S&P Global Ratings xalqaro reyting agentligi O‘zbekistonning xorijiy va milliy valyutadagi suveren kredit reytinglarini barqaror prognoz bilan “VV-/B-” darajasida tasdiqladi. Bu haqda agentlik matbuot xizmati press-relizida so‘z borgan.
Agentlikning ta’kidlashicha, Rossiyaning Ukrainaga qarshi urushi davom etishi, Xitoy va boshqa asosiy savdo hamkori bo‘lgan mamlakatlarda iqtisodiy o‘sish istiqbollari zaiflashayotgani, shuningdek, hali ham yuqoriligicha qolayotgan inflyatsiya fonida O‘zbekiston o‘sish va ijtimoiy barqarorlik uchun risklarni asosan budjet rag‘batlari va narxlar ustidan ma’muriy choralar orqali bartaraf etmoqda.
“Biz bu yilgi budjet taqchilligini yalpi ichki mahsulotga nisbatan 5,5 foiz deb hisoblaymiz, bu avvalgi prognozlarimizdagi 3,5 foizdan yuqori, chunki hukumat ish haqi va ijtimoiy xarajatlarni oshirdi. Shuningdek, budjet konsolidatsiyasi sekinroq yuz berishini kutyapmiz, chunki ba’zi ijtimoiy xarajatlarni ortga qaytarish qiyinroq bo‘ladi”, — deya tushuntirdi S&P.
Tahlilchilar davlat korxonalari qarz yukining bir qismi potensial ravishda hukumat balansiga o‘tishi mumkin deb hisoblamoqda. So‘nggi paytlarda korporativ boshqaruv va moliyaviy profillarning zaifligi tufayli gaz (“O‘zbekneftgaz”) va qishloq xo‘jaligi tarmoqlaridagi ayrim davlat kompaniyalari to‘lov qobiliyatining yomonlashuvi ham butun iqtisodiyotga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
Lekin hukumat narxlarni ayrim qo‘shni davlatlarga qaraganda ancha past ushlab turgan holda bo‘lsa ham elektr energiyasi va gaz tariflarini oshirishni boshladi. Energiya narxlarini liberallashtirish va boshqa iqtisodiy islohotlar, jumladan, xususiylashtirish kelgusi to‘rt yil ichida iqtisodiy o‘sishning 5 foizdan yuqori bo‘lib turishiga yordam berishi kerak, deyiladi hisobotda.
O‘zbekistonning rivojlanish yo‘lidagi ehtiyojlari fonida import va joriy hisob taqchilligi oshadi, xomashyo tovarlari eksporti esa narxlarning tebranishlariga bog‘liq. 2022-yildagi asosan Rossiyadan kelib tushgan pul o‘tkazmalari oqimidagi bir martalik ta’sir (rekord ko‘rsatkich — 16,9 mlrd AQSh dollari) yo‘qqa chiqadi.
Shuningdek, O‘zbekiston gazni sof eksport qiluvchi davlatdan sof import qiluvchi davlatga aylandi, chunki ichki gaz iste’moli keskin oshib, ishlab chiqarish qisqardi.
“O‘zbekistonning fiskal va tashqi zaxiralari tarixan tovarlarni sotishdan tushgan daromadlarning bir qismini suveren jamg‘arma — O‘zbekiston Tiklanish va taraqqiyot jamg‘armasiga (O‘TTJ) o‘tkazish siyosatidan foyda ko‘rgan. Bundan tashqari, sobiq prezident Islom Karimovning avvalgi tuzumi davrida tashqi qarz olish uzoq yillar davomida cheklangan bo‘lib kelgan va so‘nggi yillardagina ko‘paya boshladi”, — deyiladi agentlik xabarida.
S&P ma’lumotlariga ko‘ra, O‘zbekiston reytinglari uchun mamlakatning aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan yalpi ichki mahsuloti bilan o‘lchanadigan past iqtisodiy ko‘rsatkichlari yaxshilanayotgan bo‘lsa-da, pul-kredit siyosatining moslashuvchanligi darajasi qiyinchilik tug‘dirmoqda.
