7-aprel kuni Senat “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi qonunga o‘zgartirishlar matnini ma’qulladi. Eng muhim o‘zgarish, shubhasiz, 2025-yil boshiga qadar, ya’ni 20 oy ichida bank kapitalining minimal miqdoriga qo‘yiladigan talablarni 100 mlrd so‘mdan 500 mlrd so‘mgacha oshirish bo‘ladi.
Avesta Investment Group hisob-kitoblariga ko‘ra, joriy ma’lumotlar bo‘yicha 5−7 ta bank aksiyadorlar yordamisiz faqat foyda hisobiga kapitalni belgilangan darajaga ko‘paytirish bilan bog‘liq muammolarga duch kelishi mumkin — taqchillik 2024-yilning aprel oyida qariyb 1 trln so‘m, 2025-yil boshida esa qariyb 1,9 trln so‘mni tashkil etadi.
Bundan tashqari, bozorda hali ish boshlamagan yangi tashkil etilgan neobanklar (faqat onlayn makonda ishlayotgan) bu muammoni qanday yengishini kuzatish qiziq bo‘ladi — buni ta’sischilarning qo‘shimcha sarmoyalarisiz amalga oshirib bo‘lmasligi aniq. Bu ta’sischilar yoqimli syurpriz bo‘lmasligi yaqqol ko‘rinib turibdi — ko‘rsatilgan miqdorni faol rivojlanish bilan qisqa vaqt ichida o‘zlashtirish mumkinligiga qaramay, har qanday tijorat loyihasining asoschilari yuqori rentabellikka erishish uchun kerakli kapitalni minimallashtirishga harakat qilishadi.
Bundan tashqari, banklar kapitaliga qo‘yiladigan talablarga rioya qilgan holda, sug‘urta kompaniyalariga qo‘yiladigan talablar ham katta ehtimol bilan oshiriladi. Aftidan, bu banklar va sug‘urta kompaniyalarini nazorat qilishning eng samarali usuli emas va kapitalning yetarliligi, likvidlilik, aktivlar sifati, risklar konsentratsiyasi ko‘rsatkichlariga rioya etilishi, affillangan kelishuvlar ustidan nazoratni yanada kuchaytirish, zaxiralarni yaratish va boshqalar yanada samaraliroq yondashuv bo‘lishi mumkin edi. O‘shanda kichik xizmatlar va mijozlarga ega bo‘lgan mayda banklar kapitalni ko‘paytirishga va uni filiallarning asosiy bo‘lmagan aktivlariga “biriktirishga”, affillangan qarzlar orqali kapitalning sun’iy inflyatsiyasiga, aktivlarni asossiz qayta baholashga, foyda o‘sishi uchun zaxiralarni kam baholamaslikka va boshqa operatsiyalarga yo‘l qo‘ymaydi. Aks holda bu risklarni oshiradi va Markaziy bank unga qarshi kurashishga harakat qiladi.
Masalan, yaqindagina ikkita bank yetarli kapitalga ega bo‘lishiga qaramay, litsenziyasidan mahrum qilingani va omonatchilarga zarar yetkazilgani yodimizda, aksincha, bir necha yil davomida kapitali 100 mlrd so‘mdan kam bo‘lgan, biroq shu bilan birga, mijozlarga faol xizmatlarni ko‘rsatmayotgan “O‘zagroeksportbank” xotirjamlik bilan, litsenziyasini yo‘qotmagan holda yangi investorga sotilgunga qadar “yashay oldi”.
Bu qarorning asosi ham savol tug‘diradi — misol tariqasida Rossiya (164 mlrd so‘m), Qozog‘iston (240 mlrd so‘m), Belarus (260 mlrd so‘m) va Xitoy (1,77 trln so‘m) kabi mamlakatlarda kapital miqdoriga qo‘yiladigan talablar keltiriladi. Biroq, masalan, ushbu davlatlarda aholi jon boshiga yalpi ichki mahsulot O‘zbekistonnikidan 3,5−6 baravar yuqori. Qolaversa, ushbu mamlakatlarning barchasida bank tizimi O‘zbekistonnikiga qaraganda ancha taraqqiy etgan hamda tezroq rivojlangan, yangi o‘yinchilarning kirib kelishi, bozorni mahsulotlar bilan to‘ldirish va hokazolar uchun bozorda chegaralarning past bo‘lishi mantiqan to‘g‘ri keladi.
Demak, agar O‘zbekistonda har 1 million aholiga 1 tadan kam bank to‘g‘ri kelayotgan bo‘lsa, Belarusda — 1,2, Qozog‘istonda — 2,3, Xitoyda — 3,3, Rossiyada — 8,6, AQShda esa 15 ta atrofida to‘g‘ri kelmoqda. Shu bilan birga, kapital talablarini qo‘shni davlatlarnikiga qaraganda ikki barobar ko‘proqqa, aholi jon boshiga YAIM hajmi 6 baravar, aholisi esa qariyb 40 baravar ko‘p bo‘lgan Xitoy talablaridan past bo‘lgan darajada oshirish ham taklif etilmoqda.
