‘lmish «fanshunoslik»ning bir qismi hisoblanadi. U bir qator fan sohalarini o‘z ichiga oladi — fan tarixi, fan falsafasi, fan sotsiologiyasi, fan metodologiyasi va mantig‘i, fan iqtisodiyoti, fan ijodi psixologiyasi va boshqalar.
Yigirmanchi asrning ikkinchi yarmida fanshunoslik doirasida yangi yo‘nalish — predmet sohasi fan samaradorligi va ilmiy-pedagogik mehnat samaradorligini baholashni o‘z ichiga oladigan, ilmiy ma’lumotni statistik va miqdoriy usullar bilan o‘rganish bilan bog‘liq ilmiy fan — naukometriya rivojlana boshladi. Xirsh indeksi, jurnalning impakt faktori va kvartilligi, iqtibos olish indeksi kabi o‘lchov ko‘rsatkichlari aynan naukometriya doirasida shakllantirildi.
Ushbu maqolada faqat ilmiy mehnatni baholashga to‘xtalib o‘taman. Darsdagi ma’ruza va amaliy mashg‘ulotlarni baholash, o‘quv-uslubiy qo‘llanmalarni tayyorlash, ilmiy-tadqiqot va o‘quv majmuasi bir-biridan shu darajada farq qiladiki, bu faoliyat turlarining har biri o‘z reyting tizimiga muhtoj.
Shu bilan birga, ilmiy mehnatni baholashda taklif qilingan (sifat va miqdor) tamoyillardan ham o‘quv, ham pedagogik, ham o‘quv-uslubiy, ham tarbiyaviy faoliyatni baholashda foydalanish mumkin.
Gumanitar fanlar sohasida ilmiy yutuqlarning markazida matn turadi. Nyutonni o‘qimasdan klassik mexanikani, Yevklidni o‘qimasdan geometriyani bilish mumkin. Ammo Platon, Gegel yoki Freydni o‘qimasdan turib ularni tushunib bo‘lmaydi. Gumanitar fikrni, bu fikrlarning teranligini, nyuanslarini formulalar bilan ifodalab bo‘lmaydi.
Ilm-fan tarixida muayyan bir sohada turli xil ma’lumotlar to‘planishi bilan, bu xilma-xillik har doim ma’lum bir fanning predmet sohasidagi ba’zi bir mavhum (sifatli individual o‘ziga xosligini yo‘qotgan) atom, nisbatan bo‘linmas birlik, «hujayra» ga qadar kamaygan.
Shunday qilib, dunyodagi barcha xilma-xil obyektlar (sayyoralar, toshlar, binolar, odamlar, barcha jonli va jonsiz mavjudotlar) shakl, hid va ta’mga ega bo‘lmagan mavhum ideal umumlashtirilgan obyekt — jism tushunchasiga aylanganida tabiatshunoslikning birinchi nazariy sohasi hisoblangan klassik mexanika paydo bo‘ldi.
Siyosiy iqtisodiyotda bunday «hujayra» — tovar, evolyutsiya nazariyasida — tur, sintetik evolyutsiya nazariyasida — populyatsiya, genetikada — gen, sitologiyada — hujayra, kimyoda — kimyoviy element, leksikologiyada — so‘z, mantiqda — tushuncha, tizimlar nazariyasida — tizim, informatikada — bit tushunchasiga aylandi.
Belgilangan «hujayralar» individual sifat xususiyatlaridan mahrumdir. Shunday qilib, ularni taqqoslash, o‘lchash va matematik tavsiflash mumkin bo‘ldi, bu spekulyativ tabiiy falsafadan qat’iy fanga o‘tishni anglatardi.
Shunday qilib, ularni matematik jihatdan solishtirish, o‘lchash va tasvirlash mumkin bo‘ldi. Bu esa mavhum tabiiy falsafadan qat’iy fanga o‘tishni anglatar edi.