Iqtisodiyot
Agentlikning ta’kidlashicha, Rossiyadan pul o‘tkazmalari 2022-yilda qayd etilgan rekord darajadan kamaygan bo‘lsa ham, O‘zbekiston iqtisodiyoti Rossiyaning Ukrainaga qarshi urushi salbiy ta’sirlariga qarshi yaxshi turib berishda davom etmoqda.
2022-yilda qariyb ikki baravar — 17 mlrd dollargacha (YAIMning 21 foizi) o‘sganidan so‘ng 2023-yilning dastlabki 9 oyida pul o‘tkazmalari oqimi uchdan birga qisqarib, 8,4 mlrd dollarni tashkil etdi. Bu yilgi pasayish, ehtimol, o‘tgan yili urush boshlanganidan keyin jamg‘armalarning bir martalik ko‘chirilishi, Rossiyadagi o‘zbekistonlik ishchilar sonining qisqargani, Rossiyada yashash narxining oshgani va so‘mning rublga nisbatan mustahkamlanishini aks ettiradi.
Biroq o‘tkazmalar hajmi hali ham 2021-yilga nisbatan taxminan 45 foizga yuqori bo‘lib turibdi. Rossiya O‘zbekiston uchun pul o‘tkazmalarining eng yirik manbai bo‘lib qolmoqda va pul o‘tkazmalari umumiy hajmining qariyb 80 foizi shu mamlakat hissasiga to‘g‘ri keladi.
Tadbirkorlik subyektlariga soliq imtiyozlari, eksportni rag‘batlantirish va ijtimoiy himoya choralari ko‘rinishidagi davlat imtiyozlari, jumladan, subsidiyalangan ipoteka kreditlari va ijtimoiy himoyaga muhtoj aholiga bepul tibbiy xizmat ko‘rsatish pul o‘tkazmalari oqimi sekinlashishiga qaramay iste’mol o‘sishini rag‘batlantiradi. Hukumat, shuningdek, asosan davlat-xususiy sherikchilik (DXSH) va xorijiy investitsiyalar hisobiga elektr va gaz ishlab chiqarishni, shuningdek, mis, oltin, kumush va uran qazib olishni kengaytirishni rejalashtirmoqda.
So‘nggi besh yil ichida O‘zbekistonning iqtisodiy o‘sishi asosan investitsiyalarga tayandi, investitsiyalarning YAIMga nisbati dunyodagi eng yuqori ko‘rsatkichlardan biri bo‘lib, 35 foiz atrofida bo‘ldi. Hukumat elektroenergetika, neft-gaz, transport va qishloq xo‘jaligi sohalaridagi loyihalarni qo‘llab-quvvatlash uchun tashqi qarzlarni jalb qildi. To‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar oqimi nisbatan past bo‘lib qolmoqda va qazib olish tarmoqlarida konsentratsiyalashgan. Tahlilchilar katta maqsadlar belgilangan xususiylashtirish dasturiga qaramay, qisman Rossiya kompaniyalari investitsiyalarining qisqarishi hisobiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar oqimi faqatgina asta-sekinlik bilan o‘sishini kutmoqda.
O‘zbekiston iqtisodiyoti 2023-yil yakuni bo‘yicha 5,6 foizga, 2024-yildan 2026-yilgacha esa 5,2 foiz atrofida bo‘lishi kutilmoqda.
Pandemiya va tashqi noaniqlik tufayli ko‘p yillik kechikishlardan so‘ng oktabr oyiga kelib korxonalar uchun elektr energiyasi va gaz tariflarini oshirish boshlandi. S&P energiya narxini liberallashtirish bir necha yil davomida bosqichma-bosqich amalga oshirilishini kutmoqda.
Agentlikka ko‘ra, Rossiya bilan biznes yurituvchi o‘zbek kompaniyalari va muassasalariga nisbatan AQSh hamda Yevropa Ittifoqining jiddiy ikkilamchi sanksiyalariga uchrash riski nisbatan pastligicha qolmoqda, chunki hukumat sanksiyalar talablariga rioya qilishga harakat qilmoqda. Masalan, 2022-yilda Rossiyaning “Mir” to‘lov tizimi ishi qisman to‘xtatilgan, shuningdek, Rossiyaga qarshi sanksiyalar tufayli “O‘zagroeksportbank”ning Rossiya “Sovkombank”i tomonidan sotib olinishi to‘xtatilgandi.
