S&P Global Ratings халқаро рейтинг агентлиги йирик компаниялардан бири — «Ўзбекнефтгаз»нинг кредит рейтингини пасайтирди ва рейтинг прогнозини «салбий»га ўзгартирди.
Рейтингнинг пасайиши
Октябрь ойи охирида «Ўзбекнефтгаз»нинг рейтинги «BB-»дан «B+»га туширилди. Компаниянинг рейтинги нисбатан паст риск даражасида (BB-) эди, энди эса пастроқ даражага (B+) тушди. Бу даража рисклар юқорироқ эканини, аммо молиявий мажбуриятларни бажариш, яъни кредиторлар олдидаги қарзни тўлаш имконияти сақланиб қолганини кўрсатади.
Агентлик маълумотларига кўра, газдан суюқ ёнилғиларни қайта ишловчи Uzbekistan GTL заводининг узоқроқ муддатда ишга туширилиши, фоизлар бўйича юқори харажатлар ва мамлакатда газ мавжудлиги билан боғлиқ умумий хавотирлар туфайли кредит кўрсаткичларининг сезиларли яхшиланишининг эҳтимоли паст ва ноаниқ.
Таҳлилчилар эндиликда жами қарзга нисбатан операцион фаолиятдан пул оқими (FFO) захиралар билан бирга 12 фоиздан ошишини кутмаяпти. Уларнинг прогнозларига кўра, Uzbekistan GTL`ни ишга тушириш яна икки-уч йилга чўзилади ва кутилганидан бироз секинроқ бўлади, чунки газ хомашёси бироз чекланиши мумкин. Бу Ўзбекистон қўшимча газ таъминотини излаш жараёнида экани билан изоҳланади. Улар ушбу таъминотни талаб қиладиган кўплаб лойиҳаларга таянадиган иқтисодиётнинг ўсишини қўллаб-қувватлаш учун зарур.
Базавий сценарийга кўра, EBITDA кўрсаткичи сезиларли яхшиланиб, 2024 йилда 14−16 трлн сўм, 2025 йилда эса 15−17 трлн сўм бўлиши кутилмоқда. Бу 2023 йилда прогноз қилинган 10,5−11,5 трлн сўм ва 2022 йилдаги 9,1 трлн сўмдан кўп. Аммо бу кўрсаткич мамлакатда газ мавжудлигига қараб сезиларли даражада тебраниши мумкин, айниқса, қишда.
S&P заводда 2022−2023 йиллар қишида кузатилганига ўхшаш жиддий газ танқислигини бўлишини кутмаяпти, бироқ бундай танқислик ҳали ҳам юзага келиши эҳтимоли йўқ эмас. Компаниянинг қарз юкини пасайтириш имконияти, шунингдек, техник хизмат кўрсатишга юқори капитал харажатлари ва катта фоиз харажатлари билан чекланади, 2023 йилда улар тахминан икки баравар кўпайиб, 5 трлн сўмга етиши кутилмоқда, чунки компания қарзининг қарийб 73 фоизи ўзгарувчан фоиз ставкасига эга.
Ўзбекистонда газнинг барқарор таъминланиши компаниянинг операцион ва молиявий мақсадларига эришиши учун муҳим бўлади, чунки маҳаллий ишлаб чиқаришнинг қисқариши ва истеъмолнинг ўсиши Ўзбекистонни кейинги бир неча йил ичида соф экспортчи эмас, балки соф импортёрга айлантириши мумкин.
Ўзбекистонда газ қазиб олиш ва истеъмол қилиш баланси сўнгги бир неча йил ичида ёмонлашди ва 2022−2023 йилларнинг совуқ қишида аҳолини газ билан таъминлаш мақсадида кўплаб саноат корхоналари ўз фаолиятини қисқартиришга мажбур бўлган пайтда янада ёмонлашди.
