2022 йилда Ўзбекистонда ялпи ички маҳсулотнинг ўсиш даражаси 5,7 фоизга етди. Бу ҳақда Жаҳон банкининг «Жаҳон иқтисодий истиқболлари» чораклик ҳисоботида сўз боради.
«2023 йилда Россиядаги рецессия ва Хитойдаги ўсишнинг сустлиги Марказий Осиё мамлакатларидаги иқтисодий фаоллик даражасига салбий таъсир қилади», — дейилади ҳисоботда.
Жаҳон банки прогнозига кўра, минтақа иқтисодиётининг ўсиши 3,9 фоизни ташкил этади. Ўзбекистонда ялпи ички маҳсулот 4,9 фоизга, Қозоғистонда 3,5 фоизга, Қирғизистонда 3,5 фоизга, Тожикистонда 5 фоизга ўсиши кутилмоқда.
Эслатиб ўтамиз, ўтган йилнинг октябр ойида Жаҳон банки Ўзбекистонда 2022 йилда ЯИМ ўсиши прогнозини 4,3 фоиздан 5,3 фоизга кўтарган, бироқ 2023 йил учун 5,3 фоиздан 4,9 фоизга туширган эди.
Европа ва Марказий Осиё
Жаҳон банки экспертларининг маълумотларига кўра, 2022 йилда Европа ва Марказий Осиё (ЕМО) минтақасида иқтисодий ўсиш суръати кескин пасайиб, 0,2 фоизга етган. Бу Россия иқтисодиётининг қисқариши ва Украинадаги чуқур таназзулни акс эттиради. Бу икки давлатни ҳисобга олмаганда, мазкур минтақадаги ўсиш 2022 йилда деярли икки бараварга қисқариб, 4,2 фоизга етди ва бутун минтақа бўйлаб ўсиш секинлашди.
ЕМО минтақасидаги иқтисодий таназзул дастлаб ўйланганидан камроқ жиддий бўлиб чиқди. 2022 -йилда маҳсулот ва хизматлар ишлаб чиқариш ҳажми камаймади, балки жуда оз миқдорда ошди.
Қайд этилишича, 2022 йилда кўплаб мамлакатлар учун прогнозларга евроҳудудда йилнинг биринчи ярмида ўсиш кутилгандан кўра юқорироқ бўлгани, шунингдек, ҳукуматлар томонидан аҳоли ва тадбиркорлик субъектларини озиқ-овқат ва энергия ресурслари нархларининг кескин ошишидан ҳимоя қилишга ёрдам берган қўшимча чора-тадбирлар самараси ўлароқ ўзгартишлар киритилган.
Бироқ 2022 йилдаги ижобий динамика ЕМО минтақасида нотекис тарзда намоён бўлди, дейилади ҳисоботда. Россиядан капитал ва мигрантларнинг кескин чиқиб кетиши, шунингдек, айрим савдо ва молиявий оқимларнинг эҳтимолий йўналишини ўзгартириш бир қатор иқтисодиётларда, айниқса Жанубий Кавказ мамлакатларида ички талаб ва хизматлар экспортининг ўсишига ёрдам берди.
«Энергия нархларининг ошиши иқтисодий фаолликни қўллаб-қувватлади ва энергия экспорт қилувчи мамлакатларда давлат бюджетини яхшилади. Шу билан бирга, бошқа иқтисодиётларда 2022 йил учун прогнозлар бироз юқорига қараб ўзгартирилди, бу Украинага бостириб киришнинг жиддий оқибатлари билан боғлиқ», — дея таъкидлади экспертлар.
2022 йилда КМО мамлакатларида ўртача истеъмол инфляцияси кескин ўсди, бу 1998 йилдан буён ҳар қандай йилга қараганда анча юқори, чунки кўплаб мамлакатларда товар нархлари (айниқса, энергия ва озиқ-овқат) кўтарилди ва валюталар заифлашди.
Ҳисоботда айтилишича, юқори энергия ва озиқ-овқат нархлари, айниқса, энг камбағал уй хўжаликларининг даромадларини оширмоқда. Бутун минтақада инфляция марказий банк кўрсаткичларидан анча юқори бўлиб қолди.
2023 йилда ЕМО минтақасида маҳсулот ва хизматлар ишлаб чиқариш деярли ўзгаришсиз қолиши ҳамда атиги 0,1% ўсиши прогноз қилинмоқда.
