Bildirish. Nukusda sodir bo‘lgan voqealarni to‘liqroq (iloji boricha) tasvirlash uchun «Gazeta.uz» ham rasmiy xabarlarni, ham guvohlar va jabrlanuvchilarning hikoyalarini, shuningdek, muxbirlar ko‘rganlarini tasvirlab beradi. Tahririyat rasmiy bayonotlarni shubha ostiga qo‘yishni maqsad qilgan emas.
O‘zbekiston hukumati joriy haftada 1 va 2 iyul kunlari Nukusda bo‘lib o‘tgan voqealar tafsilotlari, fotosuratlari va videolarini e’lon qila boshladi. 4 iyul kuni ilk bor halok bo‘lganlar (18 kishi, jumladan, 4 nafar harbiy xizmatchi) va yaradorlar (243 kishi yordam so‘ragan, 94 kishi shifoxonalarda qolgan) to‘g‘risidagi ma’lumotlar e’lon qilindi.
5 iyul kuni BMTning Inson huquqlari bo‘yicha Oliy komissari Mishel Bachelet halok bo‘lganlarda o‘q jarohatlari borligini aytdi va qurbonlar soni bundan ham ko‘proq bo‘lishi mumkinligidan xavotir bildirdi. Prezident Shavkat Mirziyoyev 3 iyul kuni Milliy gvardiya harbiy xizmatchisiga qurol bilan o‘q uzilganini ma’lum qildi. 4 iyul kuni ushbu tuzilma vakili Milliy gvardiya xodimi ko‘krak qafasidagi o‘q jarohati haqida xabar berdi.
7 iyul kuni Ichki ishlar vazirligi havo qurollari bilan taqqoslanadigan darajada jarohatlar yetkazishi mumkin bo‘lgan shovqin va tutunli granatalar, bo‘yoqli granatalar va rezina sharlar kabi maxsus vositalar qo‘llanganini tasdiqladi.
Huquqni muhofaza qilish organlari tomonidan o‘qotar qurol qo‘llangani haqida rasman xabar berilmagan. Milliy gvardiya matbuot xizmatining «Gazeta.uz»ga ma’lum qilishicha, «jangovar o‘q-dorilardan o‘qqa tutish buyrug‘i bo‘lmagan». Jurnalistlar bilan suhbatlashgan harbiylar ham shunday deyishdi.
3 iyul kuni Nukusga borgan «Gazeta.uz» muxbiri Shuhrat Latipov aeroportdan to‘g‘ri Respublika shoshilinch tibbiy yordam ilmiy markazining Qoraqalpog‘iston bo‘limiga yo‘l oldi, u yerda oyning birinchi kunlarida sodir bo‘lgan voqealardan jabrlanganlar, shu jumladan, o‘qdan jarohat olganlar davolanayotgan edi.
Eslatib o‘tamiz, 2 iyul kuni soat taxminan 23:00 da Nukusda shovqinli granatalar portlashi va o‘qlar (yakka va uzluksiz) ovozi eshitilayotganda, «Gazeta.uz» muxbiri RSHTYOIM Qoraqalpog‘iston filialiga qo‘ng‘iroq qilib, vafot etganlar soni boshqacha bo‘lganini aniqlashtirgan edi. So‘ngra tahririyat bir necha bor Qoraqalpog‘iston Sog‘liqni saqlash vazirligidan ma’lumot so‘radi, biroq ma’lumot berilmadi. Respublika sud-tibbiyot ekspertizasi ilmiy-amaliy markazi Qoraqalpog‘iston filialidan ma’lum qilishlaricha, bunday ma’lumotlar prokuratura tomonidan taqdim etilgan. 5 iyul kuni Qoraqalpog‘iston Vazirlar Kengashi Bosh prokuratura e’lon qilgan statistik ma’lumotlar o‘zgarmaganini ma’lum qildi.