Kapitalga bo‘lgan talablarning oshishini, aksincha, Markaziy bankning bank sektorini nazorat qilish bo‘yicha o‘ta konservativ talablari, bozorni konsolidatsiya qilishni (birlashtirish — tarj.) rag‘batlantirish istagi (kamroq o‘yinchilar — to‘liqroq va osonroq nazorat), bozorni rivojlantirish yo‘nalishlari ustidan nazorat bo‘lishi uchun yangi o‘yinchilarning bozorga kirishidagi yuqori chegarani o‘rnatish bilan izohlansa to‘g‘riroq bo‘lar edi.
Bu chora, garchi bahsli bo‘lsa-da, yuqorida tilga olingan mantiqqa to‘g‘ri kelsa ham, bozor ishtirokchilari uchun to‘laqonli aniq bo‘lgan taqdirda ham, (oxir-oqibat Markaziy bank konservativ bo‘lishga majbur, shunchaki, qonunlar uning talablari bilan yozilmasligi va bozorni nazorat qilish emas, balki rivojlanish maqsadlarini nazarda tutishi lozim) xorijlik investorlarning bozorga kirishidagi to‘siq 15 yildan buyon ishtirokchilarining tanqid va taajjublariga sababchi bo‘lmoqda, cheklovlar bozorning rivojlanishini to‘xtatmoqda, moliyalashtirish qiymatini oshirib, aholi va kompaniyalarning qarz olish imkoniyatlarini murakkablashtirmoqda. Men bu haqda “Gazeta.uz” uchun yozgan maqolalarimdan birida (rus tilida) bu haqda yozganmagan va tafsilotlarini takrorlab o‘tirmayman.
Hozir esa yana bir bor hujjatni tayyorlagan yoki prezident imzolagunga qadar u bilan ish olib boradigan barchaning e’tiborini yanada zamonaviyroq shaklda qayta ko‘rib chiqishni xohlagan alohida holatlarga qaratishni istar edim. Xabar qilinishicha, “gap chet davlatlar va xalqaro institutlar tomonidan tan olingan (!) xususiy banklar haqida ketayotgan bo‘lsa”, ularga nisbatan cheklovlar qo‘llanilmaydi. Norezidentlar (jismoniy va yuridik shaxslar) mahalliy banklarning aksiyalari xalqaro fond bozorlarida sotib olingan bo‘lsa, ularning egasi bo‘lish huquqini (!!) qo‘lga kiritadi. Bu xalqaro bozorlarda ommaviy ravishda joylashtirilgan aksiyalarni sotib olishni osonlashtiradi (!!!).
Hurmatli Behzod Hamrayev, senatorlar, shuningdek, barcha aloqasi borlar, umid qilamanki, hujjatning batafsil matnida quyida beriladigan savollarga javob bor, biroq hujjat parlament orqali o‘tgan bo‘lishiga qaramasdan, qonun hujjatlari muhokamasi portalida uni ko‘rmadik va hattoki hujjat matni professional muhit bilan, tushunishimcha, muhokama qilinmadi. Hozircha esa bir qator mulohazalar mavjud:
! — “Tan olingan” degani nimani anglatadi va O‘zbekistondan tashqarida ro‘yxatdan o‘tganlik guvohnomasining mavjudligi tan olingan deb hisoblanadimi? Yoki litsenziya bo‘lishi kerakmi? Yoki xalqaro moliya institutlari bilan tuzilgan bitimlar mavjudligimi? “Xalqaro institutlar” nima — faqat moliyaviy yoki biron bir sanoat? Aftidan, xalqaro institutlarning ishtirokchilari xususiy tashkilotlardan ko‘ra ko‘proq hukumatlardir? “Mulkdor” nima va har qanday bankning bittagina aksiyasiga egalik qilish ham “mulkdor” maqomini tasdiqlaydimi yoki muayyon chegara belgilanadimi?
!! — Ushbu fakt, modomiki ofshor tuzilmalarga banklar aksiyalariga egalik qilish imkoniyatini berish rejalashtirilayotgan ekan, ularga bunday ruxsat berilishining qo‘rqinchli joyi yo‘qligini tasdiqlaydimi Demak, butun muammo mahalliy bozorda xarid qilishdami? Bu munosabatlarda uning nimasi yomonroq? Boshqarib bo‘lmasligimi? Bunaqasi yo‘q-ku, axir, butun dunyo bo‘ylab o‘n millionlab investorlarning har biri xalqaro bozorlarda aksiyalarni sotib olish imkoniyatiga ega bo‘ladi va ularning hammasi ham ma’lumot almashish hamda tergov jarayonlariga yordamlashish bo‘yicha hukumatlararo kelishuvlarga ega emas. Mahalliy bozorda esa bu juda cheklangan doira bo‘lib, u ham nazorat qiluvchi, ham huquqni muhofaza qiluvchi organlar uchungina ochiq. KYC/AML jarayonlarining nomukammalligimi (mijozlarni shubhali moliyaviy operatsiyalar uchun tekshirish tartiblari)? Men to‘liq roziman, shuning uchun ko‘p marta xalqaro broker va banklar komplayensidan o‘tgan xalqaro investorlarni O‘zbekistondagi tegishli jarayonlarsiz (o‘ta beo‘xshov, juda ko‘p hujjat va vaqt talab qiluvchi hamda samarasiz) bozorga kiritishni taklif qilgan edim.