Охирги 10 йилда Ўзбекистонда ички газ қазиб олиш 2012 йилдаги қарийб 63 млрд куб метрдан 2022 йилда қарийб 53,8 млрд куб метргача камайди. Газ қазиб олиш ҳажмининг қисқариши 2023 йилда давом этди, биринчи яримйилликда 23,6 млрд куб метрни ташкил этди, бу ўтган йилнинг шу даврига нисбатан 9,6 фоизга кам.
Сўнгги икки-уч йил давомида қазиб олиш ҳажми барқарор бўлиб қолган бўлса-да, мамлакатдаги табиий газнинг 60 фоизини ишлаб чиқарувчи «Ўзбекнефтгаз» қазиб олиш ҳажмини 2017 йилдаги 39 млрд куб метрдан ҳозирги тахминан 32 млрд куб метргача қисқартирди.
Талабга келсак, динамика аксинча: мамлакатда газ истеъмоли сўнгги йиллардаги ўртача 43−46 млрд куб метрдан 2022 йилда қарийб 48 млрд куб метргача ошди. Ҳукумат 2030 йилга бориб истеъмол ҳажми 65 млрд куб метргача ошишини кутмоқда, бу эса мамлакатни газнинг соф импортчисига айлантиради.
«Шўртан газ-кимё комплекси».
Uzbekistan GTL каби йирик газ лойиҳалари, Шўртан ва МТО (метанолни олефинга айлантиради, лойиҳа «Ўзбекнефтгаз» таркибига кирмайди) газ-кимё комплекслари қувватларини кенгайтириш яқин йилларда газ истеъмолини 5 млрд куб метрдан кўпроққа ошириши мумкин. Шу боис таҳлилчилар Ўзбекистон ҳукумати ўз вақтида мамлакатда газ тақчиллигининг олдини олиш учун газ етказиб бериш бўйича янги шартномалар тузишини ва тегишли инфратузилмани модернизация қилишини кутмоқда.
Яқинда Россия билан йилига 3,5 млрд куб метргача газ етказиб бериш бўйича имзоланган шартнома босимни юмшатади, бироқ келажакда қўшимча газ етказиб бериш керак бўлиши мумкин.
«Мамлакатга етарли миқдорда газ етказиб беришни кафолатлай олмаслик «Ўзбекнефтгаз»нинг Uzbekistan GTL ва «Шўртан газ-кимё комплекси» МЧЖ каби активлари етказиб беришнинг қисқаришидан энг кўп зарар кўришига олиб келиши мумкин, чунки етишмовчилик бўлган тақдирда, катта эҳтимол билан аҳолининг газга бўлган эҳтиёжига устуворлик берилади. Бу «Ўзбекнефтгаз»нинг молиявий кўрсаткичларига сезиларли таъсир кўрсатади», — дея таъкидлаган рейтинг агентлиги.
Шу билан бирга, Ўзбекистон «Ўзбекнефтгаз» компанияси нархларидан анча юқори бўлса-да, Россия ва қўшни Туркманистон каби йирик газ захираларига эга давлатлар билан қувурлар орқали боғланган.
«Ўзбекнефтгаз» муддати яқинлашиб келаётган катта ҳажмдаги қарз мажбуриятлари эга — йилига 550 млн долларга яқин (6,7 трлн сўм). Шу билан бирга, табиий газ қазиб олишни йилига 32−33 млрд кубометр даражасида ушлаб туриш учун кўпроқ маблағ сарфлашга тўғри келгани сабабли компаниянинг техник хизмат кўрсатиш учун капитал таъмирлаш харажатлари ортиб бормоқда.
«Кутилмаларимиз бўйича келгуси йилларда компания ҳар йили капитал харажатларга 8,5−12,5 трлн сўм ажратиши керак бўлади, шундан 65−75 фоизи техник хизмат кўрсатишга тўғри келади. Бу шуни англатадики, капитал қўйилмаларининг мослашувчанлиги, яъни ликвидликни сақлаш учун уларни қисқартириш имконияти жуда чекланган бўлишини англатади, чунки бу ишлаб чиқариш ҳажмининг қисқаришига олиб келиши мумкин», — дейди S&P.