Shoshilinch yordam markazidan reportaj
3 iyul kuni «Gazeta.uz» muxbiri Shuhrat Latipov Nukusga tashrif buyurdi. U RSHTYOIM filialiga tashrif buyurdi va u yerda jabrlangan aholi va ularning oilalari bilan suhbatlashdi.
Tibbiyot muassasasining 2-binosi yonida 30 ga yaqin odam to‘plangan. Bordyurda bir yosh yigit boshini qo‘llari bilan ushlab o‘tirardi. Qarindoshlardan qaysi biri kasalxonada yotibdi, degan savolga, u «ukam» deya quruqqina qilib javob berdi.
Yaradorlar ko‘pmi, degan savolga bir guruh erkaklar agar jurnalist bu yerga bir kun avval kelganida hammasini o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan bo‘lardi, deya javob berishgan. Bir kishi shanba kuni kechqurundan beri shu yerda ekanligini aytdi. Uning so‘zlariga ko‘ra, o‘shanda tez yordam mashinalari «har uch daqiqada» kelgan. «Kimdir oyog‘i kesilgan, kimningdir qo‘li yo‘q, uchinchisini boshi singan holda olib kelishdi», — dedi u.
60−65 yoshlardagi bir keksa odam kelib qoldi. Prezident avvalroq kelmaganidan afsusda ekanini bildirdi: «Unga (prezidentga — tahr.) noto‘g‘ri ma’lumot berishdi, tushundingizmi? Agar u bir kun oldin kelganida, bular sodir bo‘lmasdi».
Erkakning iddao qilishicha, 1 iyul kuni tushdan keyin Nukus markazida bo‘lib o‘tgan namoyishda «yosh bolalar» bo‘lgan: «Ularning qo‘llarida na qurol, na pichoq, na tayoq, na hech narsa yo‘q edi».
U jurnalist Dauletmurat Tajimuratov bilan suhbatlashganlar orasida ekanligini aytdi: «Men uni eshitdim. Ruxsatsiz ko‘chaga chiqmaslikni aytdi. Agar ruxsatsiz chiqsangiz, bu qo‘pol qoidabuzarlik bo‘ladi. Ruxsat olish kerak, joy, odam sonini belgilash kerak va shundan keyingina chiqish kerak. U barchani 5 iyulga taklif qildi. 1 iyulda uni hibsga olishdi, shuning uchun odamlar chiqib ketishdi».
Oq qalpoqli yigit yaqinlashib, jurnalistdan guvohnomasini ko‘rsatishini so‘radi. Yig‘ilganlar uni huquq-tartibot idoralaridan deb shubha qilish va uning o‘zidan hujjatlarini ko‘rsatishini so‘rashdi, lekin u hech qanday idora xodimi emasligini aytdi.
Keksaroq bir kishi esa O‘zbekistondan ajralib chiqish istagi yo‘qligini davom ettirdi: «Bunday maqsadlar yo‘q edi. Biz 32 yildan beri normal yashayapmiz… [Shu vaqt ichida] Qoraqalpog‘istonda hech qachon tartibsizlik bo‘lmagan».
«Prezident hammasini bekor qildi (Konstitutsiyaga Qoraqalpog‘istonning maqomi to‘g‘risida taklif qilingan o‘zgartirishlar — tahr.), hammasi qolganini aytdi. Unga rahmat», — dedi erkak. Prezident kelguniga qadar hech kim odamlarga hech narsa tushuntirmaganidan afsusda ekanini bildirdi.
Fuqaroning aytishicha, 2 iyul kuni uning o‘g‘li masjidga ketayotganida jarohatlangan.
«U masjidga borayotgandi. Uyimizdan masjidgacha taxminan 10 daqiqalik yo‘l. Va odamlarning unga qarab yugurayotganini ko‘rgan. U ham yugurganida shovqinli granata oyoqlarining orqasidan boldiriga tekkan bo‘lardi, lekin u oldidan, suyagiga tekkan. Shovqinli granata oyog‘iga tegib portlagan, uni chiqarib olgan va oyog‘i osilib qolgan. Mashina tutib, shu yerga olib kelishgan. Shifokorlarga rahmat. Operatsiya qilishdi», — deydi u.
