Қозоғистон президенти Қасим-Жомарт Тоқаев «Эгемен Қозоғистон» газетасига катта интервью бериб, унда Конституция бўйича референдум ўтказиш ва 2026 йилда яна президентлик сайловларида қатнашиш режалари борлиги ҳақидаги миш-мишларни рад этди, шунингдек, мамлакатда қўшҳокимиятга уринишлар бўлгани ва январь норозиликлари ҳақида гапирди. «Газета.uz» суҳбатдан энг муҳим иқтибосларни танлаб олди.
Эҳтимолий қайта сайланиш ва ислоҳотлар ҳақида
«Бу нотўғри маълумот. Ишончим комилки, Конституцияга, айниқса, бундай фундаментал масала бўйича ўзбошимчалик билан ўзгартиришлар киритиш энди мумкин эмас. Конституциявий ислоҳот Асосий қонунга ўзбошимчалик билан ўзгартириш киритиш мақсадида амалга оширилмаган», — деди Тоқаев 2026 йилги президентлик сайловларида иштирок этиш учун конституциявий референдум ўтказмоқчилиги ҳақидаги миш-мишларга жавоб берар экан.
«Конституциядаги бир марталик президентлик муддати ҳақидаги қоида ўзгармайди. Бу меъёр давлатимизнинг мустақиллиги, бирлиги, ҳудудий яхлитлиги ва бошқарув шаклига оид нормалар каби ўзгармасдир», — деди у.
2022 йил июнь ойида Қозоғистонда Конституцияга ўзгартиришлар киритиш бўйича референдум бўлиб ўтди. Уни сайловчиларнинг 77,18 фоизи қўллаб-қувватлади. Асосий қонуннинг янги таҳририга кўра, президентнинг ваколат муддати беш йилдан етти йилгача оширилди, қайта сайланиш эса тақиқланди.
Қасим-Жомарт Тоқаев 2019 йил ёзида Қозоғистоннинг биринчи президенти Нурсултон Назарбоев истеъфога чиққанидан кейин президент этиб сайланган эди. 2022 йил ноябридаги конституциявий референдумдан сўнг Тоқаев муддатидан олдин ўтказилган сайловда бир марталик етти йиллик муддатга Қозоғистон президенти этиб қайта сайланди.
Интервьюда Тоқаев ягона етти йиллик муддат ғояси ҳақида 15 йил олдин ҳам ёпиқ муҳокамаларда гапирганини, аммо ўшанда бу таклиф «қўллаб-қувватланмаганини» айтди. Президентликка сайланганидан сўнг, у «ғоянинг ижобий ва салбий томонларини ўлчаб кўрган» ва уни қандай амалга ошириш ҳақида «кўп ўйлаган».
«2022 йилда суперпрезидентлик ваколатларини бекор қилишга қаратилган бир қанча муҳим конституциявий ўзгартиришлар амалга оширилди. Ўшанда мен ягона етти йиллик муддат ғоясини таклиф қилдим. Ушбу ташаббус мамлакат миқёсида қўллаб-қувватланди. Шунинг ўзи ҳаммасини айтиб турибди», — дея қўшимча қилди Тоқаев.
Қозоғистон раҳбари, шунингдек, «эски тузумга қайтишнинг иложи йўқлигини», мамлакатдаги сиёсий ислоҳотлар эса «қайтариб бўлмас» тус олганини таъкидлади.
«Халқнинг сиёсий менталитети тубдан ўзгарди. Ҳуқуқий саводхонлик ва фуқаролар фаоллиги демократик ўзгаришларнинг асосий кафолатига айланди. Халқ энди орқага қайтишга йўл қўймайди ва, ишончим комилки, рўй берган ўзгаришларни қатъий ҳимоя қилади», — деди у.
Қўшҳокимият ҳақида
Тоқаев Назарбоев президентликдан кетганидан кейин Қозоғистонда қўшҳокимият моделини жорий этишга уринишлар бўлганини тан олди.
«Ҳақиқатан ҳам қўшҳокимият моделини жорий этишга уринишлар бўлган ва, айтишим керакки, бу уринишлар мақсадли ва уюштирилган эди. «Ҳокимият транзити»нинг ҳозирги сиёсий вазиятида сиёсий манипуляторлар ўзига хос параллел ҳокимият марказини шакллантирди. Мамлакатимизда президент ва Олий бош қўмондон, шунингдек, собиқ президент кўринишидаги Хавфсизлик Кенгаши раиси бор эди. Бу, пировардида, ҳокимият тўқнашувига олиб келмаслиги мумкин эмасди», — деди Тоқаев.
Истеъфога чиққанига қарамай, Назарбоев Қозоғистонда бир қатор муҳим лавозимларни эгаллашда давом этди, жумладан, «элбоши» конституциявий унвонини олди. Конституциявий ислоҳотдан кейин Назарбоев барча лавозимларидан айрилди.