Таҳлилчилар агар компания ўз ёндашувини ўзгартирмаса ва молиялаштириш ҳамда қайта молиялаштиришни проактив тарзда таъминлашга ўтмаса ёки Uzbekistan GTL`ни тўлиқ ишга тушириш пул оқимларини сезиларли даражада оширмаса, «Ўзбекнефтгаз» ликвидлиги кейинги бир неча йил ичида босим остида қолишини тахмин қилмоқда.
Бироқ, агентликнинг фикрича, агар «Ўзбекнефтгаз» ҳукумат учун катта аҳамиятга эга бўлган лойиҳаларни молиялаштиришда муаммоларга дуч келса, ликвидлик бўйича давлат томонидан қўллаб-қувватланиши эҳтимоли жуда юқори.
Гуруҳнинг молиявий сиёсати рейтингнинг ўзгаришига катта таъсир кўрсатади. S&P ҳозирда «Ўзбекнефтгаз»нинг молиявий сиёсати ривожланаётганини, бироқ айни пайтда стратегик қарорларда кескин ўзгаришлар кузатилаётганини таъкидлаган. Масалан, «Шўртан газ-кимё комплекси»ни кенгайтириш лойиҳаси лойиҳавий молиялаштиришга ўтказилди ва унинг жойлашувини ўзгартириш эса бир неча йил давом этади, бу эса лойиҳа билан боғлиқ аллақачон юзага келган 500 млн доллар миқдоридаги қарзни қоплаш учун зарур бўлган маблағлар оқимини сезиларли даражада кечиктиради.
Айни пайтда «Ўзбекнефтгаз» 50 фоизи ўзига тегишли бўлган Uz-Kor Gas Chemical қўшма корхонасига кредит маблағларини ажратишда давом этмоқда. Шунингдек, компания томонидан давлатнинг газ сотувчиси ҳисобланган «Ўзтрансгаз» АЖнинг 2022 йил якуни бўйича 12,6 трлн сўм миқдоридаги мажбуриятларига кафолатлар тақдим этилди, бу эса агентлик томонидан қарздорликни ҳисоблашда инобатга олинади.
«Ушбу кафолатлар билан келажакда нима бўлиши аниқ эмас ва компания шунга ўхшаш механизмлардан фойдаланишда давом этиши мумкин. Биз қарзга ўхшаш деб ҳисоблаган Air Products Dutch Gases BV компаниясига 1 млрд долларлик активларни сотиш молиявий сиёсатни ишлаб чиқишнинг яна бир шаклидир. Бу транзакция саноат газлари бўйича жаҳон етакчиларидан бирининг ликвидлиги ва технологияларидан фойдаланиш имкониятини таъминласа-да, айни вақтда компания харажатларини ҳам оширади, чунки янги эга ўз сармоясини қоплаши керак бўлади», — дейди таҳлилчилар.
Агентликнинг қайд этишича, давлатга кутилган миқдордан (фойданинг 50 фоизи) ортиқ дивидендлар тўлаш компаниянинг аллақачон заиф кредит кўрсаткичларига қўшимча босим ўтказиши мумкин.
S&P октябрь ойи охирида «Ўзбекнефтгаз»ни Ўзбекистон иқтисодиётидаги муҳим роли туфайли қўллаб-қувватланиши эҳтимоли жуда юқори бўлган давлатга алоқадор корхона (ДАК) сифатида қайд этганди (агентлик ўзининг кейинги ҳисоботида ўз нуқтаи назарини ўзгартиради, қуйида батафсилроқ). Корхона миллий иқтисодиёт эҳтиёжлари учун газ ва нефть маҳсулотларининг салмоқли қисмини ишлаб чиқаради ва газни минтақадаги ўзига ўхшаш корхоналарга нисбатан анча арзон нархларда сотиб, арзон истеъмол ва саноат тармоғи учун арзон хомашёни таъминламоқда.
