«O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasining 1989 yil 10 martdagi sonida adib Tohir Malikka «Ko‘pmillatli davlatimizda milliy tillarning o‘rni va ahamiyati sizningcha qanday bo‘lishi kerak? Milliy madaniyatlarning boyish yo‘llari haqida sizning tasavvuringiz?» kabi savollar beriladi. «Gazeta.uz» «O‘zbek tili oyligi» doirasida o‘zbek tili muammolari aks etgan suhbatdan parchani qayta e’lon qiladi.
«Amerikadan kelib o‘zbek tilini o‘rganishadi. Biz esa… chetda turaveramiz»
Onani hurmatlash haqidagi fikrimni davom ettirib shuni aytishim mumkin: o‘z ona tilini hurmat qilmaydigan odam o‘zga tilni ham hurmat qila olmaydi. Hozir davlat tili haqida ko‘p gapirilyapti, bahslar ko‘p bo‘lyapti. Ikki tillilik tarafdorlari reslublikaning ko‘pmillatli ekanini ro‘kach qilyaptilar. Xo‘sh, Gruziyada faqat gruzinlar, Estoniyada faqat estonlar yashaydimi? U yoqlarda davlat tili boshqa millatlarni, boshqa tillarni kamsitayotgani yo‘q, shekilli. Rus tili butkul inkor etmlmayapti-ku! Rus tili hech qachon inkor etilmaydi ham. Bu til millatlararo muhim vosita tili bo‘lib qolaveradi.
Ikkitillilik tarafdorlarining aksari o‘z ona tillarini mukammal bilmaydigan odamlar. Davlat tili o‘zbek tili bo‘lgan taqdirda ma’ruzalarida, yozmalarida noqobil ekanliklari fosh bo‘lib qoladi. O‘zbek tilini o‘zlashtirishda ancha jon kuydirishga to‘g‘ri keladi. «Majlisda rus o‘rtoqlar ham bor, shuning uchun ruscha gapiraman», degan bahonalari o‘tmaydi. Ularning harakatlarini shunday asoslash mumkin.
Hozir o‘z ona tilini yaxshi bilmaganlari uchun rus tilida ijod qiluvchi yozuvchilar bor. Ularni ko‘rganimda ulug‘ rus adiblari esga tushadi. Ular farangi tilini yaxshi bilishgan. Lekin asarlarini o‘z ona tillarida yozganlar. Hatto farangi tilida gapiruvchilarni asarlarida hajv qilganlar. Ona tilining sofligi uchun kurashganlar. Rus tilining mo‘’jizalariga amal qilib faqat ruslar yoza olishlari mumkin. Boshqa xalq vakilining rus tilida yozadigan asari tilida shira, joziba bo‘lmaydi. Badiiy ijodning eng muhim qirrasi o‘tmaslashadi. Avval o‘z ona tilida yozib, so‘ng rus tiliga o‘zi tarjima qilsa bu boshqa masala. Bundaylarni faqat sharaflash kerak.
Garchi konstitutsiyamizda so‘z bo‘lmasa-da, bizda hozir ikki tillilik mavjud. Shaharlarda barcha ishlar rus tilida, qishloqlarda ayrim ishlar, majlislar o‘zbek tilida olib boriladi. Ikki tillilik qonun tusiga kirsa, hech nima o‘zgarmaydi. Adolat yuzasidan, lenincha milliy siyosat nuqtai nazaridan qaralganda har bir xalqning davlat tili o‘z ona tili bo‘lishi kerak.
Til masalasining odilona hal etilishi joylarda milliy munosabatlarni yaxshilashga olib keladi. Aniq eslayman: 60-yillarga qadar Toshkentda yashovchi ruslarning (ukrain, beloruslarning) aksari o‘zbek tilini, urf-odatlarini yaxshi bilishgan. Mahalliy aholining urf-odatini, tilini bilish — o‘zaro hurmatning asoslaridan biri. Respublikamizda yashayotgan rus, ukrain, yahudiy…larning barchalari bir xilda emas. Inqilobga qadar qo‘ying-chi, Ulug‘ Vatan urushiga qadar ko‘chib kelgan birodarlarimizning milliy tilga, tarixga, urf-odatga munosabatlari boshqa, ular o‘zbeklar, tojiklar… bilan og‘a-ini tutishib ketishgan. 60-yillarga qadar kelganlarida bu fazilat sustroq. 66-yildan keyin kelganlarda esa bu fazilat yanada kam seziladi. Tushunmovchiliklar, noroziliklar, to‘qnashuvlar shundan kelib chiqadi. «Biz sizlarga shim kiyishni o‘rgatdik» qabilidagi ahmoqona gaplar aynan 60-yillarning ikkinchi yarmida paydo bo‘ldi.