Яқин муддатли прогнозларнинг ёмонлашуви, асосан, Европа Иттифоқига Россиядан энергия етказиб беришнинг тўхтатилиши таъсирини, шунингдек, евроҳудуд мамлакатларида кўрилган қўшимча пул-кредит қатъийлаштириш чораларини акс эттиради. Ушбу ҳодисалар табиий газ нархининг ошиши ҳамда уларнинг товар ва хизматларига ташқи талабнинг заифлашиши натижасида ЕМО минтақаси иқтисодиётига салбий таъсир кўрсатди.
Марказий банклар мақсадли инфляция билан курашаётгани сабабли минтақадаги иқтисодий фаоллик ҳам қаттиқроқ кредит шартлари туфайли заиф бўлиб қолиши прогноз қилинмоқда. 2023 йилга мўлжалланган маҳсулот ва хизматлар ишлаб чиқариш пандемиядан олдинги даражадан 5,7 фоизга паст бўлади.
Украинада 2023 йилда ўсиш бироз тикланади, агар уруш яна кучаймаса, 3,3 фоизни ташкил этади.
ЕМО минтақасидаги асосий иқтисодий ўсиш прогнози учун хавфлар паст даражада. Биринчи навбатда Украинадаги уруш дастлабки прогноздан узоқроқ ёки шиддатли бўлса, у нафақат инсонпарварлик харажатларини келтириб чиқариши, балки иқтисодий ва атроф-муҳитга катта зарар етказиши ва халқаро савдо ва халқаро инвестицияларнинг парчаланиши хавфини ошириши мумкин, деб ҳисоблайди ЖБ экспертлари.
Савдо йўлларидаги ўзгаришлар Украинага бостириб киришнинг салбий оқибатларини қисман юмшатиши ва ушбу минтақадаги бир қатор мамлакатларда жорий ҳисоблар ҳолатини бироз яхшилаши мумкин, дея қайд этди Жаҳон банки.
Агар энергия инқирози чуқурлашиб, Евроҳудуд мамлакатларида иқтисодий вазиятнинг ёмонлашишига ёки Россияда кескин иқтисодий таназзулга олиб келадиган бўлса, 2023 йилда ЕМО минтақасида товар ва хизматлар ишлаб чиқаришнинг пасайиши кузатилиши мумкин, деб ҳисоблайди экспертлар.
Жаҳон бозорларида кредит шартларининг кескинлашуви ва охирги пайтларда доллар курсининг умумий мустаҳкамланиши юзага келмоқда.
Ҳисоботда айтилишича, ЕМО минтақасида, айниқса, қарздорлик даражаси юқори бўлган мамлакатларда молиявий барқарорликка жиддий хавф туғдиради.
Қарзнинг пандемия ва уруш туфайли ўсиши, жаҳон бозорларида кредит шартларининг кескинлашуви фискал майдоннинг кескин қисқаришига ҳамда қарзнинг заифлигини, шу жумладан давлат қарзларини қайта молиялаштириш ва валюта балансининг бузилишига олиб келди, деб таъкидлади Жаҳон банки таҳлилчилари.
Дунёда
Иқтисодий вазиятнинг ўзгарувчанлигини ҳисобга олган ҳолда, ҳар қандай янги салбий омилнинг пайдо бўлиши, масалан, инфляциянинг кутилганидан юқори тезлашиши, уни ушлаб туриш учун фоиз ставкаларининг кескин ошиши, КОВИД-19 пандемиясининг янги тўлқини ёки геосиёсий кескинликнинг кучайиши, Жаҳон банкига кўра, глобал иқтисодиётни турғунликка олиб келиши мумкин.
«Бу 80 йилдан ортиқ вақт ичида биринчи марта бир ўн йил ичида иккита глобал рецессия содир бўлишини англатади», дейилади ҳисоботда.
Прогнозларга кўра, 2023 йилда жаҳон иқтисодиёти 1,7 фоизга, 2024 йилда эса 2,7 фоизга ўсади. Иқтисодий ўсишнинг кескин секинлашуви кенг тарқалган бўлиб, 2023 йилга бўлган прогнозни пастга қараб қайта кўриб чиқиш илғор иқтисодиётларнинг 95 фоизига ҳамда ривожланаётган бозор ва ривожланаётган иқтисодиётларнинг қарийб 70 фоизига таъсир қилиши кутилмоқда.
