3-aprel kuni so‘mning dollarga nisbatan kursi 34,5 so‘mga qadrsizlanib, 12 ming 688 so‘mga yetdi. So‘nggi oylarda valyuta kursining odatdagidan tezroq qadrsizlanib borishi ko‘pchilikda real kursning avgustdagi kabi to‘g‘rilanishi yuz beryaptimi yoki yuz berdimi degan savolni uyg‘otmoqda.
Iqtisodchi Mirkomil Xolboyev bu hali real kursning to‘g‘rilanishi emas, deb hisoblamoqda. U bu haqda o‘zining Telegram kanalida yozdi. Shuningdek, “Gazeta.uz” iqtisodchidan bu borada batafsil izoh oldi. Quyida uning fikrlarini keltiramiz.
Qadrsizlanish va asosiy hamkor mamlakatlardagi vaziyat
Umuman olganda, so‘nggi bir oyda so‘mning kursi 1,4 foizga, yil boshidan buyon esa 2,7 foizga qadrsizlandi (bu yerda davrning boshi va oxiri solishtirilgan, shu sababli o‘rtacha kursga nisbatan biroz xatolik bo‘ladi).
Taqqoslash uchun, 2023-yilning mos davrida so‘m dollarga nisbatan 0,3 foiz va 1,3 foizga qadrsizlangan. Yil so‘ngida esa so‘mning dollarga nisbatan kursi oldingi yillarga nisbatan yuqoriroq — 9,8 foizga qadrsizlangandi.
So‘nggi bir oyda O‘zbekistonning asosiy savdo hamkorlaridan faqatgina Qozog‘iston milliy valyutasi 1,1 foizga mustahkamlangan bo‘lsa, Turkiya (1,6 foiz), Rossiya (1 foiz), Xitoy (0,6 foiz) kabi yirik hamkorlar valyutalarida qadrsizlanish kuzatilgan.
Yil boshiga nisbatan esa Qozog‘iston tengesi 2,4 foizga mustahkamlangan bo‘lsa, boshqa asosiy hamkorlar milliy valyutalarida nisbatan yuqori qadrsizlanish kuzatilgan. Xususan, Turkiya (8 foiz), Rossiya (3,6 foiz), Xitoy (2,4 foiz) kabi hamkorlar milliy valyutalari so‘m darajasida yoki unda ham yuqori qadrsizlangan.
Infografika: Mirkomil Xolboyev
Ya’ni milliy valyutalarning dollarga nisbatan qadrsizlanishi — asosiy hamkorlarimizda ham kechayotgan jarayon.
2023-yilda so‘mning real kursi nominal kurs 9,8 foizga qadrsizlanishiga qaramasdan, 4,6 foizga mustahkamlangandi.
Joriy yilda ko‘rmoqdamizki, nominal kurs nisbatan tez qadrsizlanmoqda (hatto 2023-yil bilan taqqoslaganda ham). Lekin, menimcha, bu hali real kursning to‘g‘rilanishi emas. Ya’ni hozirgi nominal kursning qadrsizlanishi asosiy hamkorlarimizda kuzatilayotgan tendensiyaga monand kechmoqda. Agar real kurs to‘g‘rilansa, bu nominal kursning bir martalik yirikroq qadrsizlanishi (avgustdagi kabi, balki undanam yirikroq), yoki nisbatan uzoq vaqt odatdagidan tezroq qadrsizlanishini talab qilsa kerak.
Nominal valyuta kursning nisbatan yuqori qadrsizlanishi, to‘lov balansidagi nomutanosibliklar oqibatida yuzaga kelmoqda. To‘lov balansidagi nomutanosibliklar esa o‘z navbatida joriy operatsiyalar hisobi defitsitining o‘sishi jarayonida uning yetarli moliyaviy oqim bilan ta’minlanganligi bilan izohlanadi.
Joriy operatsiya hisobi defitsitining o‘sishi o‘z navbatida tashqi savdo defitsitining o‘sishi, birlamchi va ikkilamchi daromadlar o‘zining uzoq muddatli trendiga qaytayotgani bilan izohlanadi.
Savdo defitsitining o‘sishi real kursining mustahkamlanishi (2023-yilda 4,6 foiz) yoki asosiy savdo hamkorlar valyutalari nominal kursining nisbatan tezroq qadrsizlanishi, savdoga ba’zi cheklovlarning yumshatilishi (avtomobillar bunga misol) kabi omillar bilan izohlanadi, bundan tashqari, fiskal xarajatlarning o‘sishda davom etayotgani ham importni rag‘batlantiruvchi omil bo‘lib xizmat qilmoqda.
Shuningdek, defitsitning o‘sishi eksport o‘sishining sekinlashgani (2023-yilda oltinsiz eksport 5 foizga o‘sgan, xolos) ham ta’sir o‘tkazmoqda. Bu ham real valyuta kursining mustahkamlanishi (yoki hamkorlarda kursning nisbatan yuqori qadrsizlanishi) yoki asosiy hamkorlarda o‘sish sur’atlarining sekinlashishi (Xitoy) natijasida ularga eksportning sekinlashgani bilan izohlanadi.
Birlamchi va ikkilamchi daromadlar 2022-yildagi yuqori o‘sishdan keyin o‘zining uzoq muddatli trendiga qaytmoqda. Xususan, 2023-yilda birlamchi daromadlarning O‘zbekistonga sof oqimi -761,3 mln dollarni (uzoq muddatli trendga qaytish), 2022-yilda esa 902,9 mln dollarni tashkil etgan. Bu holat ish haqi shaklida kelib tushgan o‘tkazmalarning 1 mlrd dollarga kamaygani holatida mamlakatdan olib chiqib ketilgan investitsion daromadlarning 985 mln dollarga oshib 4,1 mlrd dollarga yetganligi bilan izohlanadi.
Moliyaviy oqimlarning yetarli darajada bo‘lmasligi birinchi navbatda dunyodagi yuqori foizlar bilan izohlanadi. Ya’ni investorlar pullari ko‘proq rivojlangan davlatlarga jalb qiladi (doimgidek ishonchli, qo‘shimchasiga hozirgi vaqtda yuqori foizli). Bu esa O‘zbekistonga o‘xshagan davlatlar tomonidan kapital jalb qilishni qiyin va qimmatlashtiradi (oktabr oyidagi yevrobondlar foizi bunga misol).
Bundan tashqari joriy yilda to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalar ham qisqarmoqda (lekin buning ta’siri umumiyga nisbatan ancha kichik). Bunday holatlar ham valyuta kursiga ta’sir qiladi.
Umuman olganda, tashqi (hamkor davlatlarda valyuta kursining qadrsizlanishi, o‘sishning sekinlashishi, geosiyosiy keskinlik va boshqa omillar) va ichki sabablarga (ekspansion fiskal siyosat, nominal kursda doimiy barqarorlikni ta’minlashga urinish natijasida real kursning mustahkamlanishi kabi omillar) ko‘ra to‘lov balansida nomutanosibliklar kelib chiqmoqda. Bu esa milliy valyuta kursiga bosimlarni paydo qilmoqda. Shuningdek, nominal kursni nisbatan barqarorligini ta’minlashga qaratilgan siyosat hozirgi holatda zaxiralarga ham bosimni oshirmoqda.