Shunday qilib, klassik mexanikada aniq buyumlarning jismlari (ot, poyezd) sifat xususiyatlardan mahrum bo‘lgan rasmiy birliklar vazifasini bajaradi — A jism va B jism. Klassik siyosiy iqtisodiyotda esa ayirboshlashdagi tovarlar bolta va bo‘z vazifasini bajarmaydi (ya’ni iste’mol qadriyatlariga ega bo‘lgan mahsulot sifatida). Ular mavhum 1-jism va 2-jism bo‘lib, ish vaqtining ijtimoiy zaruriy xarajatlariga asoslangan muayyan qiymatga ega (teng yoki teng bo‘lmagan).
Ilmiy mehnatni baholash uchun reyting tizimini tuzishda bu mehnatning o‘lchanishi mumkin bo‘lgan birligini ham ajratib ko‘rsatish zarur. Aks holda, ilmiy yutuqlarni umuman o‘zaro taqqoslab bo‘lmaydi.
Ijtimoiy-gumanitar fanlarda bunday shartli birlik ma’lum bir sahifani ishlab chiqarish uchun ba’zi ruhiy va jismoniy xarajatlarning ekvivalenti (narxi) hisoblanadigan 1 ballga teng 1 sahifali matn bo‘lishi mumkin. Shunda 2 sahifali tezis 2 ballga, 12 sahifali maqola — 12 ballga, 50 sahifali broshyura — 50 ballga, 300 betlik monografiya — 300 ballga teng bo‘ladi.
Shunda hammasi o‘z joyiga tushadi, Oliy ta’lim vazirligining reyting tizimida bo‘lganidek 1−2 soat davomida yozilgan referatlar uchun 2 ball va yillar davomida yozilgan monografiya uchun 3 ball berilishi kabi holat bo‘lmaydi. Bunday baholash tizimi bilan o‘qituvchi monografiyalarga qaraganda tezislarni topshirish orqali ko‘proq ball oladi.
Boshqacha qilib aytganda, ballar soni sahifalar soniga mutanosib bo‘lishi kerak. Bunda nashr etilgan tezislar, maqolalar va kitoblar soni ham hisobga olinishi zarur. Shunday qilib, ballar soni o‘qituvchining amalga oshirgan mehnatining shartli miqdoriga mutanosib bo‘ladi.
Lekin kimdir yaxshi maqola va yomon kitobning qiymatini solishtira boshlashi mumkin. To‘g‘ri, ilmiy mehnat uchun reyting tizimini tuzishda bu mehnatning nafaqat miqdor baholari, balki sifat baholari ham qo‘llanilishi kerak.
Hozircha gap bir ball qiymatini baholashning matematik (miqdoriy) yondashuvi haqida ketayotgan edi, ularsiz ilmiy o‘lchov jarayonlarini amalga oshirishning iloji bo‘lmaydi. Bu holatda matnning sifati baholanmaydi.
Taqqoslanayotgan mahsulotlarning (maqolalar, kitoblar) sifatiga kelsak, ularni maxsus kiritilgan oshirish/kamaytirish koeffitsiyentlari (nashr etilgan joyi, tiraji, tarqalishi, qayta nashr etilishi, taqrizlari, taqrizchilarning nufuzi, iqtibos keltirilishi, ilmiy dunyoda tan olinganlik darajasi, chet tillariga tarjima, jurnalning reytingi (agar gap maqola haqida ketayotgan bo‘lsa), shaxsiy nashr yoki hammualliflik va boshqalar) hisobiga baholash mumkin.
Albatta, bu parametrlarning kiritilishi ularni boshidan ishlab chiqishni talab qiladi. Xuddi shunday tarzda, konferensiyalar va grant loyihalaridagi ishtirokni alohida baholash mumkin.
Konferensiyalardagi ishtirok
Bu ko‘rsatkich oliy ta’lim vazirligi tomonidan ishlab chiqilgan kabi faqat mahalliy va xorijiy ilmiy konferensiyalar haqida bo‘lmasligi kerak. Konferensiya sifatini baholashda uning ko‘lami (universitet yoki respublika miqyosida, milliy seminar yoki mintaqaviy forum yoki jahon darajasidagi kongress) va joylashuvi (Chimkentda Markaziy Osiyo universitetlari ishtirokida yoki Nyu-Yorkda jahon ilmiy hamjamiyati yetakchilari ishtirokida) muhim ahamiyatga ega.
