Ўзбекистондаги барча мактаб дарсликларининг чорак қисмини нашр этиш бўйича тендерларда Тошкент шаҳар ҳокимининг жияни Исмоил Исроилов таъсисчиси бўлган Kolorpak босмахонаси ғолиб чиққан. Буни «Газета.uz» UzEx Tender тендерлар порталини таҳлил қилиб аниқлади.
Қанча дарслик чоп этиш режалаштирилган?
2022/2023 ўқув йили учун Халқ таълими вазирлиги дастлаб 66,6 млн дона дарслик, ўқув-методик қўлланмалар ва дафтарлар ишлаб чиқаришни режалаштирган бўлса, кейинчалик бу режа 59,9 млн нусхага камайтирилди (2021 йилда 25 млн га яқин эди). Президентнинг 11-майдаги қарори (ПҚ-134) билан ХТВга 2022 йил охиригача 3, 6, 7 ва 10-синфлар учун ўқув-методик қўлланмалар, дарслик ва машқ дафтарларини ишлаб чиқиш топширилди.
Жорий йилда китобларни нашр этиш учун 1,15 трлн сўм (15 сентябрдаги курс бўйича қарийб 105,4 млн доллар) ажратиш режалаштирилган эди. Маблағларнинг бир қисми — 605 млрд сўми давлат бюджети ҳисобидан, қолган қисми — бюджетдан ташқари Республика мақсадли китоб жамғармасининг (549,1 млрд сўм режалаштирилган эди) жорий молиявий йилдаги даромадлари ҳисобидан, жумладан, 283,4 млрд сўми дарсликлар учун ижара тўловлари қопланиши белгиланган эди. Бироқ аҳолининг ижара нархининг ошишига қарши эътирозлари фонида президент топшириғи билан у бекор қилинди ва харажатларни бюджет ҳисобидан қоплашга қарор қилинди.
Ўзбекистонда етти тилда дарслик ва дафтарлар чоп этилади. Энг катта улушни ўзбек тилидаги дарсликлар эгаллайди. Шунингдек, дарсликлар рус, қорақалпоқ, тожик, қозоқ, туркман ва қирғиз тилларида ҳам нашр этилади.
Дарсликларни утилизация қилиш муддати бўлиб, ундан кейин улар янгиланади. Утилизация муддати бошланғич синфлар учун — 3 йил, юқори синфлар учун — 5 йил. 2020 йилгача бу муддатлар мос равишда 2 ва 4 йил эди.
Дарсликларни чоп этиш нархлари қандай шакллантирилади?
Вазирлар Маҳкамасининг 2010 йил 28 октябрдаги (ВМҚ-239) ва 2018 йил 30 мартдаги (ВМҚ-249) қарорларига асосан умумтаълим муассасаларида умумий таълим фанлари учун дарсликлар ва ўқув-методик адабиётларни нашр этиш бўйича хизматлар нархлари (тарифлари) (махсус тасдиқланган ХТВ рўйхати бўйича) давлат томонидан тартибга солинадиган ижтимоий аҳамиятга эга товарлар (хизматлар) ва уларнинг стратегик турлари рўйхатига киритилган.
Дарсликларни нашрга тайёрлаган ва муаллифлик ҳуқуқи эгаси бўлган босмахоналар томонидан тақдим этилган нарх-наво ҳисоб-китоби декларациядан ўтказилган, дарсликлар тўғридан-тўғри шартномалар асосида харид қилинган.
Бироқ президентнинг 2020 йил 1 сентябрдаги (ПҚ-4640-сонли) қарорига мувофиқ, давлат буюртмаси асосида босма маҳсулотлар, шу жумладан, дарсликлар ва ўқув-методик мажмуаларни нашрга тайёрлаш ва чоп этиш, Ўзбекистон норезидентлари ҳам қатнашиши мумкин бўлган, давлат харидлари тўғрисидаги қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда амалга ошириладиган бўлди. Бунда мазкур тартиб корпоратив буюртмачилар учун ҳам мажбурий ҳисобланади.
