May oyi oxirida Gruziyaning TBC Bank Group kompaniyasi Payme`ni jami 113,6 mln dollarga baholagan holda kompaniyaning qolgan 49% ulushini 55,7 mln dollarga sotib oldi va bu orqali uning 100% ulushini o‘z qo‘l ostida birlashtirdi. Ushbu bitimni, ehtimol, so‘nggi 10−15 yildagi eng yirik xususiy M&A (birlashish yoki qo‘shib olish bitimi) hamda bozordagi eng muhim va ahamiyatli deb atash mumkin.

Samimiy tabriklardan tashqari, loyihaga kirishgan kompaniya asoschilariga va TBC jamoasiga mahalliy bozor qanday salohiyatga ega bo‘lishi mumkinligini ko‘rsatgani, bozorda bayonotlar, shiorlar, va’dalar va forumlardan ko‘ra muhimroq bo‘lgan “muvaffaqiyat hikoyalari”ni yaratgani, potensial investorlar uchun sanoatni rivojlantirayotgani va mamlakatga e’tibor jalb qilayotgani uchun katta minnatdorchilik bildirilishi ham kerak.

Men kuniga bir necha marta “Nega kompaniya IPO`ga chiqmadi?” degan savolga duch keldim. Shubhasiz, Payme’ning aniq misolida aksiyalarni ommaviy bozorda sotishga urinish uchun mantiqiy shartlar mavjud emasdi. Ammo umuman olganda, nima uchun mahalliy xususiy kompaniyalar ochiq bozorda moliyaviy manbalar jalb qila olmaydi yoki mahalliy ta’sischilar birjada listing orqali loyihalardan to‘liq yoki qisman chiqa olmaydi, degan savol juda qiziq.

Amalda, albatta, aksariyat hollarda, muzokaralarda pul/narxdan tashqari, istiqbollar, sinergiya va texnologiyalardan foydalanish imkoniyati muhim ahamiyatga ega. Bu holda strategik xaridor bilan xususiy bitim baxslashilmaydigan afzalliklarga ega va sotuvchilar ommaviy bozorga murojaat qilmaydi. Ommaviy bitim imkoniyati kengayish uchun pul jalb qilmoqchi bo‘lgan yoki aksiyadorlari ko‘p yillar davomida mablag‘ va sa’y-harakatlarni investitsiyalash orqali o‘z foydasiga ega bo‘lishni xohlaydigan yetuk va mustaqil kompaniyalar uchun ancha qiziqroq.

"Gazeta.uz"da reklama

Qanday qilib bunday variant foydali va qiziqarli bo‘lishi mumkin? Bozorda aksiyalarni ommaviy sotish imkoniyati, uning qiymati va istiqboliga ishongan sarmoyadorlar qimmatroq narxlarni taklif qiladigan auksion mexanizmini yaratadi. O‘z navbatida, sotuvchi o‘z aktivini iloji boricha yaxshiroq “qadoqlashga” harakat qiladi: uning kuchli tomonlarini ko‘rsatadi, xavflar va zaif tomonlarni hal qilish strategiyasini tushuntiradi (ularni yashirish baribir imkonsiz, chunki yuzlab va minglab investorlar kompaniyani o‘rganadi), istiqbollari haqida gapiradi va hokazo.

Shunday qilib, xaridorlar aktiv haqida eng shaffof ma’lumotga va uni to‘g‘ri baholash imkoniyatiga ega bo‘ladi, sotuvchi esa strategik investorning injiqliklari va xususiyatlariga bog‘lanib qolmay, investorlarning keng doirasi bilan ishlash imkoniyatiga ega bo‘ladi, natijada o‘z aktivi uchun mumkin bo‘lgan eng yuqori narxni oladi. Xaridorlar va sotuvchilar bir-biriga, taqdim etilgan ma’lumotlarga, tranzaksiyani amalga oshirishga imkon beruvchi infratuzilmaga ishonishadi va bunday operatsiyani tez va oson bajarishga qodir bo‘ladi. Ishonch va hammaboplik bunday kelishuvda birinchi o‘rinda turadi.