!!! — Demak, biz xalqaro investorlar uchun tartib-qoidalarni soddalashtirishni faol targ‘ib qilmoqdamiz va tashvishlanyapmiz, ammo mahalliy bozor uchun bunday chora-tadbirlarni amalga oshirmaslik kerakmi? Kapital bozorini rivojlantirish bo‘yicha ko‘plab sa’y-harakatlar investorlarning mahalliy bozorga kirishini kengaytirishga, mahalliy bozorni prinsipial rivojlantirishga qaratildi, buning uchun mahalliy bozorda dastlabki listing talabi joriy etildi. Bunday qarorni qabul qilishdan maqsad xalqaro joylashtirish boshlanishidan oldin mahalliy va xalqaro investorlarni mahalliy bozorga jalb qilishdan iboratdir, chunki tashqi bozorga chiqishi bilan qimmatli qog‘ozlarning likvidligi va narxi oshadi hamda mahalliy bozorga kim avvalroq kelsa — xorijliklar ham, chet elliklar hisobidan daromad oladigan mahalliy investorlar ham bundan yaxshigina daromad ko‘radi.
Yanada aniqrog‘i, tashqi bozordagi ikkilamchi aylanma endilikda kompaniyalar uchun hech qanday manfaat keltirmaydi va faqatgina xalqaro brokerlar foyda ko‘radi, ichki bozorning mavjudligi esa mahalliy brokerlar, birjalar, auditorlar, huquqshunoslar va boshqa tegishli mutaxassislarga daromad olish, shuningdek, bilim, pul va nou-xauni mamlakatga transfer qilish imkonini beradi.
Shunday yo‘l bilan, umuman qilib mahalliy bozor hozir ham hech qanday sabablarsiz cheklangan va siqilgan bo‘lib qoladi, degan xulosaga kelishimiz mumkin (axir xalqaro bozorda ofshorlarga xuddi shu aksiyalarga kirishni xohlashyapti-ku), biroq barcha foyda va e’tibor faqatgina xalqaro joylashtirishlarga qaratilgan. Shu bilan birga, mahalliy bozorga faqatgina boshqa mamlakatlardagi banklarni nazorat qiluvchi strategik investorlarning kirishiga ruxsat berish rejalashtirilmoqda — bu muammo Markaziy bank va hukumat oldida ayrim banklarni xususiylashtirish bo‘yicha muzokaralar chog‘ida yuzaga kelgani aniq va hattoki, turli xalqaro moliya institutlari, OTP-Bank, SovKomBank va boshqalar investitsiya kiritish uchun ofshorda standart SPV-kompaniyani tashkil eta olmagani hamda to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiya yo‘llarini izlashga majbur bo‘lgani, bu esa noqulaylik tug‘dirib, ortiqcha xarajatlar talab qilishi va kechikishlarga sabab bo‘lganidan shikoyat qilishgan.
Va yana bir qo‘shimcha — ikkilamchi listing bo‘lgan taqdirda, maydonchadagi narxlar turli xil bo‘ladi. Agar maydonchada aksiyalarning biridan ikkinchisiga erkin harakatlanishi (fungible dual-listing) bo‘lmasa, xorijiy investorlarning kirishiga cheklovlar mavjud bo‘lgan sharoitda ularni bir qo‘ldan ikkinchi qo‘lga o‘tishi imkonsiz bo‘ladi va ushbu maydonchada narxlar likvidlikdan pastroq darajada bo‘ladi. Bu holat esa, shubhasiz, mahalliy bozorda ro‘y beradi. Shunday qilib, “xalqchil IPO” orqali aksiyalarni sotib oladigan mahalliy chakana investorlar zarar ko‘radi va xorijlik investorlar oldida umidsiz vaziyatga tushib qoladi.
Aholiga yirik kompaniyalar, shu jumladan ko‘plab banklar kapitalida ishtirok etish imkoniyati sifatida “xalqchil IPO“ga tayyorgarlik ko‘rilayotgan bir vaqtda, bunday harakat o‘ta mantiqsiz va qayg‘uli ko‘rinadi.
Achinarlisi, xalq saylagan deputatlar yana fuqarolarni unutib, faqat mehmonlar va xorijliklarning manfaatini o‘ylamoqdalar.
Muallif fikri tahririyat nuqtai nazarini ifodalamasligi mumkin.