2020 йил 1 октябрдан бошлаб республика бюджети маблағлари ва Республика мақсадли китоб жамғармаси маблағлари ҳисобидан таълим муассасалари учун дарсликлар ва ўқув-методик мажмуаларни нашр этишда (қайта нашр этишда) нархларни давлат томонидан тартибга солиш (рентабелликнинг чекланган даражасини белгилаш) бекор қилинди.
Халқ таълими вазирлигидан «Газета.uz»га маълум қилинишича, бугун Таълим ва фан вазирлиги буюртмасига кўра консалтинг компанияси бозорни ўрганиб, дарсликларни нашр қилиш учун энг паст нархни аниқламоқда. Масалан, турли босмахоналарда дарслик учун 40, 35, 30, 28 ва 25 минг сўмдан нарх таклифлари берилса, корхона 25 минг сўмлик нархни танлайди.
Аниқланган нархлар ва улар бўйича ҳужжатлар Иқтисодий ривожланиш ва камбағалликни қисқартириш вазирлиги ҳузуридаги марказга экспертиза учун тақдим этилиб, нархлар ва корхоналарга қўйиладиган талаблар қайта экспертизадан ўтказилади. Марказ нархни пастга қараб қайта кўриб чиқиши мумкин, кейин эса хулоса беради.
Шундан кейин буюртмачи бошланғич (максимал) қиймати кўрсатилган ҳолда танлов ҳақида эълон беради, сўнгра ауцион ғолиби UzEx Tender портали орқали бир қатор мезонлар бўйича аниқланади.
2022 йилда ким ғолиб чиққан эди?
Халқ таълими вазирлиги «Газета.uz»га жадвалдаги маълумотларнинг тўғрилигини тасдиқлади.
Дарсликларни нашр этиш бўйича тендерлар ўтказилади. Агар 2021 йилда ХТВ 12 та фирма билан дарсликларни ишлаб чиқариш бўйича шартномалар имзолаган бўлса, 2022 йилда уларнинг сони 22 тага етди, дея қайд этди вазирлик.
Йил бошидан буён вазирлик томонидан босмахоналар билан 964 млрд сўмлик 77 та шартнома тузилган бўлиб, уларда дарсликларни чоп этиш бўйича энг қулай нархлар таклиф этилди. Бугунги кунда умумий адад 53,57 млн донани ташкил этмоқда. Дарсликларнинг қолган ҳажмини (6,33 млн га яқин) ишлаб чиқариш бўйича тендерлар йил охиригача давлат бюджетидан қўшимча маблағлар ажратган ҳолда ўтказилиши режалаштирилган.
Kolorpak компанияси 13,9 млн дона дарслик, ўқув қўлланмалари ва дафтарларни нашр этишга буюртмаларни қўлга киритди, бу умумий тиражнинг 26 фоизини ташкил этади. Битимларнинг умумий суммаси — 259,75 млрд сўм.
Иккинчи ўринни O’zbekiston давлат нашриёт-матбаа ижодий уйи эгаллади. Ушбу босмахона билан умумий ҳажмининг 13,5 фоизи ёки 7,22 млн дона дарслик ишлаб чиқариш бўйича 16 та битим тузилган. Битимлар суммаси — 118,65 млрд сўм.
Шу билан бирга, O’zbekiston яна 9 та тендерда ғолиб чиқди, қолган 7 та битимни эса «нарх декларацияси» орқали қўлга киритди. Ушбу босмахона Брайл шрифтидаги дарсликлар ҳамда Klett нашриётининг немис тили дарсликлари ҳуқуқига эгаси ҳисоблангани сабабли тўғридан-тўғри битим тузиш ваколатига эга, бироқ нархлар Молия вазирлиги орқали текширувдан ўтказилади, дея аниқлик киритди ХТВ,
Учинчи ўринда 4 та тендерда 61,87 млрд сўмлик 3,95 млн дона дарслик чоп этиш ҳуқуқини қўлга киритган Standard Poligraf Service компаниясида. Кейинги ўринда Imperial Print билан 64,26 млрд сўмлик 3,62 млн дона дарслик ишлаб чиқариш бўйича 4 та битим тузилган.
Биринчи бешликни Yangiyul Poligraph Service эгаллади — 48 млрд сўмлик 3,42 млн дона дарслик, дафтар ва ўқув қўлланмаларини нашр этиш бўйича 4 та битим.
