Бир йил аввал — 2021 йил йил 25 ноябрда пойтахтдаги жамоат транспортларида тегажоғлик ва жинсий зўравонликка қарши лойиҳа бошланганди. «Тошшаҳартрансхизмат»нинг 20 та йўналишдаги автобуслари салонларига тегажоғликка йўл қўйилмаслиги ҳақидаги баннерлар, ижтимоий рекламалар жойлаштирилган, чипталарда зўравонликка йўл қўймаслик, тегажоғлик қурбонлари ёрдам сўрашлари лозимлиги ҳамда ҳуқуқбузарга қаршилик кўрсатиш учун қандай ҳаракат қилиш ҳақида маълумотлар чоп этилган, махсус сайт — «Frotterizm.uz» ҳам ишга тушган эди.
Бу ҳали ҳаммаси бўлмаган. Лойиҳа тақдимоти вақтида 2021 йил декабри охиригача баннерлар ва ижтимоий рекламалар жойлаштирилган автобуслар сонини янада кўпайтириш, автобусларга «102» ёзувли фавқулодда тўхташ (сигнал, SOS) тугмачаларини ўрнатиш (ёки шундай қурилмаси бор автобусларда уларни тузатиш), йўл ҳақини нақд пулсиз кўринишда тўлаган йўловчиларга тегажоқликка йўл қўймаслик ва шилқимлик жабрланувчиларига ёрдам кўрсатиш даъвати билан SMS-хабарномалар юбориш, лойиҳани метрополитенда ҳам жорий этиш режалари айтилган эди. Шунингдек, ҳайдовчи ва чиптачиларга улар шилқимликда гумонланаётганларга нисбатан қандай ҳаракат қилиши лозимлиги ҳам ўргатилиши таъкидланганди.
Фото: «Тошшаҳартрансхизмат»
Бугунги кунга келиб ушбу лойиҳадан чипталардаги тарғиботгина қолди, холос: баннер ва ижтимоий рекламалар ўша айтилган 20 та йўналишдаги автобуслардан ташқарига чиқмади (масъуллар баннер ва рекламалар айнан қайси йўналишдаги автобусларда бўлганини ҳам билиб бера олмади, чунки йил давомида автобусларнинг йўналишлари алмашавериб, аралашиб, адашиб кетган), «Frotterizm.uz» сайти ва Facebook’даги саҳифаси ишламаяпти, Instagram-саҳифасидаги энг охирги пост 2022 йил 7 январь куни жойлаштирилган.
Фото: Азиза Умарова / Facebook
«Тошшаҳартрансхизмат» компанияси матбуот котиби Муслима Обидованинг «Газета.uz» мухбири билан суҳбатда маълум қилишича, лойиҳа 2022 йил баҳорида тўхтатилган. У бунга, дастлаб, автобусларда тегажоғликлар учрамаётганини сабаб қилиб кўрсатди (аслида бу сабаблардан бири, лекин энг асосийси эмас).
«Тошшаҳартрансхизмат» вакилининг тушунтиришича, компанияда шанба ҳайдовчилар куни этиб белгиланган. Шу кунги йиғилишларда ҳайдовчи ва чиптачилардан йўловчиларга халал берадиган вазиятлар, хусусан, шилқимлик ва тегажоқликлар ҳолатлари бўлган-бўлмагани ҳақида сўралади. Фақат шу — ҳайдовчи ва чиптачиларнинг берган жавобидан келиб чиқиб, компания «пойтахт жамоат транспортида бундай ҳолатлар бўлмаяпти», деган хулосага келинган. Ички ишлар органлари эса бу каби ҳуқуқбузарликлар бўйича алоҳида статистика юритмайди. Яъни, расмийлар хулосасига кўра, жамоат транспортида шилқимлик ҳолатлари расман йўқ.
Аммо лойиҳани ишга тушириш арафасида «605» маркетинг агентлиги волонтёрлари томонидан тахминан 100 киши — уларнинг 77,5 фоизи аёллар — ўртасида ўтказилган сўровнома бошқачароқ натижа кўрсатган эди. Хусусан, унда иштирок этганларнинг 12,5 фоизи транспортда ўзига нисбатан тегажоқлик ҳолатлари доимий бўлишини, 40 фоизи эса бир ё икки марта шундай вазиятга тушганини маълум қилганди. Лойиҳа ташаббускори Азиза Умарова ҳам тақдимот куни «ўзим ҳам, яқинларим ҳам [жамоат транспортида] тегажоқликка дуч келган, шу боис мен бу муаммо ҳақида гапиришга қарор қилдим», — деганди.