Hisobotda “qarorlar qabul qilish jarayoni yuqori darajada markazlashgani va institutlar o‘rtasida kamroq rivojlangan javobgarlik va tiyib turish tizimini hisobga olgan holda siyosiy choralarni bashorat qilish” qiyin ekani ta’kidlangan.
Tashqi qarz o‘sishda davom etadi
Tahlilchilar 2017-yildagi sof aktivlar bilan solishtirilganda O‘zbekistonning sof davlat qarzi 2026-yilga borib YAIMning qariyb 28,5 foizini tashkil etishini kutmoqda. 2022-yildagi vaqtinchalik pasayishdan so‘ng O‘zbekistonning joriy hisob taqchilligi 2026-yilgacha YAIMning o‘rtacha 5,3 foizi atrofida bo‘lishi prognoz qilinmoqda. U to‘g‘ridan-to‘g‘ri sof xorijiy investitsiyalar va qarzlar kombinatsiyasi hisobiga moliyalashtiriladi.
“So‘nggi yillarda pul-kredit siyosati yaxshilanganiga qaramay, biz hali ham Markaziy bankning operatsion mustaqilligi cheklangan deb hisoblaymiz, shu bilan birga, kreditlarning dollarlashuvi yuqoriligicha qolmoqda: 43 foiz atrofida”, — deyiladi agentlik xabarida.
Urush va oziq-ovqatlarning yuqori narxlari ta’sirini yumshatish uchun hukumat bu yil ish haqi va ijtimoiy xarajatlarni oshirdi. Hukumat sog‘liqni saqlash sohasini moliyalashtirishni, korxonalar va oziq-ovqat mahsulotlarini import qiluvchilar uchun soliq imtiyozlarini ko‘paytirdi, oziq-ovqat narxlari hamda eksportchilar uchun moliyaviy resurslar ustidan nazoratni kuchaytirdi.
“Biz 2023-yilda budjet taqchilligi yalpi ichki mahsulotga nisbatan 5,5 foizni tashkil etishini kutmoqdamiz, bu budjetda rejalashtirilgan 3 foizdan ancha yuqori. 2024-yildan biz elektr energiyasi va gaz tariflarini isloh qilish, kapital xarajatlarni qisqartirish hamda yanada maqsadliroq ijtimoiy xarajatlar, shuningdek, soliq yig‘ishning yaxshilanishi hisobiga bosqichma-bosqich fiskal konsolidatsiyani kutmoqdamiz. Hukumat tomonidan yashirin iqtisodiyotni qisqartirish va davlat korxonalari faoliyatini yaxshilash bo‘yicha ishlar olib borilayotgani sababli soliq solinadigan bazaning bosqichma-bosqich oshirilishini kutmoqdamiz”, — deyiladi hujjatda.
Hukumat budjet taqchilligi 2024-yilda 4 foizga, 2025-yilda esa 3 foizga tushishini kutmoqda. Biroq S&P kelgusi yillarda fiskal konsolidatsiya sekinroq yuz berishini prognoz qildi, shu sababli taqchillik sog‘liqni saqlash xizmatlari, pensiya va aholining zaif guruhlarini manzilli qo‘llab-quvvatlash kabi ijtimoiy himoyaga potensial yuqori xarajatlar tufayli 2026-yilga kelib YAIMning 3,7 foizini tashkil qilishi prognoz qilingan.
budjet prognozi uchun qo‘shimcha risklar, shu jumladan, narxlari o‘zgarib turishi mumkin bo‘lgan oltin kabi xom ashyo tovarlarni sotishga bog‘liqlik saqlanib qolmoqda. Ijtimoiy xarajatlar, jumladan, ish haqi, davlat xarajatlarining taxminan 50 foizini tashkil qiladi va siyosiy sabablarga ko‘ra korrektirovka qilish qiyin bo‘lishi mumkin, deyiladi hisobotda.