2021 йил охирида Kolorpak 2022/2023 ўқув йилида биринчи синф учун 1,45 млн дона «Алифбе» дарслиги ва ёзув дафтарини ишлаб чиқариш бўйича иккита тендерда ғолиб чиқди. Битимлар қиймати — 6,76 млрд сўм.
Худди шу ҳажмдаги табиий фанлар ва мусиқа дафтарлари учун иккита лотни O’zbekiston қўлга киритди ва у ўз хизматлари учун 6,2 млрд сўм таклиф қилди.
Ўтган йил охирида Yangiyul Poligraph Service 728,2 минг дона математика дафтарини чоп этиш бўйича тендерда ғолиб чиқди. Битим суммаси — 2,33 млрд сўм.
2021 йилги тендерлар ғолиблари
2021 йилда Халқ таълими вазирлиги томонидан тендерлар бўйича 28,49 млн дона дарслик, дафтар ва ўқув қўлланмалари ишлаб чиқариш бўйича 185 млрд сўмлик 46 шартнома имзоланди.
Kolorpak ўтган йилиги ҳам ғолиб чиқилган лотлар бўйича етакчи эди. Жумладан, корхона томонидан 7,97 млн дона (жами ададнинг 28 фоизи) дарслик, дафтар ва ўқув қўлланмалари ишлаб чиқариш бўйича 50 млрд сўмлик 11 та битим тузилди.
Иккинчи ўринни 32,3 млрд сўмга 6,26 млн (22 фоиз) адад билан Yangiyul Poligraph Service эгаллади.
«Ўзбекистон» давлат нашриёти ва Ногиронлар жамияти мос равишда 4,64 ва 2,2 млн дона дарсликлар билан учинчи бўлди. Бешинчи ўринни 2,19 млн дона дарслик билан Eco My Life RUZ компанияси эгаллади.
Ўша йили Ногиронлар жамияти ва Ўзбекистон ногиронлар уюшмаси қошидаги Eco My Life RUZ унитар корхонаси билан белгиланган квоталар доирасида шартномалар тузилди.
Kolorpak компанияси ҳақида
Вазирлар Маҳкамасининг 2018 йил 27 ноябрдаги қарори билан UNICON.uz ДУКнинг «Ўқитувчи» нашриёт-полиграфия ижод уйи цехи жойлашган Юнусобод туманидаги Янги Шаҳар кўчаси 1А уйдаги биноси ҳудуди билан биргаликда Kolorpak компаниясига «ноль» қийматдаги нархда, 15 млн евро, шунингдек, 5 млрд сўм инвестиция киритиш ва 200 янги иш ўрни яратиш шарти билан топширилди.
«Газета.uz» 2020 йил июнида Kolorpak ўқув йили бошланишига 2,5 ой қолганда мактабларнинг 1−9-синфлари учун янги «Тарбия» фанидан 6 млн нусхада янги дарслик ҳамда 5 ва 8−9-синфлар учун «Информатика ва ахборот технологиялари» дарслиги ва ўқув-методик қўлланмаларини чоп этиш ҳуқуқини қўлга киритгани ҳақда ёзган эди. Бошқа нашриётлар билан тузилган барча шартномалар бекор қилинди ва олдиндан тўлов қайтарилди ёки бошқа фанларни нашр қилиш учун қайта тақсимланди (баъзи босмахоналарда мусиқа, она тили ва бошқалар бўйича дарсликлар чоп этилди). Кейинчалик босмахоналар Kolorpak билан шартномалар тузишга мажбур бўлди.
2021 йил август ойида Kolorpak «Ўқитувчи» нашриётининг давлат улушини сотиб олиш бўйича ким ошди савдосида ғолиб чиқди. Битим қиймати 22,3 млрд сўмни ташкил этди. Компания инвестиция мажбуриятларини ҳам олди.
Жорий йилнинг август ойи бошида Kolorpak ва «Ўқитувчи» босмахоналари негизида яратилган матбаа мажмуасининг тақдимоти бўлиб ўтди. Мазкур босмахонада Халқ таълими ва Мактабгача таълим вазирликлари учун 15 млн донадан ортиқ ўқув қўлланмалар тайёрланаётганини компания иқтисодчиси-таҳлилчиси Исроил Буланов UzReport TVга берган интервьюсида маълум қилди. Хабарда айтилишича, корхонага 15 млн долларлик асбоб-ускуналар олиб келинган.