У ҳукумат билан давлат томонидан қўллаб-қувватлашнинг узоқ тарихи, жумладан, 2020 йилда 1,7 млрд долларлик қайта капиталлаштириш, нефть маҳсулотлари нархларини либераллаштириш ва қарз мажбуриятларининг қарийб 60 фоизи бўйича кафолатлар тақдим этиш (бу S&P рейтингига эга барча миллий нефть компаниялари ичида энг юқори кўрсаткичлардан бири ҳисобланади) кўринишидаги жуда кучли алоқаларга эга.
Прогнознинг ёмонлашиши
Uzbekistan GTL
Ноябрь ойи охирида рейтинг агентлиги ковенантни бузиш ва давлат томонидан қўллаб-қувватланиш эҳтимоли камайгани сабабли рейтинг прогнозини «барқарор»дан «салбий»га (яъни рейтинг келажакда яна пасайиши мумкин) ўзгартирди.
2023 йилнинг биринчи яримйиллиги молиявий ҳисоботларига кўра, «Ўзбекнефтгаз» АЖ қоидабузарлик учун кредиторлардан ҳисобот давригача вақтинчалик рухсатнома олмаган тарзда ўзининг молиявий ковенантларини бузган (мажбуриятга эга томонларнинг юридик кучга эга бўлган қайсидир ҳаракатни бажариш ёки бажармаслик мажбурияти), бу эса дефолтга олиб келиши мумкин.
Кредиторлардан рухсат ўз ҳисобот давридан кейин олинди ва натижада дефолт кузатилмади. Таҳлилчиларнинг фикрича, «Ўзбекнефтгаз» акциядорлик жамияти кредиторлардан вейверларни ўз вақтида ололмаётгани ички назорат тизимидаги камчиликлардан далолат беради.
«Тушунишимизча, компания 2023 йилнинг биринчи яримйиллиги учун молиявий ҳисобот аудити пайтида маълум бўлгунга қадар кредит шартномаларидан бири бўйича ковенантларнинг эҳтимолий бузилишидан хабар топмаган. Бу компанияга молиявий ҳисоботларни эълон қилиш олдидан вейверларни ўз вақтида олиш учун оз вақт қолдирди. Аудиторлар компаниянинг барча қарзларини қисқа муддатли деб таснифлади ва фаолиятнинг узлуксиз экани тўғрисида огоҳлантириш берди. Тушунишимизча, ковенантлар бўйича вейверлар молиявий ҳисоботлар эълон қилинганидан кейин олинган ва шу тариқа дефолтнинг олди олинди», — дейилади ҳисоботда.
Ички назорат тизимининг заифликлари ҳисобот ва ташқи алоқаларга салбий таъсир кўрсатмоқда ва агентлик «Ўзбекнефтгаз» менежменти ва корпоратив бошқарувини баҳосини «мақбул»дан «заиф»га ўзгартирди.
S&P шунингдек, «Ўзбекнефтгаз» устидан давлат назорати тизимидаги камчиликлар ва Ўзбекистон газнинг соф экспортчисига айлангани сабабли компаниянинг иқтисодиётдаги роли босқичма-босқич пасайиб бораётганини қайд этган. Оқибатда агентлик компаниянинг ўз вақтида ва етарли даражада давлат ёрдамини олиш эҳтимоли ҳақидаги баҳосини «жуда юқори»дан «юқори»га ўзгартирди.
Таҳлилчилар ҳукумат назорати улар аввал ўйлаганичалик кучли эмас деб ҳисобламоқда. Ковенантларни бузиш ёки ликвидлик эҳтиёжлари каби муаммоларни тан олмаслик ҳукуматга кеч ҳисобот бериш туфайли компанияга ўз вақтида ва етарли даражада ёрдам кўрсатишнинг кечикишига олиб келиши мумкин.