Va, albatta, har bir konferensiyani hisobga olish kerak: agar bir kishi beshta konferensiyada ishtirok etgan bo‘lsa, u bitta konferensiyada qatnashgan odam bilan bir xil ball to‘plashi mantiqqa to‘g‘ri kelmaydi (bir xil tipdagi konferensiyalar haqida gapirayapmiz).
Grant loyihalarida ishtirok etish va boshqa ko‘rsatkichlar
Grant loyihalarida, ayniqsa, xalqaro loyihalarda ishtirok etish yana bir muhim ko‘rsatkich sanaladi. Bu ko‘rsatkich olimning xalqaro ilmiy hamjamiyatdagi obro‘sidan dalolat beradi. Bu yerda grantni amalga oshirish muddati (qisqa muddatli (bir yilgacha) va ko‘p muddatli (uch yil va undan ko‘proq)), moliyalashtirish hajmi, qatnashchilar, donorlar va boshqalar baholash me’zoni bo‘lishi mumkin.
Fanlararo sohalardagi kompetensiyalar ham hisobga olinadi. Masalan, agar tarixchi tarixiy jarayonlarda matematik modellashtirishdan foydalansa, bunday yangilikni albatta qadrlash kerak.
Ta’lim sifati va ish tajribasi ham hisobga olinishi darkor. Masalan, dunyoning eng yaxshi 30−40 oliy o‘quv yurtlari ro‘yxatiga kiritilgan hamda diplomi ta’lim sifatining kafolati hisoblangan Janubiy Koreyadagi Seul Milliy Universitetining bitiruvchisi eng nufuzli kompaniyada yuqori maosh olishiga bemalol ishona oladi. Bundan tashqari, nafaqat diplom, balki ta’lim jarayonida olingan baholar ham hisobga olinadi.
Bundan bir necha yil oldin TOP-1000 oliy o‘quv yurtlarini tamomlagan yoki shu muassasalarda ishlagan chet ellik mutaxassislarning ish haqi masalasi ko‘tarilgan edi (nega faqat xorijiy?). O‘zbekistonda ko‘plab xorijiy oliy o‘quv yurtlari bitiruvchilari va xorijiy ish tajribasiga, shu jumladan nufuzli oliy o‘quv yurtlarida, ega bo‘lgan mutaxassislar mavjud. Ishga qabul qilish va ish haqini belgilashda bu to‘g‘ri darajada hisobga olinganmi?
Xuddi shu narsa til bilish, amaliyot, xalqaro tashkilotlar va jurnallar tahririyatiga a’zolik uchun ham amal qiladi. Bu yerda ham sifat va miqdor ko‘rsatkichlari hisobga olinishi kerak.
Natijada, oshirish/kamaytirish koeffitsiyentlariga (bu koeffitsiyentlar turlicha bo‘lishi kerak) ko‘paytirilgan ilmiy faoliyat turlari uchun ballar yig‘indisiga teng formulaga erishish mumkin. Shu munosabat bilan, reytingni ishlab chiquvchi jamoa tarkibida matematik bilimga ega (matematik, iqtisodchi yoki sotsiolog), tegishli formulani ishlab chiqadigan olimning bo‘lishi maqsadga muvofiq.
Kimdir, bu juda murakkab, buning ustida ishlashga arziydimi deb aytishi mumkindir. Ilm-fan eng muhim ishlab chiqaruvchi kuchga aylangani sababli butun dunyoda olimning foydali ish koeffitsiyentini baholashni ishlab chiqish bilan shug‘ullanishmoqda. Mamlakatning iqtisodiy holati olimning mehnati qanchalik to‘g‘ri baholanishi va motivatsiyaning tegishli mexanizmlari yaratilganiga bevosita bog‘liq. Buni darhol amalga oshirish darkor!
Eng muhimi bu — moslashtiruvdan qochish. Men allaqachon o‘qituvchining daromadi ikki qismdan iborat bo‘lishi kerakligi to‘g‘risida yozganman — davlat tomonidan belgilanadigan asosiy ish haqi (doimiy) va natijalar uchun ish haqi (o‘zgaruvchan). Agar birinchisi daraja, unvon, lavozimni hisobga olsa, ikkinchisi yutuqlarni hisobga oladi.