budjet taqchilligi kutilganidan yuqori bo‘lishi natijasida yalpi davlat va davlat tomonidan kafolatlangan qarz 2022-yildagi 37 foizdan 2026-yilda yalpi ichki mahsulotning 42 foizigacha oshishi kutilmoqda. Shuningdek, davlat korxonalari va DXSH bo‘yicha loyihalarning nisbatan katta hajmdagi kafolatlanmagan qarzlari hukumat balansida moliyalashtirilishi riski ham mavjud. So‘nggi yillarda davlat korxonalari energetika va infratuzilma loyihalarini moliyalashtirish uchun, ayniqsa, xorijiy valyutada qarz olishni sezilarli darajada oshirdi. Yangi tashqi qarzlar bo‘yicha cheklovlarga qaramasdan, ayrim loyihalar natijalari kutilganidan yomonroq bo‘lsa, boshqaruv yoki nazoratda kamchiliklar yuzaga kelsa, kompaniyalar ushbu qarzni to‘lashda muammolarga duch kelishi mumkin.
Tashqi risklarni va valyuta o‘zgarishlariga ta’sirchanlikni kamaytirish uchun hukumat ichki qarz olishni oshirmoqda. Ichki qarzning umumiy qarzdagi ulushi 2022-yil oxiridagi 11 foizdan 2023-yil 30-iyun holatiga ko‘ra 18 foizga oshgan. Shu bilan birga, hukumat rivojlanish sohasidagi ehtiyojlarini moliyalashtirish uchun Jahon banki, Osiyo infratuzilma banki va Osiyo taraqqiyot bankidan imtiyozli qarzlarni jalb qilishni davom ettirishni rejalashtirmoqda.
Hukumatning 2023-yilda YAIMning 17 foizini tashkil etgan likvid aktivlari asosan O‘TTJda saqlanadi. 2006-yilda tashkil etilgan va dastlab davlat kapitali kiritilishi hisobidan moliyalashtirilgan Tiklanish va taraqqiyot jamg‘armasi oltin, mis va gazni ma’lum chegaralangan narxlardan yuqori sotishdan daromad oladi. Agentlik hukumatning sof aktivlarini baholashda fond aktivlarining faqat tashqi qismini hisobga oladi. Chunki aktivlarning ichki qismi, davlat korxonalarining kreditlari va banklarga kiritilgan kapitaldan tashkil topgan, agentlik esa “sezilarli darajada nolikvid” deb hisoblaydi — “zarurat bo‘lganda ulardan qarzga xizmat ko‘rsatish uchun foydalanish mumkin bo‘lishi ehtimoli past”.
O‘zbekiston eksporti avvalgidek xomashyo tovarlariga bog‘langan, tovarlar eksportning qariyb 40 foizi shunga to‘g‘ri keladi, ayniqsa, oltinga. Joriy hisob taqchilligi 2023-yilning birinchi yarmida yalpi ichki mahsulotga nisbatan 7,7 foizini tashkil etdi, bu asosan pul o‘tkazmalarining qisqarishi va importning kuchli o‘sishi bilan bog‘liq. Jahon miqyosida xom ashyo narxlarining oshishi va oltin sotuvi 2022-yilda eksport hajmining sezilarli darajada oshishiga yordam berdi.
“Biroq biz oltin bahosi prognoz davridagi 2023-yilda 1850 dollar/unsiyadan 2024-yilda 1500 dollar/unsiyaga va 2025-yilda 1400 dollar/unsiyagacha pasayishini kutmoqdamiz. Mis narxining oshishi esa pasayishning bir qismini qoplashi mumkin”, — deyiladi hisobotda.
Tahlilchilar 2023−2026-yillarda joriy hisob-kitob taqchilligi kapital va yuqori texnologiyali tovarlar importi hisobiga o‘rtacha 5,3 foizni tashkil etishini prognoz qilmoqda.