«Ўзбекнефтгаз»нинг иқтисодиётдаги роли ҳам мамлакатга газ етказиб беришдаги иштироки камайгани сабабли «фавқулодда муҳим»дан «жуда муҳим»га қайта кўриб чиқилмоқда. 2030 йилда газ истеъмолининг 60 млрд куб метргача ўсишини ҳисобга олган ҳолда, етишмаётган ҳажмни импорт қилиш керак бўлади, бу эса компаниянинг газ етказиб берувчи ролини босқичма-босқич пасайтиради. Бундан ташқари, Ўзбекистонда газ тақчиллиги муаммосини ҳал қилинмагунча «Ўзбекнефтгаз»нинг йирик лойиҳалари тўлиқ қувватга чиқа олмайди, бу эса компаниянинг иқтисодиётдаги аҳамиятини пасайтиради. Шунингдек, «Ўзбекнефтгаз» мамлакат бюджетига энг йирик солиқ тўловчилар учлигига кирмайди.
Давлат томонидан қўллаб-қувватланиш эҳтимолининг янада пасайиши ҳукуматнинг «Ўзбекнефтгаз»га бизнесни кенгайтириш харажатларини қоплаш учун тегишли молиявий имкониятларни таъминламасдан туриб, йирик миллий аҳамиятга молик лойиҳаларга сармоя киритишни давом эттириш бўйича кўрсатма бериши билан боғлиқ бўлиши мумкин. Сўнгги бир неча йил ичида давлат «Ўзбекнефтгаз»га умумий қиймати 3 млрд доллардан ортиқ бўлган Uzbekistan GTL қурилиши ва «Шўртан газ-кимё комплекси»ни кенгайтириш бўйича 2 млрд долларлик (шундан атиги 500 млн доллари сарфланган) лойиҳаларни амалга оширишни топширди.
Газ тарифларини либераллаштириш ва фойдаланишга топширилган Uzbekistan GTL`дан пул оқимлари компанияга йирик ривожланиш лойиҳаларини молиялаштириш билан боғлиқ қарзларни тўлаш имконини бериши кутилганди. Бироқ бозорни либераллаштириш амалга ошмади, чунки «Ўзбекнефтгаз» учун амалдаги газ нархи 1000 куб метр учун атиги 28 доллардан 36 долларгача кўтарилди, бу кўпчилик қўшни давлатлардаги ички нархлардан анча паст, жаҳон нархлари ҳақида гапирмаса ҳам бўлади.
Бошқа томондан, ҳукумат мамлакатга етарли миқдорда газ импортини таъминлай олмади («Ўзбекнефтгаз» Ўзбекистонга газ импорт қилиш ваколатига эга эмас), бунинг оқибатида Uzbekistan GTL ҳали ҳам тўлиқ қувватга чиқа олмади ва кутилаётган пул оқимларини таъминламади.
Айни пайтда, «Ўзбекнефтгаз»нинг ҳар қандай янги қарз маблағлари бўйича лойиҳаларни амалга ошириш имконияти ниҳоятда паст. Таҳлилчилар лойиҳаларни молиялаштириш учун қўшимча қарз мажбуриятларини чиқаришга давлат томонидан қўллаб-қувватланиш эҳтимоли пасайишига олиб келадиган ҳукуматнинг салбий аралашуви сифатида қарайди. Компаниянинг катта қарзи ва чекланган ликвидлигига қарамай, ҳукумат томонидан талаб қилинадиган дивиденд тўловларининг ошиши ҳам компаниянинг кредит сифатига босим ўтказиши мумкин.
«Ўзбекнефтгаз» рейтинги бўйича «салбий» прогноз, кейинги 12 ой давомида компаниянинг фаолияти сезиларли даражада яхшиланмаса, унинг FFO/қарз нисбати 12 фоиздан паст бўлса, рейтинг бир поғонага пасайиши эҳтимолини кўрсатади.
Агентлик, шунингдек, агар ҳукумат компаниянинг кредит имкониятлари заифлашувини англаган ҳолда капитал қўйилмалари бўйича агрессив мақсадли кўрсаткичлар қўйишда давом этса ва қўллаб-қувватламасдан туриб, юқори дивидендлар талаб қилса, рейтингни пасайтириши мумкин.