Корхона ва ташкилотларнинг ягона давлат реестрига кўра, Kolorpak босмахонаси 2005 йил январ ойида рўйхатга олинган. Шуҳрат Якубжанович Аҳмедов (36,7 фоиз), Исмоил Иркинович Исроилов (36,7 фоиз) ҳамда таъсисчилари Аҳмедов ва Исроилов (ҳар бири 50 фоиздан) бўлган Zo’r TV (26,6 фоиз) компания таъсисчилари таъсисчилари ҳисобланади.
Шуҳрат Аҳмедов «Водий садоси» радиостанцияси раиси бўлиб, «Тасвир» нашриётининг 65 фоизи («Тасвир» журнали, «Оптовик» ҳафталиги), журнал ва даврий нашрларни чоп этувчи East Star Media 33 фоиз улушга эга (бошқа таъсисчиси — Фирдавс Абдухолиқов). У 2018 йилда «Дўстлик» ордени билан тақдирланган.
КТЯДР маълумотларига кўра, Исмоил Исроилов Discover Invest (56,9%) ва бошқалар улушларига эга. Илгари Akfa Engineering and Management компаниясида директор ва директор ўринбосари лавозимларида ишлаган. У, Kun.uz маълумотларига кўра, Тошкент шаҳар ҳокими Жаҳонгир Ортиқхўжаевнинг жияни.
Бошқа босмахоналар ҳақида
Standard Poligraf Service 2010 йил февраль ойида рўйхатга олинган. Таъсисчилари — Шуҳрат Нигматжанович Садиков (58,3%), Лазокат Валиевна Газиева (39%) ва Махмуд Набиевич Агзамов (2,7%). Полиграфия товар белгиси тадбиркор Бахромжон Валиевич Газиевга тегишли бўлиб, у Ўзбекистон от спорти ва от спорти федерациясига ҳам раҳбарлик қилади, шунингдек, Миллий олимпия қўмитаси ижроия қўмитаси аъзоси ҳисобланади. SPS асосан умумий овқатланиш, савдо ва озиқ-овқат саноатидаги хусусий компаниялар билан ишлаган.
Imperial Print полиграфия маркази 2017 йил май ойида ташкил этилган. Компания Зиёдулла Хайрулла ўғли Хабибуллаев (53,4%) ва Муроджон Шавкатович Йўлдошев (46,6%)га тегишли.
КТЯДР маълумотларига кўра, Yangiyul Poligraph Service 1991 йил сентябрь ойида рўйхатга олинган. Асосий эгалари — Зухра Зилемхановна Жураева (49,3%) ва Рустам Сулейманович Худайқулов.
Хусусий компаниялар келишидан олдин вазият қандай эди?
2017−2018 йилларда дарсликлар асосан «Ўзбекистон», «Шарқ», Ғафур Ғулом, «Ўқитувчи», «Чулпон» давлат нашриётлари ҳамда Yangiyul Poligraph Service хусусий корхонаси томонидан чоп этилган.
2019 йилда Ахборот ва оммавий коммуникациялар агентлиги қошидаги «Ўқитувчи» нашриёт-матбаа ижодий уйи икки тузилмага: босмахона ва нашриётга ажратилди, нашриёт негизида илмий-услубий нашриёт маркази очилди.
Марказни ташкил этишдан мақсад мактабгача таълим, давлат ҳамда олий ва ўрта махсус таълим вазирликлари билан биргаликда қўшимча таълим тизимида янги авлод дарсликларини ишлаб чиқиш деб аталди. Аммо 2020 йил июнь ойида унинг тугатилаётгани ҳақида маълум бўлди.
Давлат раҳбарининг 2020 йил 7 ноябрдаги қарори билан Халқ таълими вазирлиги ҳузуридаги Республика таълим марказига вазирлик буйруғи асосида муаллифлар ва тузувчиларни танлаш, шунингдек, ўқитувчилар учун дарслик ва ўқув-методик қўлланмаларнинг ягона макетини яратиш ваколати берилди.
