Январь ойи кенг ва қизғин муҳокамаларга сабаб бўлган эсда қоларли воқеаларга бой бўлди. Хусусан, аномал совуқ натижасида аҳоли, ишлаб чиқариш ва ижтимоий объектларнинг электр ҳамда газ таъминоти, ўз навбатида, иситиш тизими билан боғлиқ жиддий муаммолар кузатилди.
Аномал совуқ ортидан юзага келган бу каби инфраструктура муаммоларининг салбий оқибати ўлароқ, мазкур ойда мамлакатда саноат ишлаб чиқариш 2022 йилнинг январь ойига нисбатан 10 фоизга қисқарди. Айни пайтда, иқтисодий фаоллик пасайди. Айрим турдаги қишлоқ хўжалик маҳсулотлари нархи кескин ошди (пиёз нархи қандай кўтарилганини ўқувчилар яхши эслашади, назаримда). Аксарият аҳоли қатламлари январь ойида юқори нарх ўсишидан азият чекди.
Эътиборли жиҳати шундаки, аҳоли ўз танасида ҳис этган сезиларли инфляция негадир Давлат статистика агентлиги томонидан январь ойи учун эълон қилинган инфляция кўрсаткичида акс этмади. Қолаверса, аномал январда ойлик инфляция кўрсаткичи ўзининг сўнгги уч йилдаги энг паст даражасини қайд этганлиги қанчалик ҳақиқатга яқин (ёки узоқ) эканлиги кўпчилигимизга қизиқ, шундай эмасми?! Бугунги мақоламизда айнан шу ўринли саволларга жавоб излаб, реал воқеликда инфляция даражаси расмий инфляция кўрсаткичидан юқори бўлганига ишора қилувчи бир қатор статистик рақамларни таҳлил қилишни лозим топдик.
Шундай қилиб, Давлат статистика агентлиги тақдим этган расмий статистикага кўра, жорий йилнинг дастлабки ойида йиллик инфляция кўрсаткичи 2022 йилнинг декабрь ойида кузатилган 12,3 фоизлик даражада сақланиб қолди, ойлик инфляция кўрсаткичи эса 2022 йилнинг январь ойига нисбатан бироз секинлашиб, ўзининг сўнгги уч йилдаги энг паст даражасини қайд этди. Хусусан, 2022 йилнинг январида ойлик инфляция 0,9 фоизни ташкил этган бўлса, жорий йилнинг январь ойида бу кўрсаткич 0,8 фоизни ташкил этди. Ойлик инфляциянинг секинлашиши асосан озиқ-овқат маҳсулотлари нархи ўсиш суръатининг секинлашганлиги билан изоҳланади. Хусусан, 2022 йил январь ойида озиқ-овқат маҳсулотлари нархи ойлик ўсиши 1,3 фоизни ташкил этган бўлса, жорий йилда мазкур кўрсаткич 1,0 фоизни ташкил этган. Ноозиқ-овқат маҳсулотлари инфляцияси бироз тезлашган, хизматлар инфляцияси эса ўтган йилнинг мос даври билан бир хил даражани қайд этган.
График Давлат статистика агентлиги маълумотлари асосида муаллиф томонидан тайёрланди.
Бироқ, юқорида таъкидланганидек, январь ойида аҳоли ўз танасида ҳис қилган инфляция даражаси расмий инфляция кўрсаткичидан сезиларли юқори бўлди. Яъни, аномал совуқ даврида аҳоли ўз истеъмол саватидаги кўплаб маҳсулотлар, айниқса, озиқ-овқат маҳсулотларининг нархи кескин ўсганлигини ҳис қилди. Бироқ, расмий статистикага ишонилса, айнан озиқ-овқат маҳсулотлари инфляцияси ўтган йилнинг мос даврига нисбатан сезиларли даражада секинлашган, қолаверса, инфляциянинг айнан шу таркибий қисми расмий статистикада инфляция кўрсаткичининг нисбатан паст қайд этилишида асосий омил бўлиб хизмат қилган.