Boshqa xalqlarning o‘zbek tilini o‘rganish masalasi avval ham bir ko‘tarilgani yodimda. Bu masala endi yana kun tartibiga qo‘yilishi kerak. O‘zbek maktablarida rus tili qay tarzda o‘tilsa, rus maktablarida o‘zbek tili shunday o‘tilishi kerak. Rus maktablarida O‘zbekiston tarixi atroflicha o‘rgatilishi kerak.
Bu masalalarning hal etilishi hukumat qabul qiladigan qarorlarga bog‘liq. Men xalq xohishining inobatga olinishiga ishongim keladi. Ammo qaror qabul qilinishini kutib o‘tirmay boshlaydigan ishlarimiz ham bor. Ya’ni boshqa xalqlarga o‘zbek tilini o‘rgatishdan avval ona tilimizni o‘zimiz durustroq o‘zlashtirib olishimiz zarur. O‘z tilimizda so‘zlar, iboralar turgan paytda o‘zga tillardan o‘tgan so‘zlarni ishlatishga o‘rganib ketdik. Radio, televideniyeda, matbuotda, shunchaki suhbat qurganimizda ham kulgili, ham g‘ashni keltiradigan jumlalarni eshitamiz: «Men savsem ishonmadim», «Vabshe qaramadi», kabi jumlalar tuzish e’tiborsizlik oqibatimi yo kaltabinlikmi, bilmadmm. «Mavzu» o‘rniga «tema», «reja» o‘rniga «plan», «hakam anjumani» o‘rniga «jyuri», «qurilma» o‘rniga «ustanovka», «to‘sin» o‘rniga «balka», «shisha» o‘rniga «butilka»… deb ishlatishimiz-chi? Biz necha yuz yillardan beri dehqonchilik, chorvadorlik qilamiz. Lekin nima uchundir bu sohadagi iboralar ham o‘zbekcha emas. «Kultivatsiya», «barona», «korchovka», «chekanka», «obrezka»… Bu iboralar vaqtida kimningdir e’tiborsizligi yoki savodsizligi tufayli tilimizga aralashib qolganicha hanuz iste’molda yuribdi.
Bizdagi katta-kichik rahbarlar yuqoriga ko‘z tikib yashashga o‘rganib qolishgan edi. Afsuski, bu hol hozir ham davom etyapti. Toshkent kino tomoshaxonalarida o‘zbekcha e’lonlar yo‘qligi masalasi kun tartibiga qo‘yilgach, shahar ijroqo‘mi qaror qabul qildi. Shundan keyingina o‘zbekcha e’lonlar paydo bo‘ldi. Xo‘sh, shu tomoshaxonalar rahbarlari qarorni kutmay, o‘zbekcha e’lonlar ham yozdirsalar bo‘lmasmidi? Buning uchun qaror emas, ozgina did, farosat bo‘lishi lozim. E’lonlarning o‘zbekcha yozilishi munosabati bilan savod masalasi yana qalqib yuzaga chiqadi. Savodsiz e’lonlarimiz juda ko‘p. Tomoshaxonadagilar ham mayli, gazetalardagi e’lonlarni o‘qib dod deb yuboray deysan. Shunaqa savodsiz e’lonni o‘zbekcha bergandan ko‘ra ruscha bo‘laversin deging keladi. Tomoshaxonalarning boshliqlari adabiyotchi emas, chindan ham savoddan naridir. Gazetalar-chi? Radio-televideniye-chi? U yerlarda til-adabiyotdan saboq olgan odamlar o‘tiradi-ku? Bir uchrashuvda ustoz Abdulla Qahhor radio tilini tanqid qilib «ko‘cha harakati qoidasi buzilsa GAI xodimi to‘xtatib jazolaydi. Til qoidasini buzganlar nima uchun jazolanmaydi?», degan ekanlar. 20−30 yillarda savodsizlikni tugatish harakati bo‘lgan edi. Hozir savodsizlikka qarshi kurash lozim bo‘lib qoldi. Buni hukumat qarori bilan emas, biz, o‘zimiz amalga oshirishimiz shart.
Ayrim madaniyat arboblarining tilga munosabatlari ham meni tashvishlantiradi. Men madaniyat ministrligida ishlaganimda bir narsadan ajablangan edim: o‘zbek madaniyati taraqqiyotini belgilovchi yuqori idorada o‘zbek tilidagi xatni ko‘chiruvchi yozuv mashinkasi yo‘q! Hatto bu idoraga murojaat qiluvchi cho‘ponga yoki dehqonga o‘zbek tilida savodli javob yoza oladigan odam yo‘q. Holbuki, bu yuqori idora xodimlarining aksariyati o‘zbeklar.