2020 йилдан бошлаб дарсликлар нашр этиш соҳасидаги вазият ўзгарди. Собиқ халқ таълими вазири (ҳозирда ахборот технологиялари вазири) Шерзод Шерматов 2021 йил январь ойида Kun.uz нашрига берган интервьюсида нашриётлар кучлироқ бўлиши кераклиги ҳамда улар дарсликларнинг тайёр макетлари ва уларнинг электрон версияси билан келиши кераклигини таъкидлаган эди.
«Авваллари дарсликлар макетларини тайёрлаш ва нашр этиш битта жараён эди. Масалан, мана бу дарсликни „Чўлпон“ нашриёт уйи чиқарган ва у макетга эгалик ҳуқуқи соҳиби ҳам эди. Агар эртага кимдир китобни чоп этмоқчи бўлса, „Чўлпон“ муаллифлик ҳуқуқи сабабли бунга йўл қўймаган. Шунинг учун бундай сифатда ишлашга рози бўлишга тўғри келган», — деди у.
Бундан ташқари, мамлакатда конвертация очилгунга қадар дарсликларни чоп этиш билан фақатгина давлат нашриётлари шуғулланган ва улар «ўзларининг ўртасида тендер ўтказишган», деди Шерзод Шерматов.
Хусусий нашриётлар келиши билан дарсликлар сифати ҳам ўзгарди: қоғозлар қалинроқ, ранглар ёрқинроқ бўлди. ХТВнинг собиқ раҳбари давлат ёки хусусий нашриётлар ўртасида танлов эмас, балки ўқувчилар учун сифатли дарсликларни яратиш масаласи устувор ҳисобланади.
Шунингдек, у эндиликда иккита алоҳида — дарсликлар макетини тайёрлашга ва уларни чоп этишга тендер ўтказилишини қайд этди.
Дарсликларни тайёрлаш жараёнидаги «мафиялар» тўғрисида
Шерзод Шерматов дасрликларни яратиш билан боғлиқ «мафиялар»га қарши кураш тўғрисида ҳам тўхталиб ўтди.
«Бу осон эмас. Мафияга аралашиб қолган муаллифни чиқариб ташлаб, ўрнига бошқа муаллифларни жалб қиладиган бўлсак, у муаллиф янги чиққан дарсликни олади-да қаеридадир нотўғри жойини чиқариб: „Мана, ноинсофлар шундай яхши дарсликни ташлаб, янги мана бунақа [хатолари бор] дарслик чиқаришибди“, — дейди. Одамларнинг ўртасида яна жанжал кўтаришга ҳаракат қилади. Бу осон иш эмас, лекин бу бўйича иш бошланган», — деди у.
Ижтимоий тармоқларда янги муаллифларни обрўсизлантириш мақсадида ҳали нашр этилмаган дарсликларнинг фейк расмлари тарқатилди, деган эди собиқ халқ таълими вазири.
Ушбу муаммога қарши тизимли курашиш учун у дарсликларни чоп этиш эндиликда «имкон қадар фақат тендерлар орқали» амалга оширилишини маълум қилди.
Навбатдаги ўқув йили бошланишида янги мактаб дарсликлари муаллифлари дарсликлардаги хатолар ва уларнинг сифатсизлиги ҳақидаги хабарлар интернетда тарқалиб кетгани учун президентга мурожаат қилиб чиқишди. Улар дарсликларнинг экспертизадан ўтказилишига қарши эмасликларини, бироқ, уларга кўра, «баҳони ўз бизнес манфаатларини кўзлаган одамлар ва мансабдор шахслар бермаслиги керак», деб таъкидладилар.
Бир кун аввал «Газета.uz» янги дарсликлардаги асосий ўзгаришлар таҳлилини эълон қилди. Муаллифларнинг таъкидлашича, янги ўқув қўлланмаларининг ўзига хос жиҳати шундаки, улар нафақат мавзуни ўрганиш, балки мулоқот кўникмаларини, танқидий фикрлашни, изланиш ва муаммони ҳал этишни ривожлантиришга ҳам қаратилган.
