O‘zbekistonda atmosfera havosidagi (diametri 2,5 mikrometrgacha bo‘lgan) mayda RM2,5 zarrachalari miqdorining standarti mavjud emas, u havoning ifloslanish darajasini baholashda qo‘llanadi. Mutaxassislar hozirda bu sohada milliy standartlarni ishlab chiqmoqda.
Bu haqda Ekologiya, atrof-muhitni muhofaza qilish va iqlim o‘zgarishi vazirligi “Gazeta.uz”ga ma’lum qildi. Bu haqda vazirlik o‘z saytida ham e’lon berdi.
Ekologiya vazirligi huzuridagi Gidrometeorologiya xizmati agentligi (O‘zgidromet) Sog‘liqni saqlash vazirligi bilan birgalikda havo sifati monitoringi bo‘yicha milliy platforma, jumladan, mobil ilovani ishlab chiqish loyihasini amalga oshirmoqda.
2023-yilda loyiha doirasida Surxondaryo, Buxoro, Xorazm viloyatlari va Qoraqalpog‘iston Respublikasida aholining atmosfera havosi ifloslanishidan kasallanish darajasini o‘rganish boshlandi, deyiladi vazirlik xabarida.
Hozirda havoning ifloslanishi Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti (JSST) tavsiyalariga muvofiq baholanadi. JSSTning tavsiyalari qat’iy, ammo respublikamizning geografik va iqlimiy xususiyatlaridan kelib chiqqan holda bunday ko‘rsatkichlarga erishish qiyin, deya ta’kidladi Ekologiya vazirligi. O‘zgidromet buni 2019-yilda ham ta’kidlagandi: “O‘zbekistonning qurg‘oqchil iqlimi zarrachalarning hosil bo‘lishiga, ularning atmosferadagi harakati va miqdoriy tarkibiga sezilarli darajada o‘ziga xos ta’sir ko‘rsatadi”.
JSST tavsiyalariga ko‘ra, havodagi RM2,5`ning o‘rtacha yillik miqdori 5 mkg/m3, o‘rtacha sutkalik miqdori 15 mkg/m3 bo‘lishi kerak. “Dunyoning hech bir mamlakatidagi ko‘rsatkichlar JSST tavsiya etgan standartlarga muvofiq emas, ko‘p davlatlar o‘z milliy standartlarini qabul qilgan”, — deyiladi vazirlik xabarida.
AQSh va Meksikada bu standart 12 mkg/m3, Belarus va Yaponiyada — 15 mkg/m3, Yevropa Ittifoqi mamlakatlarida — 25 mkg/m3, Rossiyada — 20 mkg/m3, Xitoyda 35 mkg/m3, Hindistonda esa 40 mkg/m3, Janubiy Koreyada esa RM2,5 standarti yo‘q, deya xabar beradi vazirlik. Ta’kidlash joizki, AQShda ushbu haftada ruxsat etilgan darajani 12 dan 9 mk/m3 gacha kamaytirish rejalashtirilmoqda.
Respublikada atmosfera havosining ifloslanish darajasining joriy ko‘rsatkichi ma’lum bir hudud uchun ustuvor ifloslantiruvchi moddalardan kelib chiqqan holda hisoblangan Atmosfera ifloslanishining kompleks indeksi (AII) hisoblanadi. Bu ko‘rsatkich AII bo‘yicha 5 dan kam bo‘lsa, past deb baholanadi, 5 dan 7 gacha — ortgan, 7 dan 14 gacha — yuqori, 14 va undan yuqori bo‘lsa — juda yuqori deb qaraladi.
2015−2023-yillar uchun Toshkent shahrida AII qiymatlari dinamikasi
“Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, keyingi yillarda havoning ifloslanish darajasi ortib bormoqda. Shuningdek, SanEQvaN (sanitariya qoidalari va normalari — tahr.) 0293−11 (150 mkg/m3)ga ko‘ra, Toshkent shahrining atmosfera havosidagi chang miqdori bo‘yicha ruxsat etilgan maksimal konsentratsiyadan 1,3 baravar oshib ketgan”, — deydi Ekologiya vazirligi O‘zgidrometga tayanib.
2015−2023-yillarda Toshkent shahridagi changning yillik konsentratsiyasi
2023-yilda Toshkent shahridagi havo ifloslanishini avtomatik nazorat qiluvchi stansiyalar ma’lumotlari va IQAir veb-sayti shkalasiga ko‘ra, kunlar soniga nisbatan eng ifloslangan oy yanvar (19 kun) bo‘lgan. Eslatib o‘tamiz, o‘sha oyda O‘zbekistonda anomal sovuq kuzatilgan.
Toshkent shahridagi havo sifati monitoringi O‘zgidrometning statsionar postlarida quyidagi ko‘rsatkichlar bo‘yicha amalga oshiriladi: muallaq zarrachalar (chang), oltingugurt dioksidi, azot dioksidi, azot oksidi, ozon, uglerod oksidi, fenol, ftor vodorod, ammiak, formaldegid, og‘ir metallar.
15 ta avtomatik monitoring stansiyasi oltingugurt dioksidi, azot dioksidi va oksidi, uglerod oksidi, ozon va PM10 va PM2,5 zarralarini nazorat qiladi. Mavjud ma’lumotlarga ko‘ra, yaqin oylarda poytaxt va boshqa hududlarda kuzatuv stansiyalari sonini sezilarli darajada oshirish rejalashtirilmoqda.
O‘zbekistonda, xususan, Toshkent shahridagi havo sifati avtomobillar tomonidan atmosferaga chiqayotgan gazlar, sanoat chiqindilari, shuningdek, ob-havo sharoiti (shamol, yuqori harorat, qurg‘oqchilik va boshqalar) bilan o‘lchanadi.
JSST havoning ifloslanishini atrof-muhit salomatligi uchun xavf deb ataydi. U insult va yurak-qon tomir kasalliklari, shuningdek, o‘pka saratoni kabi yurak-qon tomir va nafas olish kasalliklarini keltirib chiqarishi mumkin.
Yanvar oyi boshida Ekologiya vazirligi Toshkent shahrida havo ifloslanishining asosiy omillarini sanab, vaziyatni yaxshilash bo‘yicha qator chora-tadbirlarni e’lon qilgan edi. Yaqinda Oliy Majlis Qonunchilik palatasida bo‘lib o‘tgan muhokamada atmosfera havosining ifloslanishi mavzusi ekologik mavzudan ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan darajaga ko‘tarilib, mamlakatning barcha aholisi xavfsizligi va salomatligi bilan bog‘liqligi ta’kidlandi.