Ilm-fan rivojlangan mamlakatlar tajribasiga nazar tashlaydigan bo‘lsak, ularning ko‘pchiligida o‘qituvchilar 30−35 yoshda PhD darajasiga ega bo‘lishadi, ilmiy unvonlari esa bo‘lmaydi. Ularning ish haqi miqdori yutuqlar bilan bog‘liq bo‘lgan lavozim bilan bog‘liq. Jahon amaliyotida bir xil ilmiy darajadagi olimlar ilmiy samaradorlikni ifodalovchi indekslarga qarab bir necha barobar farq qiladigan maosh olishlari odatiy holga aylangan.
Bizda daraja, unvon, lavozimga ish haqining bog‘lab qo‘yilganligi o‘qituvchilarni ilmiy muammolar va ularning yechimlari bilan emas, balki har qanday yo‘l bilan yuqoriroq darajadagi diplom olish uchun musobaqaga kirishishlariga sabab bo‘ladi.
Biroq bizning mamlakatda fan doktori ilmiy darajasi va professor ilmiy unvoni «aqlning sifati» va olimning fanga qo‘shgan hissasining garovi emas. Professor bilim darajasi bo‘yicha boshqa xorijiy universitetlarning magistr va doktorantlariga bas kela olmasligi achinarli holat.
Qanday qilib oliy ta’lim muassasalarini o‘qituvchilarni telefon yoki tanish-bilish orqali emas, balki professional xususiyatlari va yuqori samaradorligi uchun ishga olishdan manfaatdor qilish mumkin? Masalan, Janubiy Koreyada bu masala quyidagicha hal qilinadi. Universitetlarning reyting jadvalidagi o‘rin uchun kurashi to‘g‘ridan-to‘g‘ri moddiy manfaatlarga bog‘liq: davlatdan subsidiyalar olish va talabalarni qabul qilish shunga borib taqaladi. Reyting jadvali yuqorisida turgan universitetlar eng ko‘p subsidiya oladi. Bu kichkina pul emas. Jadvaldagi yuqori o‘rinlarga esa faqat yuqori samaradorlikka ega bo‘lgan professionallar bilan erishish mumkin.
Reytingni turli yo‘llar bilan sotib olib bo‘lmaydi. Bundan tashqari, Janubiy Koreyadagi aksariyat universitetlar xususiy hisoblanib, universitetning moddiy tomoni talabalar soniga bevosita bog‘liq. Shunga muvofiq, talabalar yaxshi reytingga ega bo‘lgan oliy o‘quv yurtlariga kirishga intilishadi. Ularning kelgusidagi bandligi bunga bevosita bog‘liq. Shuning uchun universitetlar eng yaxshi «miyalar» uchun doimiy kurash olib borishadi.
Har bir fan sohasi o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, barcha universitetlarni bitta shablon bo‘yicha baholash maqsadga muvofiq emas. Progressiv tizimni joriy etishni istamagan universitetlarga kelsak, ular jadvalning oxirgi qatorlarini egallashadi hamda o‘zlari uchun juda muhim hisoblangan davlat subsidiyalarini qo‘lga kirita olishmaydi. Nihoyat, ertami-kechmi, raqobat mexanizmi ishlay boshlaydi.
Muallif fikri tahririyat nuqtayi nazarini ifodalamasligi mumkin.
Valeriy Xan — faylasuf, tarixchi va antropolog. Falsafa fanlari nomzodi (1986), dotsent (1992). Hozirda Jahon iqtisodiyoti va diplomatiya universiteti dotsenti. O‘zbekiston Milliy Universiteti qoshidagi Strategik rivojlanishni rejalashtirish markazi rektori va direktorining maslahatchisi, O‘zbekiston Fanlar akademiyasi Tarix instituti direktorining o‘rinbosari, Yangi tarix markazi bosh mutaxassisi sifatida faoliyat olib borgan. Janubiy Koreyaning Xoso (1998−2000), Xanyang va Sonkyungvan (2011) universitetlarida dars bergan. AQSh va Janubiy Koreyaning ilg‘or universtitetlarida ommaviy leksiyalar bilan chiqishlar qilgan.