Бу ҳолат Қозоғистонда 2022 йилнинг январида содир бўлган оммавий тартибсизликларнинг дастлабки сабабларидан бирига айланди, деди у. Тоқаевнинг сўзларига кўра, у Назарбоевга қарата «сиёсий ўйинлар, айниқса, унинг энг яқин қуролдошлари мамлакатни деярли парчалаб ташлаганини» айтган.
«Мен „катта ва кичик президентлар“ умуман бўлмаслиги керак деб ҳисоблайман. „Кетдингми — ортга қайрилма“. Бу шундай ишлардан огоҳ бўлиши керак бўлган келажак авлод раҳбарлари учун жиддий сабоқдир», — дея қўшимча қилди у.
Январь норозиликлари ҳақида
«Менимча, ҳукумат ва жамият деградациясига айланган кўп йиллик ҳал этилмаган ижтимоий-иқтисодий муаммолар ҳамда умумий турғунлик фожиали январь воқеаларига олиб келди», — деди Тоқаев журналистнинг Қантар — «қонли январь» деб аталган воқеалар ҳақидаги саволига жавоб берар экан.
Тоқаев 2019 йилда президент этиб сайланганидан кейин сиёсий тизимни демократлаштириш, жамият ҳаётини либераллаштириш ва иқтисодиётни монополиядан чиқаришга йўналтирганини эслатди.
«Очиғини айтаман: бу янги йўналиш нуфузли одамларнинг кескин норозилигига сабаб бўлди, улар буни мамлакатдаги чуқур илдиз отган вазиятга ва уларнинг ҳукумат тузилмаларидаги имтиёзли мақомига таҳдид деб билдилар. Улар томонидан ислоҳотларга яширин ва кўпинча очиқ қаршилик аста-секин кучайиб борди. Охир-оқибат, ўзгаришларни ортга қайтариш ва аввалги тартибни тиклаш учун радикал чоралар кўришга қарор қилишди», — деди Қозоғистон президенти.
Унинг сўзларига кўра, юқори мартабали амалдорлардан ташкил топган ушбу гуруҳ хавфсизлик кучлари ва жиноятчиларга жуда катта таъсир кўрсатган, шунинг учун ҳокимиятни зўрлик йўли билан эгаллаш варианти танланган. «Давлат тўнтаришига уринишда экстремистлар, жиноятчилар ва диний радикаллар биргаликда иштирок этган. Улар фуқаролар ўртасида ваҳима уйғотиш, давлат институтларини тартибсизлантириш, конституциявий тузумга путур етказиш ва якунда ҳокимиятни қўлга киритишни мақсад қилган эди», — деди Тоқаев.
Шунингдек, у Қозоғистонга олиб келинган КХШТ тинчликпарвар контингенти аксилтеррор операциясида қатнашмагани ва бирорта ҳам ўқ узмаганини таъкидлади. «КХШТ контингенти ростдан ҳам тинчликпарвар эди ва ўша фожиали кунларда содир бўлган ғалаёнда тўхтатувчи роль ўйнади. Ташкилотга аъзо давлатлар билан келишилган ҳолда контингент мамлакатни ҳеч қандай шартларсиз ва муддатидан олдин тарк этди», — дея қўшимча қилди Тоқаев.
Атом электр станциялари қурилиши ҳақида
Тоқаев Қозоғистон ҳудудида атом электр станциясини қуриш масаласига алоҳида эътибор қаратишини ва бу вазиятни «реал эҳтиёж ва имкониятлардан келиб чиқиб ва, албатта, геосиёсий ҳолат нуқтаи назаридан эмас, балки илмий изланишлар асосида ҳал этиш зарурлигини» айтди.
«Фуқаролар орасида атом электр станциялари қурилишини танқид қилувчилар ҳам бор. Бу тушунарли ҳолат, кўпчилик Семипалатинск ядро полигонидаги синовларнинг фожиали оқибатларини яхши эслайди. Лойиҳанинг нархи, экологик жиҳатлар каби бошқа мураккаб масалалар ҳам ҳисобга олиниши керак. Шу боис, масаланинг аҳамиятини тушунган ҳолда, АЭС қуриш масаласини умумхалқ референдумига қўйишни таклиф қилдим», — деди Қозоғистон раҳбари.
Унинг сўзларига кўра, мазкур масала юзасидан кенг жамоатчилик муҳокамаси ўтказилади. «Фуқаролар ўз хоҳиш-иродасини эркин ифода этиш жараёнида мутаносиб, пухта ўйланган қарор қабул қилиш учун барча экспертларнинг АЭС қурилишини оқловчи ва қораловчи фикрларини кўриб чиқиши ва муҳокама қилиши керак. Бу халқнинг қарори бўлади», — дея таъкидлади Қозоғистон раҳбари.
Шунингдек, у тоза атом энергетикаси мамлакат учун жуда муҳим ва Қозоғистон келажакдаги иқтисодиёти учун «асосий масала» эканини таъкидлади.