Jabrlanganlar bilan suhbat
Binoning uchinchi qavatida joylashgan jonlantirish bo‘limiga tashrif buyuruvchilarni kiritishmadi. Bir ayol meni to‘rtinchi qavatga, 2 iyulda jarohatlanganlar yotgan palatalarga olib chiqdi. Shifokor va hamshiralar tinimsiz u palatadan bunisiga kirib chiqishardi. Palatalarda 4−5 kishi yotishardi. Bemorlarning aksariyati oyoq yoki qo‘lidan jarohatlangan.
9 kishi jangovar o‘qlardan yaralanganini ma’lum qildi. Bemorlar jinoiy yoki ma’muriy javobgarlikka tortilishdan qo‘rqib, nima sodir bo‘lganini anonim tarzda aytib berishdi.
Bemorlarning yaqinlari ularni bezovta qilmaslini so‘rashdi, biroq jabrlanganlardan biri palata eshiklarini yopishni so‘radi va odamlar 1 iyul kuni nima uchun mitingga chiqishqanini gapirib berdi. Uning so‘zlariga ko‘ra, bu huquq-tartibot idoralari Dauletmurat Tajimuratov va uning jiyanini uyidan olib ketganidan keyin sodir bo‘lgan.
«Tinch miting bo‘ldi. Men ham ishtirokchilar orasida edim. Hech qanday tajovuz yo‘q edi, muammo yo‘q edi. OMON, DXX yigitlari bor edi. Aksincha, ularga yordam berdik, issiqda suv berdik. [Jo‘qorg‘i Kenesa raisi] Murat Kamolov olomonni tinchitolmadi va ulardan tarqalishlarini so‘radi. Dauletmurat Tajimuratov odamlarni tinchlantirdi», — deydi u.
Yigitning so‘zlariga ko‘ra, keyinchalik vaziyat yomonlashganda, huquq-tartibot idoralari ko‘zdan yosh oqizuvchi gaz, shovqinli granatalar va rezina o‘qlardan foydalangan. Uning so‘zlariga ko‘ra, shaharda ertalab soat 3:00gacha notinchlik kuzatilgan. U jangovar o‘qdan yaralangan. «Kauchuk o‘qlar ta’sir nuqtasida qizarish qoldiradi va bu yerda jangovar o‘q bor edi.»
Taxminan 16 yoshlardagi yana bir bemor do‘stlari bilan hovlida yurganida oyog‘iga o‘q tekkanini aytdi. O‘smir uni qayerdan otishganini bilmaydi.
Yana bir jabrlanuvchi esa avtovokzal yaqinidagi namoyishlar chog‘ida qo‘liga jangovar o‘q tekkanini aytdi. Uning so‘zlariga ko‘ra, odamlar tinch namoyishga yig‘ilgan, biroq ko‘zdan yosh oqizuvchi gaz va rezina o‘qlardan foydalangan holda ularni tarqata boshlashgan, biroq erkak qanday qilib jangovar o‘qdan yaralanganini bilmaydi.
Jarohatlangan harbiylarning fikrlari
«Gazeta.uz» avvalroq guvohlarning so‘zlariga asoslangan holda dastlabki ikki kunda Nukusda nimalar sodir bo‘lgani haqda yozgan edi. Bu Bosh prokuratura va boshqa mustaqil OAVlarning ma’lumotlariga qisman mos tushadi.
3 iyul kuni Nukusda bo‘lgan Kun.uz nashri muxbiriga intervyu bergan jarohatlangan harbiylardan biri buni bilvosita tasdiqladi.