Лойиҳа нега тўхтаб қолди?
«605» маркетинг агентлиги директори Отабек Шарапов «Газета.uz» мухбири билан суҳбатда унинг корхонаси лойиҳани амалга ошириш бўйича «ҳар хил ғоялар, таклифлар берган, бир нечта концепциялар тайёрлаган»ини айтиб ўтди. Концепция бўйича ишлар кўп, тарғибот эса катта ва кенг (бўлиши керак) эди. Амалда лойиҳа 2-босқичга ҳам ўта олмади. Агентлик вакиллари ҳам, «Тошшаҳартрансхизмат» матбуот котиби ҳам бунга бир хил сабаб келтирмоқда — чекланган молиявий имкониятлар.
Шараповнинг таъкидлашича, лойиҳа дастлаб волонтёрлик иши бўлган, кейинроқ Исроил элчихонаси ҳузуридаги «Машав» агентлиги ҳомийлик қилиб, пул ажратган. Пулнинг бир қисми сайтга ва копирайтерларга (сайт, жумладан, автобусларда тегажоғликка учраган хотин-қизларнинг аноним ҳикояларини чоп этиш ва ҳамкорлар ҳамда волонтёрларнинг ариза қолдириши учун мўлжалланган эди), катта қисми эса ижтимоий роликларни олишга сарфланган, қолгани эса концепцияни тайёрлагани учун маркетинг агентлигига берилган.
«Умуман олганда, биз лойиҳанинг тўхташини олдиндан билардик. Маркетингда исталган кампания (ҳаракат) вақтинчалик бўлади: одатда бирор кун ёки мавсумда тугайди ёки йиллик бўлиб, ҳар йилнинг қайсидир санасида ўтказилади. Буни билганимиз учун ҳам ҳолатни нормал қабул қиламиз», — дейди «605» агентлиги директори.
Ҳозирда мавжуд бўлмаган «Frotterizm.uz» сайтида копирайтерлик қилган Мирафзал Мираҳмадов лойиҳа давом этиши керак эди, деб ҳисоблайди. «Биз хоҳлаган нарса — зўравонликка қарши кўпроқ одам гапириши, шундай муаммо борлиги ҳақида кўпроқ одам билиши керак эди. Ўтган вақт ичида бундан хабар топганлар бўлди, лекин бу етарли эмас», — дейди у.
«Лойиҳани давом эттирсак, жуда хурсанд бўламиз. Лойиҳа ғоялари учун бир неча танловларда совринлар олдик. Шундай танловларнинг бирига „Тошшаҳартрансхизмат“ вакиллари ҳам келди, ўшанда ҳам айтдик: „Қаранг, шунақанги зўр ғоя бўлганки, совринларга эга бўляпти, давом эттириш керак“. Улар ҳам бу фикрни маъқуллаган, аммо ҳозиргача бирор хабар йўқ», — дейди Отабек Шарапов.
Нафақат бу, балки зўравонликка қарши шунга ўхшаш бошқа лойиҳалар учун ташаббускорлар чиқса, «Тошшаҳартрансхизмат» ўзи томонидан бўладиган ҳар қандай ёрдамга тайёр, фақат бунинг молиявий тарафлари ҳам инобатга олиниши керак. «Биласиз, ҳар бир нарсанинг ўзига яраша молиявий томонлари бор», — дея таъкидлади Муслима Обидова.
Автобусларнинг ён томонига лойиҳа учун тайёрланган баннерлар ёпиштирилган эди. Уларга: «Жим турманг! Халқ ва қонун ҳимоясидасиз», деб ёзилган. Фото: «Тошшаҳартрансхизмат»
Қайд этиш жоиз, пойтахтда кунлик хизмат кўрсатувчи автобуслар сони аҳолининг жамоат транспортига бўлган эҳтиёжини қондира олмаяпти — шундоқ ҳам тўлиб келадиган автобусни узоқ вақт кутишга тўғри келади, тирбандликлар вақтида салонларда тиқилинчлар юзага келади. Isuzu каби кичик сиғимли автобусларда эса тиқилинчлар янада кучлироқ бўлади.
Бундай ҳолатлар — одамларнинг бир-бирига тиқилиб туриши — тегажоқликлар учун қулай шароитни келтириб чиқаради. Катта ҳажмли автобусларни харид қилиш ва линиялардаги ҳаракатланувчи таркиблар сонини кўпайтириш қатнов оралиғини қисқартиришга хизмат қилади, бу эса жамоат транспортида шилқимлик ҳолатларининг камайтиришга ижобий таъсир кўрсатади.
