Май ойи охирида Грузиянинг TBC Bank Group компанияси Payme`ни жами 113,6 млн долларга баҳолаган ҳолда компаниянинг қолган 49% улушини 55,7 млн долларга сотиб олди ва бу орқали унинг 100% улушини ўз қўл остида бирлаштирди. Ушбу битимни, эҳтимол, сўнгги 10−15 йилдаги энг йирик хусусий М&А (бирлашиш ёки қўшиб олиш битими) ҳамда бозордаги энг муҳим ва аҳамиятли деб аташ мумкин.
Самимий табриклардан ташқари, лойиҳага киришган компания асосчиларига ва TBC жамоасига маҳаллий бозор қандай салоҳиятга эга бўлиши мумкинлигини кўрсатгани, бозорда баёнотлар, шиорлар, ваъдалар ва форумлардан кўра муҳимроқ бўлган «муваффақият ҳикоялари»ни яратгани, потенциал инвесторлар учун саноатни ривожлантираётгани ва мамлакатга эътибор жалб қилаётгани учун катта миннатдорчилик билдирилиши ҳам керак.
Мен кунига бир неча марта «Нега компания IPO`га чиқмади?» деган саволга дуч келдим. Шубҳасиз, Payme’нинг аниқ мисолида акцияларни оммавий бозорда сотишга уриниш учун мантиқий шартлар мавжуд эмасди. Аммо умуман олганда, нима учун маҳаллий хусусий компаниялар очиқ бозорда молиявий манбалар жалб қила олмайди ёки маҳаллий таъсисчилар биржада листинг орқали лойиҳалардан тўлиқ ёки қисман чиқа олмайди, деган савол жуда қизиқ.
Амалда, албатта, аксарият ҳолларда, музокараларда пул/нархдан ташқари, истиқболлар, синергия ва технологиялардан фойдаланиш имконияти муҳим аҳамиятга эга. Бу ҳолда стратегик харидор билан хусусий битим бахслашилмайдиган афзалликларга эга ва сотувчилар оммавий бозорга мурожаат қилмайди. Оммавий битим имконияти кенгайиш учун пул жалб қилмоқчи бўлган ёки акциядорлари кўп йиллар давомида маблағ ва саъй-ҳаракатларни инвестициялаш орқали ўз фойдасига эга бўлишни хоҳлайдиган етук ва мустақил компаниялар учун анча қизиқроқ.
Қандай қилиб бундай вариант фойдали ва қизиқарли бўлиши мумкин? Бозорда акцияларни оммавий сотиш имконияти, унинг қиймати ва истиқболига ишонган сармоядорлар қимматроқ нархларни таклиф қиладиган аукцион механизмини яратади. Ўз навбатида, сотувчи ўз активини иложи борича яхшироқ «қадоқлашга» ҳаракат қилади: унинг кучли томонларини кўрсатади, хавфлар ва заиф томонларни ҳал қилиш стратегиясини тушунтиради (уларни яшириш барибир имконсиз, чунки юзлаб ва минглаб инвесторлар компанияни ўрганади), истиқболлари ҳақида гапиради ва ҳоказо.
Шундай қилиб, харидорлар актив ҳақида энг шаффоф маълумотга ва уни тўғри баҳолаш имкониятига эга бўлади, сотувчи эса стратегик инвесторнинг инжиқликлари ва хусусиятларига боғланиб қолмай, инвесторларнинг кенг доираси билан ишлаш имкониятига эга бўлади, натижада ўз активи учун мумкин бўлган энг юқори нархни олади. Харидорлар ва сотувчилар бир-бирига, тақдим этилган маълумотларга, транзакцияни амалга оширишга имкон берувчи инфратузилмага ишонишади ва бундай операцияни тез ва осон бажаришга қодир бўлади. Ишонч ва ҳаммабоплик бундай келишувда биринчи ўринда туради.
Афсуски, бу борада бизнинг муаммоларимиз бор.
- Хусусий мулкнинг, миноритар акциядорлар ва инвесторлар ҳуқуқларининг дахлсизлиги, мажоритар акциядорнинг қонун талабларини бажармаслиги ёки давлат органларининг уларни қонун ҳужжатларига риоя қилишга мажбурлаш бўйича ҳаракатсизлиги потенциал инвесторларни Ўзбекистонга сармоя киритишдан бош тортишга ёки рискларни ҳисобга олиб, ривожланган бозорлардаги таққосланадиган активларга қараганда анча паст нархларни таклиф қилиш ёки сўрашга мажбур қилади. Масалан, облигациялар бўйича ҳар қандай инвестор учун доллардаги 15−17 фоиз (20−22 фоиздан сўмнинг долларга нисбатан девальвацияси айрилгани) даромад жуда жозибадор бўлиб қолса, Ўзбекистонда бундай бундай маҳсулотларга қизиқувчи инвесторларни топиш ниҳоятда қийин бўларди;
- Барқарор бўлмаган қонунчилик, инфратузилма, акцияларни сотиш тартибида ва тизимда тушунарсиз тарзда пайдо бўладиган ғалати инновациялар, айрим шахслар томонидан киритиладиган инвестицияларга мантиқий бўлмаган чекловлар ўрнатилиши инфратузилма ва қонунчиликка бўлган ишончда рискни акс эттиради — инвесторлар маҳаллий банклар, брокерлар, воситачилар, фонд биржалари, регуляторлар ва бошқалар билан ишлашни шунчаки хоҳламайдилар;
- Биржага киришнинг муҳим хусусияти инвесторларнинг кенг доираси учун имконли бўла олишдир, аммо агар бизнинг инфратузилмамиз номинал эгаларга кириш имкониятини бермаса, чет элликлар томонидан ҳисоб рақамларини очиш учун қатъий талаблар мавжуд бўлса ва фуқаролар томонидан онлайн ҳисоб рақамларини очиш имконияти мавжуд бўлмаса, бошқа ҳамма нарса, ҳар бир ҳаракат учун асл имзоланган қоғоз талаб этилса, инвесторлар сони кескин камаяди, бу эса листингни деярли маъносиз қилиб қўяди, чунки жиддий сармоя киритиши мумкин бўлган 2−3−5 инвестор билан тўғридан-тўғри музокара қилиш осонроқ;
- Инвестициялар кўлами масаласининг яна бир томони — кўплаб кичик инвесторларни фондлардаги профессионал иштирокчилар бошқаруви остида бирлаштирувчи, бу бозорда мавжуд бўлган хусусий инвесторларни ҳар бир битимни алоҳида кўриб чиқишга мажбур қилмайдиган ва бу ишни профессионалларга топшириб, ҳаётини соддалаштириш имконини берадиган жамоавий инвестиция механизмларининг йўқлиги ҳисобланади.
Агар бу муаммолар ҳал этилса, бозорнинг узвий ўсишига ва унга жуда қисқа вақт ичида муваффақиятли хусусий компанияларнинг кириб келишига умид қилишимиз мумкин, чунки Ўзбекистонда молиялаштириш ва пулга талаб мамлакатимиздаги лойиҳаларга маҳаллий ва хорижий инвесторларнинг қизиқиши каби катта ҳисобланади. Талаб ва таклиф ўртасидаги боғлиқликни ташкил қилишнинг оддий усуллари мавжуд эмас.
Оммавий бозорга чиқмоқчи бўлган хусусий компания пайдо бўлган ҳолларда қонунчилик ва инфратузилма масалалари унинг хоҳиш-истакларига халақит бермаслигини истардим.
Таҳририят фикри муаллифнинг нуқтаи назари билан мос келмаслиги мумкин.