O‘zbekistonning valyuta zaxiralari oltin narxining tushishi va joriy hisobning davom etayotgan taqchilligi tufayli 2026-yilgacha biroz qisqarishi taxmin qilinmoqda. Markaziy bankning monetar oltin zaxiralari umumiy foydalanish mumkin bo‘lgan zaxiralarning deyarli 80 foizini tashkil qiladi. Markaziy bank O‘zbekistonda qazib olinadigan oltinning yagona xaridori hisoblanadi. U o‘z intervensiyasining o‘zbek so‘miga ta’sirini kompensatsiya qilish uchun oltinni milliy valyutada sotib olib, keyin mahalliy bozorda dollar sotadi.
“Biz O‘TTJ aktivlarini Markaziy bankning zahira aktivlari tarkibidan chiqaramiz, chunki biz ularni fiskal aktivlar deb hisoblaymiz. Bizning nuqtai nazarimiz so‘nggi to‘rt yil ichida O‘TTJning tashqi aktivlari budjet tomonidan ichki iqtisodiyotda foydalanishini tasdiqlaydi. 2023-yil 31-oktabr holatiga ko‘ra, O‘TTJning jami aktivlari 16,7 mlrd dollarni, ularning likvid qismi esa 6,5 mlrd dollarni tashkil qildi”, — deyiladi agentlik xabarida.
O‘zbekiston Markaziy banki inflyatsiya oldin prognoz qilingan 2024-yil o‘rniga 2025-yilning ikkinchi yarmida 5 foiz atrofigacha pasayishini kutmoqda. S&P bu masala bo‘yicha yanada kamroq optimistlik ko‘rsatmoqda va inflyatsiya joriy yilda 11 foiz va 2024−2026-yillarda o‘rtacha 7,7 foiz darajasida bo‘lishini prognoz qilmoqda.
Sohada davlat banklari ulushining ko‘pligi (jami aktivlarning qariyb 70 foizi) va imtiyozli davlat kreditlash dasturlari pul-transmissiya mexanizmi samaradorligini pasaytiradi, deya ta’kidladi agentlik.
“Biroq imtiyozli stavkalarda maqsadli kreditlash bosqichma-bosqich pasayib borayotganini qayd etib o‘tamiz. Dollarlashuv darajasi garchi pasaygan bo‘lsa ham, hamon yuqoriligicha qolmoqda va 2023-yil oktabr holatiga ko‘ra kreditlarning qariyb 45 foizini va depozitlarning 32 foizini tashkil etmoqda. Foiz stavkalarining o‘zgarishi va banklar uchun majburiy rezervlar o‘rtasidagi farqlar tufayli biz milliy valyutadagi depozitlarning o‘sishi xorijiy valyutadagi depozitlar o‘sishini o‘zib ketishini kutyapmiz”, — deyiladi sharhda.
Tahlilchilarning fikricha, O‘zbekiston bank sektori barqarorlikni namoyish etishda davom etadi. Iqtisodiyotning tiklanishi va chakana kreditlashning past darajasi (uy xo‘jaliklarining yalpi ichki mahsulotga nisbatan qarzi darajasi 10 foizdan past) kelgusi bir necha yil ichida kreditlarga bo‘lgan talabning o‘sishini ta’minlovchi asosiy omillardan biri bo‘lib qoladi.
Banklarning moliyalashtirish manbalari barqaror bo‘lib, ularga davlat va xalqaro moliya institutlarining katta mablag‘lari, shuningdek, yuridik shaxslar va chakana depozitlarning o‘sishi ta’sir o‘tkazadi. Biroq ichki bozorda uzoq muddatli kreditlashga bo‘lgan imkoniyat cheklanganicha qolmoqda. 2022-yilda “Turkiston bank” va Hi-Tech Bank`ga ta’sir o‘tkazgan litsenziyalarning chaqirib olinishi zaifroq institutlarni tozalashni nazarda tutsa-da, bu agentlikning regulyatorlik harakatlariga nisbatan kamroq prognoz qilinadigan va kamroq shaffof bo‘lgan yondashuv haqidagi nuqtai nazarini mustahkamlaydi.