«Tushuntirdik ularga. Bir tomon tushundi, ikkinchi tomondan kelganlar, ular hech narsani bilmay qo‘shilib ketdi va o‘sha yerda janjal bo‘lib ketdi. Bir tomoniga tushuntirganimizda tushundi ular, bo‘ldi, qaytamiz, deyishdi va qaytishdi ular. Ikkinchi tomondan keldi-da ular, yo‘lning ikkinchi tomonidan. Ular lekin tushunmadi», — dedi u.
Harbiy xizmatchi tartibsizliklarga chiqqanlar orasida odamlarni boshqarib, oldinga chorlayotgan provokatorlar ham borligini tasdiqladi. Uning aytishicha, u boshidan jarohat olgan.
Ikkinchi harbiy uning qo‘liga armatura bilan urishganini ma’lum qildi.
«Fuqarolar yig‘ildi. Bizdan Qoraqalpog‘istondan chiqib ketinglar, deyapti. Bizni tinch qo‘yinglar, deyishdi. Biz ularga tichnlik yo‘lida kelganmiz, deyapmiz. Yo‘q, bizga hech kim kerak emas, deb bizga tosh otyapti-da. Urush darajasiga… Bu yerda bir tolpa yig‘ildi, fuqarolar ko‘p yig‘ildi. Ular tushundi, bizna qayt, deyapti, biz qaytyapmiz, orqadan kelgan (guruh) ikki tomondan qisib qo‘ydi bizni. Yo‘limiz qolmagandan keyin bir-birimizga jipslashdik, o‘sha yerda armatura, cho‘plar bilan urishni boshlashdi», — dedi u.
Harbiy hospitalning Travmatologiya bo‘linmasi katta ordinatori Nodirjon Xoldarovning Kun.uz nashriga aytishicha, 3−4 iyul kunlari Nukus shahridan turli tan jarohati olgan 20 dan ziyod harbiy xizmatchi Toshkentga olib kelingan.
Milliy gvardiya xodimi, kapitan Abbos Namozovning aytishicha, hodisa joyiga borilganida namoyishchilar ulardan ketishni so‘rashgan.
«Tarqatishga borsak, ikki chekkadan odamlar chiqib, bizga nisbatan nafrat uyg‘onib, shunday toshlar otib, so‘kinib: „Ketinglar, sizlar aralashmanglar“, — deb baqir-chaqir qildi. Biz qo‘limizdan kelgancha qaytardik», — dedi u.
Uning so‘zlariga ko‘ra, huquqni muhofaza qilish organlari xodimlari 50 nafarcha bo‘lgan.
«Mana shu yerda men nimagadir qoqildimmi, yiqilib tushdim. Endi o‘zimga kelaman degandim, birdaniga tortib ketishdi. Tortib ketib, urdi-da. Birinchi yechintirib olishdi, yechintirib olib, tosh bilan ham, tayoq bilan ham uryapti. Katta tosh bilan boshimga urgan vaqtida bir o‘zimdan ketib, bir o‘zimga kelsam, haliyam urib yotgan ekan», — dedi u.
Abbos Namozovning qayd etishicha, odamlar alohida mustaqil bo‘lamiz degan ohangda gapirishgan va barchasi mast holatda bo‘lgan.
«Menda [o‘qotar] qurol yo‘q edi, biz qurollantirilmagan edik. Oldimizda o‘zimizni himoya qiladigan qalqon, «dubinka», bosh kiyimimiz, «kaska»miz bor edi, shu bilan qurollangan edik. Hamma yerim qonga belanib bo‘lgan edi, qoraqalpoqchasiga gapirdi: «Bo‘ldi, bu ta’zirini oldi, qo‘yib yuborsak bo‘ladi endi», — dedi-da, bir amallab chiqqanimizda, yana kiyimimdan ushlab qaytib olib kiryapti-da, uryapti», — dedi u.
Boshqa bir harbiy xizmatchi olomonni niqob va ko‘zoynak taqqan besh-oltita odam boshqargan.