Teatrlarga mashq paytida kirib qolsangiz, boshingizni qaysi devorga urib yorishni bilmaysiz. O‘zbek teatrida o‘zbekcha asar sahnalashtirilyapti. Birdan rejissyorning ovozi yangraydi, «Stop, stop! Chto za yerunda! On govorit „sevaman“, ponimayesh Gulechka, „se-va-man!“ znachit lyubit. A, senda ne to. Davay, boshidan, nachali». O‘zbek aktyoriga o‘zbekcha so‘z shu zaylda tushuntiriladi. Agar e’tibor bergan bo‘lsangiz, sahnadagi aktyorning gap ohangi o‘zbekcha emas, so‘zlar burab-burab talaffuz qilinadi. Ba’zan sahnada o‘zbeklar emas, o‘zbekchani endi o‘rgangan inglizlar gapirayotganga o‘xshaydi.
Xo‘sh, ayting-chi, endi bularga ham «mashqlar o‘zbek tilida bo‘lsin» degan maxsus qaror kerakmi? Maxsus qaror ularga emas, Teatr va rassomlik, Madaniyat institutlariga, konservatoriyaga… kerak. O‘zbek madaniyatining bo‘lajak arboblari talabalik yillarida o‘z tillarini mukammal o‘rganishlari shart. Buning uchun mazkur bilim dargohlarida o‘zbek tili va adabiyoti darslari o‘tilishi zarur. Bu haqda uzoq vaqtdan beri (hatto turg‘unlik yillari) gapirilyapti, ammo quloq soladigan azamat topilmay turibdi. Meningcha, tolibi ilmlar ham tashabbus ko‘rsatishlari, oliy idoralarga murojaat qilishlari kerak.
Milliy tilga e’tibor, milliy tilni boyitish — milliy madaniyatning qay darajada boyishini belgilaydigan muhim omil. Har bir xalq madaniyatini asosan o‘z tilida yaratgan asarlar bilan rivojlantiradi. Ayni paytda, boshqa xalq vakillari yaratgan bebaho asarlardan ham bahramand bo‘ladi.
Badiiy asarlarni tarjima qilishlar, madaniyat haftaliklari milliy madaniyatlarning rivojlanishiga sezilarli hissa qo‘shadi, deyish qiyin. Hissaning sezilarli bo‘lishi uchun madaniy aloqalarni doimiy bo‘lishini ta’minlash kerak. Bundan bir necha yil oldin respublikamizda Ozarboyjon adabiyoti va san’ati kunlari bo‘ldi. Shunga bag‘ishlab 3−4 kitob chiqarildi. Shu bilan ish tugadi, hisob. Endi shunday tadbir qachon bo‘ladi, noma’lum. Armaniston, Moldaviya, Gruziya… madaniyat haftaliklari qachon bo‘lgan, eslolmayman. Qardoshlar madaniyatidagi biron yangilik markaziy matbuotda tilga olinsa, xabar topamiz, bo‘lmasa yo‘q.
Shuning uchun har bir respublika poytaxtida qardosh respublikalarning madaniyat markazlari bo‘lishi shart. Chet ellar bilan madaniy aloqa markazlari bor, ammo qardosh xalqlar nima uchundir e’tibordan chetda turadi. Toshkentda Latviya, Estoniya… madaniyati markazi, Tallin, Riga…da esa o‘zbek madaniyati markazi bo‘lsa, bu markaz qardoshlarni o‘zbek madaniyati bilan tanishtirishga xizmat qilsa, qardoshlar madaniyatidagi eng yaxshi yangiliklarni bizga yetkazib tursa yaxshi emasmi? Faqat bu masalada g‘oyat ziyraklik zarur. Unday joylarga faqat familiyasigina o‘zbek, o‘zi esa o‘zbek madaniyatidan begona odamlar borib qolmasliklari kerak.
Biz qardoshlarni rus tili orqaligina bilamiz. Imonim komilki, ularning barcha yaxshi asarlari ham rus tiliga tarjima qilinavermaydi. Shu paytgacha harakatchan, Moskvada qalin oshnalari bor yozuvchilarning bo‘sh asarlari ko‘p chiqdi. Biz o‘sha bo‘sh asarlarga qarab, o‘sha xalq adabiyotiga baho berdik. Ayni choqda ular ham bizning adabiyotimizga shunday baho berishdi. Nohush holmi? Albatta. Biz bir-birimizning tillarimizni bilmaymiz. Amerikadan kelib o‘zbek tilini o‘rganib ketishadi. Litvada o‘zbek tilidan litva tiliga tarjima qilishadi… biz esa turkiy va fors tillaridan bazo‘r (shunda ham barcha emas) tarjima qila olamiz. O‘tgan yili Ukrainadan bir yigit o‘zbek tilini o‘rganish uchun keldi. Unga hech kim yordam bermadi. Yozuvchilar soyuzi ham chetda turdi. Oqibatda u qaytib ketdi.
Barcha respublikalarning Yozuvchilar soyuzi shu masalada birlashsalar, yoshlarni til o‘rgatishga safarbar etsalar, sharoit yaratib bersalar, milliy madaniyatlar yanada boyir edi.
Tohir Malik.
«O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasi, 1989 yil 10 mart.