Маълумот учун, Статистика агентлиги расмий статистикани ҳудудлардаги деҳқон бозорлари ҳамда дўконлардаги нархлар ўртача даражасини ўрганиш орқали аниқлайди. Шундан сўнг товарларнинг истеъмол саватидаги вазнига кўра ойлик инфляция кўрсаткичи ҳисоблаб чиқилади. Статистика агентлиги ҳар ой айрим турдаги озиқ-овқат маҳсулотларининг ўртача нархларини тақдим қилади. Ҳозирги кунда жами 41 турдаги озиқ-овқат маҳсулотларининг деҳқон бозорлари ҳамда дўконлардаги ўртача нархлари эълон қилиб борилади.
Мазкур рўйхатдаги маҳсулот турлари бўйича январь ойидаги нарх ўсишига эътибор қаратилса, гувоҳи бўлиш мумкинки, рўйхатдаги 41 турдаги озиқ-овқат товарларидан фақатгина 13 тасида нарх ўсиши 2022 йилнинг январь ойига нисбатан пастроқ бўлган, қолган товарлар нархлари эса ўтган йилнинг мос даврига нисбатан тезроқ ўсган. Жорий йилнинг январида нархи ўтган йилнинг январидагига қараганда арзонроқ бўлган товарлар орасида истеъмол саватида нисбатан юқори вазнга эга бўлган товарлар — шакар, буғдой, пахта ёғи каби товарлар бор.
Бироқ, шуниси эътиборлики, 2023 йил январь ойида нарх ўсиши тезлашган товарлар қаторида буғдой уни (олий ҳамда биринчи нав), нон, тухум, мол гўшти, кунгабоқар ёғи, пиёз, картошка, гуруч каби асосий истеъмол савати ҳамда ўртача ўзбекистонликнинг кунлик истеъмолида юқори улушга эга бўлган товарлар ҳам бор. Бошқача айтганда, жорий йилнинг январида инфляциянинг асосий таркибий қисми ҳисобланган озиқ-овқат товарлари инфляциясига асос қилиб олинувчи озиқ-овқат маҳсулотларининг аксариятида амалда юқори нарх ўсиши кузатилган (баъзи товарлар нархи ҳатто «аномал» даражада кўтарилган).
Ўринли савол туғилади: йиғма индекс — умумий инфляция кўрсаткичидаги вазни январь ойида қарийб 54 фоизни ташкил этган озиқ-овқат маҳсулотларининг аксариятида юқори нарх ўсиши кузатилганлигига қарамай, расмий инфляция қандай асосга кўра сўнгги уч йилдаги энг паст даражани қайд этган бўлиши мумкин?
Қуйидаги графикда, Статистика агентлигининг расмий маълумотларига асосланган ҳолда, айрим турдаги товарларнинг 2022 йил ва 2023 йилнинг январь ойларидаги нарх ўсиши тасвирланган. Графикда номи келтирилган 14 та турдаги товарларнинг ҳеч бирида 2022 йилги нарх ўсиши юқори бўлмаган. Хусусан, пиёз нархининг 2022 йил январь ойидаги ўсиши 1,9 фоизни ташкил этган бўлса, 2023 йилнинг январь ойида бу кўрсаткич 35,1 фоизни ташкил этган. Ёки картошка нархи 2022 ва 2023 йилнинг илк ойларида мос равишда 0,7 фоиз ва 11,5 фоизга ўсган.
График Давлат Статистика агентлиги маълумотлари асосида муаллиф томонидан тайёрланди.
Январда амалдаги ойлик инфляция даражаси расмий рақамлардан юқорироқ бўлганлигига ишора қилувчи бошқа омилларни ҳам келтириш мумкин. Хусусан, йилнинг дастлабки ойида импорт товарларининг нарх индекси 1,6 фоизни ташкил этган. Таққослаш учун, 2022 йилнинг январь ойида импорт товарлари инфляцияси 1,0 фоизни ташкил этган эди. Яъни, ойлик импорт инфляцияси ўтган йилнинг мос даврига нисбатан юқори шаклланганига қарамай, жорий йилнинг январида умумий инфляция кўрсаткичи сўнги уч йилдаги энг паст (секин) кўрсаткични намоён қилганлиги, юмшоқроқ айтганда, ажабланарли.