«Birinchisiga ularni tarqatib yubordik, ikkinchisiga (namoyishchilarga) gap o‘rgatgach, bizga qarab kelaverishdi. „Ularning otishga haqqi yo‘q, otolmaydi, faqat „dubinkasi“ bor, qo‘rqma, xalqim“, deyapti. Keyin haqiqatan bizning otmaganimizni ko‘rishdi-da, ishonch hosil qilib kelaverishdi. Ko‘payib ketishdi, keyin uyning oralaridan ham tartibbuzarlar chiqdi-da, shu orada ov quroli bilan oyog‘imga otishdi, son qismining orqasidan», — dedi u.
Milliy gvardiya xodimi, serjant Muzaffar Eshjonov shaxsiy tarkib bilan BTR-80 zirhli texnikasida harbiy qismga harakatlanayotganda taxminan 300−400 kishilik mahalliy aholi ularning oldini to‘sib chiqqanini bildirdi.
«Biz ularga jabr yetkazmaslik maqsadida BTR-80ni to‘xtatdik. Boshida bizni BTRdan chiqarib yuborish uchun tezroq taslim bo‘lishimizni aytishdi, biz ularning bu buyrug‘ini bajarmadik. Keyin biz o‘zimizdan katta boshliqlardan ogohlantiruvchi o‘q uzishga ruxsat so‘radik, shundan so‘ng tepaga qarab ogohlantiruvchi o‘q uzdik. Tartibbuzarlikning oldini olish maqsadida tepaga qarab o‘q uzgandik. Bizda namoyishchilarga qarshi kuch ishlatishga ruxsat yo‘q edi. Bunga (o‘q uzishimizga) qaramasdan ham aholi bizga qarata har xil narsalar otib, kuch ishlatib, BTRning lyukini temir bo‘laklari orqali buzib ochishdi», — dedi u.
Ijtimoiy tarmoqlardagi videodan lavha.
«Keyin biz BTRdan chiqdik, men lyukni ushlab, tortib o‘tirgandim. Namoyishchilar buni buzib ochishdi, keyin birdaniga temir bo‘lagi bilan boshimga urishdi. Shu payt boshimdan jarohat oldim. Namoyishchilar har birimizni alohida joylarga olib borib, do‘pposlab, kaltaklay boshlashdi», — dedi jabrlanuvchi.
«Xivada xizmat qilaman. Nukusga safarbar qilinganimizda yon qo‘shnilarimiz orasida bunaqa fikrlaydiganlar bor deb o‘ylamagandim. Haligacha men qoraqalpoq xalqining bunday ishlarga qodirligiga ishonmayman. U namoyishchilar yaqqol tayyorlangan, yetakchilar tomonidan boshqarilayotgan edi. Bo‘lmasa, BTR lyukini bemalol ocha olishmagan, Molotov kokteyllari bilan hujum qilishmagan bo‘lardi», — dedi u.
Eslatib o‘tamiz, O‘zbekiston Bosh prokuraturasi tomonidan Nukusda 1 va 2 iyul kunlari bo‘lib o‘tgan ommaviy namoyishlar fakti bo‘yicha Jinoyat kodeksining 159-moddasi 4-qismi (hokimiyatni bosib olish yoki O‘zbekiston Respublikasi konstitutsiyaviy tuzumini ag‘darib tashlash maqsadida fitna uyushtirish) bilan jinoyat ishi qo‘zg‘atildi. O‘zbekiston Respublikasi 10 yildan 20 yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi) va boshqa moddalar.
Shuningdek, qurol-yarog‘larni qo‘lga kiritish maqsadida blok-postlarga hujum uyushtirilgan, shuningdek, Nukus aeroporti va IIB binosiga hujumlar haqida xabarlar berildi. «Gazeta.uz» muxbiri aeroport binosiga tashqi zararlar yetkazilganini payqamadi, biroq havo bandargohiga olib boradigan Allayar Dosnazarov ko‘chasining bir qismida, tumanlardan kelgan namoyishchilar va huquq-tartibot organlari to‘qnashgan 4−5 tacha nuqta bor edi.
