3 апрель куни сўмнинг долларга нисбатан курси 34,5 сўмга қадрсизланиб, 12 минг 688 сўмга етди. Сўнгги ойларда валюта курсининг одатдагидан тезроқ қадрсизланиб бориши кўпчиликда реал курснинг августдаги каби тўғриланиши юз беряптими ёки юз бердими деган саволни уйғотмоқда.
Иқтисодчи Миркомил Холбоев бу ҳали реал курснинг тўғриланиши эмас, деб ҳисобламоқда. У бу ҳақда ўзининг Telegram каналида ёзди. Шунингдек, «Газета.uz» иқтисодчидан бу борада батафсил изоҳ олди. Қуйида унинг фикрларини келтирамиз.
Қадрсизланиш ва асосий ҳамкор мамлакатлардаги вазият
Умуман олганда, сўнгги бир ойда сўмнинг курси 1,4 фоизга, йил бошидан буён эса 2,7 фоизга қадрсизланди (бу ерда даврнинг боши ва охири солиштирилган, шу сабабли ўртача курсга нисбатан бироз хатолик бўлади).
Таққослаш учун, 2023 йилнинг мос даврида сўм долларга нисбатан 0,3 фоиз ва 1,3 фоизга қадрсизланган. Йил сўнгида эса сўмнинг долларга нисбатан курси олдинги йилларга нисбатан юқорироқ — 9,8 фоизга қадрсизланганди.
Сўнгги бир ойда Ўзбекистоннинг асосий савдо ҳамкорларидан фақатгина Қозоғистон миллий валютаси 1,1 фоизга мустаҳкамланган бўлса, Туркия (1,6 фоиз), Россия (1 фоиз), Хитой (0,6 фоиз) каби йирик ҳамкорлар валюталарида қадрсизланиш кузатилган.
Йил бошига нисбатан эса Қозоғистон тенгеси 2,4 фоизга мустаҳкамланган бўлса, бошқа асосий ҳамкорлар миллий валюталарида нисбатан юқори қадрсизланиш кузатилган. Хусусан, Туркия (8 фоиз), Россия (3,6 фоиз), Хитой (2,4 фоиз) каби ҳамкорлар миллий валюталари сўм даражасида ёки унда ҳам юқори қадрсизланган.
Инфографика: Миркомил Холбоев
Яъни миллий валюталарнинг долларга нисбатан қадрсизланиши — асосий ҳамкорларимизда ҳам кечаётган жараён.
2023 йилда сўмнинг реал курси номинал курс 9,8 фоизга қадрсизланишига қарамасдан, 4,6 фоизга мустаҳкамланганди.
Жорий йилда кўрмоқдамизки, номинал курс нисбатан тез қадрсизланмоқда (ҳатто 2023 йил билан таққослаганда ҳам). Лекин, менимча, бу ҳали реал курснинг тўғриланиши эмас. Яъни ҳозирги номинал курснинг қадрсизланиши асосий ҳамкорларимизда кузатилаётган тенденцияга монанд кечмоқда. Агар реал курс тўғриланса, бу номинал курснинг бир марталик йирикроқ қадрсизланиши (августдаги каби, балки унданам йирикроқ), ёки нисбатан узоқ вақт одатдагидан тезроқ қадрсизланишини талаб қилса керак.
Номинал валюта курснинг нисбатан юқори қадрсизланиши, тўлов балансидаги номутаносибликлар оқибатида юзага келмоқда. Тўлов балансидаги номутаносибликлар эса ўз навбатида жорий операциялар ҳисоби дефицитининг ўсиши жараёнида унинг етарли молиявий оқим билан таъминланганлиги билан изоҳланади.
Жорий операция ҳисоби дефицитининг ўсиши ўз навбатида ташқи савдо дефицитининг ўсиши, бирламчи ва иккиламчи даромадлар ўзининг узоқ муддатли трендига қайтаётгани билан изоҳланади.
Савдо дефицитининг ўсиши реал курсининг мустаҳкамланиши (2023 йилда 4,6 фоиз) ёки асосий савдо ҳамкорлар валюталари номинал курсининг нисбатан тезроқ қадрсизланиши, савдога баъзи чекловларнинг юмшатилиши (автомобиллар бунга мисол) каби омиллар билан изоҳланади, бундан ташқари, фискал харажатларнинг ўсишда давом этаётгани ҳам импортни рағбатлантирувчи омил бўлиб хизмат қилмоқда.
Шунингдек, дефицитнинг ўсиши экспорт ўсишининг секинлашгани (2023 йилда олтинсиз экспорт 5 фоизга ўсган, холос) ҳам таъсир ўтказмоқда. Бу ҳам реал валюта курсининг мустаҳкамланиши (ёки ҳамкорларда курснинг нисбатан юқори қадрсизланиши) ёки асосий ҳамкорларда ўсиш суръатларининг секинлашиши (Хитой) натижасида уларга экспортнинг секинлашгани билан изоҳланади.
Бирламчи ва иккиламчи даромадлар 2022 йилдаги юқори ўсишдан кейин ўзининг узоқ муддатли трендига қайтмоқда. Хусусан, 2023 йилда бирламчи даромадларнинг Ўзбекистонга соф оқими -761,3 млн долларни (узоқ муддатли трендга қайтиш), 2022 йилда эса 902,9 млн долларни ташкил этган. Бу ҳолат иш ҳақи шаклида келиб тушган ўтказмаларнинг 1 млрд долларга камайгани ҳолатида мамлакатдан олиб чиқиб кетилган инвестицион даромадларнинг 985 млн долларга ошиб 4,1 млрд долларга етганлиги билан изоҳланади.
Молиявий оқимларнинг етарли даражада бўлмаслиги биринчи навбатда дунёдаги юқори фоизлар билан изоҳланади. Яъни инвесторлар пуллари кўпроқ ривожланган давлатларга жалб қилади (доимгидек ишончли, қўшимчасига ҳозирги вақтда юқори фоизли). Бу эса Ўзбекистонга ўхшаган давлатлар томонидан капитал жалб қилишни қийин ва қимматлаштиради (октябрь ойидаги евробондлар фоизи бунга мисол).
Бундан ташқари жорий йилда тўғридан-тўғри инвестициялар ҳам қисқармоқда (лекин бунинг таъсири умумийга нисбатан анча кичик). Бундай ҳолатлар ҳам валюта курсига таъсир қилади.
Умуман олганда, ташқи (ҳамкор давлатларда валюта курсининг қадрсизланиши, ўсишнинг секинлашиши, геосиёсий кескинлик ва бошқа омиллар) ва ички сабабларга (экспанцион фискал сиёсат, номинал курсда доимий барқарорликни таъминлашга уриниш натижасида реал курснинг мустаҳкамланиши каби омиллар) кўра тўлов балансида номутаносибликлар келиб чиқмоқда. Бу эса миллий валюта курсига босимларни пайдо қилмоқда. Шунингдек, номинал курсни нисбатан барқарорлигини таъминлашга қаратилган сиёсат ҳозирги ҳолатда захираларга ҳам босимни оширмоқда.