Маълумот учун, импорт товарлари 2022 йилда ЯИМнинг 38 фоизини ташкил этган. Бу эса импорт товарлари нархининг юқори шаклланиши амалда ички бозорда нархларнинг ўсишига таъсир ўтказишини англатади. Масалан, 2022 йил марть ойида инфляцияни тезлаштирган асосий омил импорт инфляцияси бўлган эди. Хусусан, 2021 йилда йиллик инфляция 10 фоизгача секинлашган бўлса, 2022 йилда нисбатан юқори импорт инфляцияси ҳисобига йиллик инфляция 12,3 фоизгача тезлашганига гувоҳ бўлган эдик.
График Давлат Статистика агентлиги маълумотлари асосида муаллиф томонидан тайёрланди.
Бунда ташқари, январь ойида аҳоли томонидан сезилган инфляция ҳам кескин тезлашганига гувоҳ бўлиш мумкин. Хусусан, аҳоли томонидан сезилган инфляция декабрь ойидаги 15,6 фоиздан январь ойида 19,5 фоизгача етган эди. Инфляцион кутилмалар эса декабрь ойида 15,5 фоизни ташкил этгани ҳолда, январь ойига келиб 18,9 фоизгача ошган эди. Албатта, сезилган инфляция ҳамда инфляцион кутилмалар ҳақиқий инфляция кўрсаткичидан доимо юқори шаклланиб келган. Бироқ, сезилган инфляция ҳамда инфляцион кутилмаларнинг кескин тезлашганлиги аҳоли январь ойида нисбатан юқори нарх ўсишини ҳис қилганлигидан далолат беради.
Юқоридаги, бевосита Статистика агентлиги маълумотларига асосланган таҳлиллар январь ойида нархлар ўсиши даражаси сезиларли тезлашганлигига ишора қилади. Шунга қарамай, расмий статистика негадир бу даврда инфляциянинг секинлашганини кўрсатмоқда.
Қайд этиш жоизки, ҳозирги кунда Марказий банк ўрта муддатли таргет кўрсаткич сифатида 5 фоизлик инфляцияга эришишни мақсад қилган ҳамда шу мақсадда асосий фоиз ставкасини инфляциянинг трендидан келиб чиққан ҳолда доимий равишда ўзгартириб бормоқда. Хусусан, 2022 йил марть ойида инфляцион хатарларнинг кучайиши фонида регулятор асосий ставкани 14 фоиздан 17 фоизгача оширди.
Бошқача айтганда, инфляция даражаси эндиликда Марказий банк монетар сиёсати асосий йўналишини белгилашда асосий восита ҳисобланади. Агар мазкур кўрсаткич мамлакатдаги «ҳароратни» — ҳақиқий инфляция даражасини тўғри кўрсатмаса, бу мамлакатда макроиқтисодий сиёсат мутлақо нотўғри йўналишдан кетишига олиб келиши мумкин.
Шу ўринда, таъкидлаш жоизки, биз эски деб атай бошлаган даврда расмий инфляция ҳеч нарсани ифодаламайдиган ясама, бузуқ кўрсаткичга айланиб бўлган эди. Мамлакатда ҳеч ким инфляция кўрсаткичини кузатмас, эътибор ҳам бермасди. Янги даврда эса инфляция, юқорида қайд этиб ўтилганидек, макроиқтисодий сиёсатни белгилашда муҳим кўрсаткичлардан бирига айланди. Бироқ, негадир жорий йилдан бошлаб бу кўрсаткич ўз аҳамиятини яна йўқота бошлагандек туюлмоқда. Яъни ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлган паллада расмий статистика билан реал ҳаёт ўртасидаги корреляция йўқолиб қолгандек. Шуни унутмаслигимиз керакки, ҳозирги муҳим ва мураккаб ислоҳотлар даврида инфляция реал ҳаёт билан боғлиқлигини йўқотса, бунинг бадали жуда қимматга тушади.