Келгуси икки йил ичида ривожланаётган бозор ва ривожланаётган мамлакатларда аҳоли жон бошига даромаднинг ўсиши ўртача 2,8 фоизни ташкил этиши прогноз қилинмоқда, бу 2010−2019 йиллардаги ўртача кўрсаткичдан бир фоизга паст. Дунёдаги энг камбағал одамларнинг қарийб 60 фоизини ташкил этувчи Африка Саҳрои Кабирида 2023−2024 йилларда аҳоли жон бошига ўртача даромад ўсиш суръати атиги 1,2 фоизни ташкил этиши кутилмоқда, яъни қашшоқлик даражаси пасайиш эмас, балки ошиши эҳтимоли юқори.
«Иқтисодий ўсишнинг пастлиги ва корхоналарга инвестициялар етишмаслиги таълим, соғлиқни сақлаш, қашшоқликни бартараф этиш ва инфратузилмани ривожлантиришдаги шусиз ҳам мураккаб вазиятни, шунингдек, иқлим ўзгариши билан боғлиқ ўсиб бораётган муаммоларни янада кучайтиради», — деди Жаҳон банки Дэвид Малпасс.
Ривожланган мамлакатларда ўсиш 2022 йилдаги 2,5 фоиздан 2023 йилда 0,5 фоизгача секинлашиши прогноз қилинмоқда. Сўнгги йигирма йил ичида ўсишнинг худди шундай секинлашиши глобал рецессиядан олдин содир бўлди.
АҚШда ўсиш 2023 йилда 0,5 фоизгача секинлашиши прогноз қилинмоқда, бу аввалроқ прогноз қилинганидан 1,9 фоизга паст ва рецессия даврларини ҳисобга олмаганда, 1970 йилдан бери энг паст даражадир.
Евроҳудудда 2023 йилда нол иқтисодий ўсиш кутилмоқда, бу аввалги прогнозлардан 1,9 фоизга паст.
Хитойда эса 2023 йилда ўсиш 4,3 фоизни ташкил этади, бу прогноздан 0,9 фоизга паст.
Юқори инфляция, валюта курсининг қадрсизланиши, кредит шартларининг қаттиқлашиши ва бошқа чекловчи омиллар туфайли ташқи талабнинг сезиларли даражада заифлашиши, Хитойни ҳисобга олмаганда, ривожланаётган бозор ва ривожланаётган мамлакатларда ўсиш суръати 2022 йилдаги 3,8 фоиздан 2023 йилда 2,7 фоизгача секинлашиши кутилмоқда.
2024 йил охирига келиб ривожланаётган бозорлар ва ривожланаётган мамлакатлар ялпи ички маҳсулоти пандемиядан олдинги прогнозлардан тахминан 6 фоизга паст бўлади. Глобал инфляция секинлашиши кутилмоқда, аммо пандемиядан олдинги даражадан юқори бўлиб қолмоқда.
2022−2024 йилларда ривожланаётган бозор ва ривожланаётган мамлакатларга ялпи инвестициялар ҳажми ўртача 3,5 фоизга ўсиши мумкин, бу Жаҳон банки маълумотларига кўра, аввалги йигирма йилликдаги ўртача ўсиш суръатларидан икки баравар кўпдир.
Ҳисоботда инвестициялар ўсишини тезлаштириш учун ҳукуматлар қўллаши мумкин бўлган ёндашувлар таклиф этилади.
«Инвестициялар ўсишини рағбатлантириш бўйича миллий сиёсат мамлакатдаги муайян вазиятга мослаштирилиши керак, аммо бошланиш нуқтаси ҳар доим фискал ва пул-кредит сиёсатининг ишончли асосларини яратиш, шунингдек, инвестиция муҳитини яхшилашга қаратилган кенг қамровли ислоҳотларни амалга оширишдир», — деди Жаҳон банки прогноз гуруҳи директори Айхан Косе.
Иқтисодий ўсишнинг узоқ муддатли истиқболларини яхшилаш учун кичик давлатлар ҳукуматлари иқлим ўзгаришига чидамлиликни ошириш, самарали иқтисодий диверсификацияни рағбатлантириш ва давлат бошқаруви самарадорлигини оширишга алоҳида эътибор қаратишлари керак, деб ҳисоблайди Жаҳон банки.
Ҳисобот муаллифлари жаҳон ҳамжамиятини иқлим ўзгаришига мослашиш ва қарзларни қоплаш учун расмий ёрдам маблағлари оқимини сақлаб қолиш орқали кичик давлатларга ёрдам беришга чақиради.