Afsuski, bu borada bizning muammolarimiz bor.

  1. Xususiy mulkning, minoritar aksiyadorlar va investorlar huquqlarining daxlsizligi, majoritar aksiyadorning qonun talablarini bajarmasligi yoki davlat organlarining ularni qonun hujjatlariga rioya qilishga majburlash bo‘yicha harakatsizligi potensial investorlarni O‘zbekistonga sarmoya kiritishdan bosh tortishga yoki risklarni hisobga olib, rivojlangan bozorlardagi taqqoslanadigan aktivlarga qaraganda ancha past narxlarni taklif qilish yoki so‘rashga majbur qiladi. Masalan, obligatsiyalar bo‘yicha har qanday investor uchun dollardagi 15−17 foiz (20−22 foizdan so‘mning dollarga nisbatan devalvatsiyasi ayrilgani) daromad juda jozibador bo‘lib qolsa, O‘zbekistonda bunday bunday mahsulotlarga qiziquvchi investorlarni topish nihoyatda qiyin bo‘lardi;
  2. Barqaror bo‘lmagan qonunchilik, infratuzilma, aksiyalarni sotish tartibida va tizimda tushunarsiz tarzda paydo bo‘ladigan g‘alati innovatsiyalar, ayrim shaxslar tomonidan kiritiladigan investitsiyalarga mantiqiy bo‘lmagan cheklovlar o‘rnatilishi infratuzilma va qonunchilikka bo‘lgan ishonchda riskni aks ettiradi — investorlar mahalliy banklar, brokerlar, vositachilar, fond birjalari, regulyatorlar va boshqalar bilan ishlashni shunchaki xohlamaydilar;
  3. Birjaga kirishning muhim xususiyati investorlarning keng doirasi uchun imkonli bo‘la olishdir, ammo agar bizning infratuzilmamiz nominal egalarga kirish imkoniyatini bermasa, chet elliklar tomonidan hisob raqamlarini ochish uchun qat’iy talablar mavjud bo‘lsa va fuqarolar tomonidan onlayn hisob raqamlarini ochish imkoniyati mavjud bo‘lmasa, boshqa hamma narsa, har bir harakat uchun asl imzolangan qog‘oz talab etilsa, investorlar soni keskin kamayadi, bu esa listingni deyarli ma’nosiz qilib qo‘yadi, chunki jiddiy sarmoya kiritishi mumkin bo‘lgan 2−3−5 investor bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri muzokara qilish osonroq;
  4. Investitsiyalar ko‘lami masalasining yana bir tomoni — ko‘plab kichik investorlarni fondlardagi professional ishtirokchilar boshqaruvi ostida birlashtiruvchi, bu bozorda mavjud bo‘lgan xususiy investorlarni har bir bitimni alohida ko‘rib chiqishga majbur qilmaydigan va bu ishni professionallarga topshirib, hayotini soddalashtirish imkonini beradigan jamoaviy investitsiya mexanizmlarining yo‘qligi hisoblanadi.

Agar bu muammolar hal etilsa, bozorning uzviy o‘sishiga va unga juda qisqa vaqt ichida muvaffaqiyatli xususiy kompaniyalarning kirib kelishiga umid qilishimiz mumkin, chunki O‘zbekistonda moliyalashtirish va pulga talab mamlakatimizdagi loyihalarga mahalliy va xorijiy investorlarning qiziqishi kabi katta hisoblanadi. Talab va taklif o‘rtasidagi bog‘liqlikni tashkil qilishning oddiy usullari mavjud emas.

Ommaviy bozorga chiqmoqchi bo‘lgan xususiy kompaniya paydo bo‘lgan hollarda qonunchilik va infratuzilma masalalari uning xohish-istaklariga xalaqit bermasligini istardim.

Tahririyat fikri muallifning nuqtai nazari bilan mos kelmasligi mumkin.