S&P Global Ratings xalqaro reyting agentligi yirik kompaniyalardan biri — “O‘zbekneftgaz”ning kredit reytingini pasaytirdi va reyting prognozini “salbiy”ga o‘zgartirdi.
Reytingning pasayishi
oktabr oyi oxirida “O‘zbekneftgaz”ning reytingi “BB-”dan “B+”ga tushirildi. Kompaniyaning reytingi nisbatan past risk darajasida (BB-) edi, endi esa pastroq darajaga (B+) tushdi. Bu daraja risklar yuqoriroq ekanini, ammo moliyaviy majburiyatlarni bajarish, ya’ni kreditorlar oldidagi qarzni to‘lash imkoniyati saqlanib qolganini ko‘rsatadi.
Agentlik ma’lumotlariga ko‘ra, gazdan suyuq yonilg‘ilarni qayta ishlovchi Uzbekistan GTL zavodining uzoqroq muddatda ishga tushirilishi, foizlar bo‘yicha yuqori xarajatlar va mamlakatda gaz mavjudligi bilan bog‘liq umumiy xavotirlar tufayli kredit ko‘rsatkichlarining sezilarli yaxshilanishining ehtimoli past va noaniq.
Tahlilchilar endilikda jami qarzga nisbatan operatsion faoliyatdan pul oqimi (FFO) zaxiralar bilan birga 12 foizdan oshishini kutmayapti. Ularning prognozlariga ko‘ra, Uzbekistan GTL`ni ishga tushirish yana ikki-uch yilga cho‘ziladi va kutilganidan biroz sekinroq bo‘ladi, chunki gaz xomashyosi biroz cheklanishi mumkin. Bu O‘zbekiston qo‘shimcha gaz ta’minotini izlash jarayonida ekani bilan izohlanadi. Ular ushbu ta’minotni talab qiladigan ko‘plab loyihalarga tayanadigan iqtisodiyotning o‘sishini qo‘llab-quvvatlash uchun zarur.
Bazaviy ssenariyga ko‘ra, EBITDA ko‘rsatkichi sezilarli yaxshilanib, 2024-yilda 14−16 trln so‘m, 2025-yilda esa 15−17 trln so‘m bo‘lishi kutilmoqda. Bu 2023-yilda prognoz qilingan 10,5−11,5 trln so‘m va 2022-yildagi 9,1 trln so‘mdan ko‘p. Ammo bu ko‘rsatkich mamlakatda gaz mavjudligiga qarab sezilarli darajada tebranishi mumkin, ayniqsa, qishda.
S&P zavodda 2022−2023-yillar qishida kuzatilganiga o‘xshash jiddiy gaz tanqisligini bo‘lishini kutmayapti, biroq bunday tanqislik hali ham yuzaga kelishi ehtimoli yo‘q emas. Kompaniyaning qarz yukini pasaytirish imkoniyati, shuningdek, texnik xizmat ko‘rsatishga yuqori kapital xarajatlari va katta foiz xarajatlari bilan cheklanadi, 2023-yilda ular taxminan ikki baravar ko‘payib, 5 trln so‘mga yetishi kutilmoqda, chunki kompaniya qarzining qariyb 73 foizi o‘zgaruvchan foiz stavkasiga ega.
O‘zbekistonda gazning barqaror ta’minlanishi kompaniyaning operatsion va moliyaviy maqsadlariga erishishi uchun muhim bo‘ladi, chunki mahalliy ishlab chiqarishning qisqarishi va iste’molning o‘sishi O‘zbekistonni keyingi bir necha yil ichida sof eksportchi emas, balki sof importyorga aylantirishi mumkin.
O‘zbekistonda gaz qazib olish va iste’mol qilish balansi so‘nggi bir necha yil ichida yomonlashdi va 2022−2023-yillarning sovuq qishida aholini gaz bilan ta’minlash maqsadida ko‘plab sanoat korxonalari o‘z faoliyatini qisqartirishga majbur bo‘lgan paytda yanada yomonlashdi.
Oxirgi 10 yilda O‘zbekistonda ichki gaz qazib olish 2012-yildagi qariyb 63 mlrd kub metrdan 2022-yilda qariyb 53,8 mlrd kub metrgacha kamaydi. Gaz qazib olish hajmining qisqarishi 2023-yilda davom etdi, birinchi yarimyillikda 23,6 mlrd kub metrni tashkil etdi, bu o‘tgan yilning shu davriga nisbatan 9,6 foizga kam.
So‘nggi ikki-uch yil davomida qazib olish hajmi barqaror bo‘lib qolgan bo‘lsa-da, mamlakatdagi tabiiy gazning 60 foizini ishlab chiqaruvchi “O‘zbekneftgaz” qazib olish hajmini 2017-yildagi 39 mlrd kub metrdan hozirgi taxminan 32 mlrd kub metrgacha qisqartirdi.
Talabga kelsak, dinamika aksincha: mamlakatda gaz iste’moli so‘nggi yillardagi o‘rtacha 43−46 mlrd kub metrdan 2022-yilda qariyb 48 mlrd kub metrgacha oshdi. Hukumat 2030-yilga borib iste’mol hajmi 65 mlrd kub metrgacha oshishini kutmoqda, bu esa mamlakatni gazning sof importchisiga aylantiradi.
“Sho‘rtan gaz-kimyo kompleksi”.
Uzbekistan GTL kabi yirik gaz loyihalari, Sho‘rtan va MTO (metanolni olefinga aylantiradi, loyiha “O‘zbekneftgaz” tarkibiga kirmaydi) gaz-kimyo komplekslari quvvatlarini kengaytirish yaqin yillarda gaz iste’molini 5 mlrd kub metrdan ko‘proqqa oshirishi mumkin. Shu bois tahlilchilar O‘zbekiston hukumati o‘z vaqtida mamlakatda gaz taqchilligining oldini olish uchun gaz yetkazib berish bo‘yicha yangi shartnomalar tuzishini va tegishli infratuzilmani modernizatsiya qilishini kutmoqda.
Yaqinda Rossiya bilan yiliga 3,5 mlrd kub metrgacha gaz yetkazib berish bo‘yicha imzolangan shartnoma bosimni yumshatadi, biroq kelajakda qo‘shimcha gaz yetkazib berish kerak bo‘lishi mumkin.
“Mamlakatga yetarli miqdorda gaz yetkazib berishni kafolatlay olmaslik “O‘zbekneftgaz”ning Uzbekistan GTL va “Sho‘rtan gaz-kimyo kompleksi” MCHJ kabi aktivlari yetkazib berishning qisqarishidan eng ko‘p zarar ko‘rishiga olib kelishi mumkin, chunki yetishmovchilik bo‘lgan taqdirda, katta ehtimol bilan aholining gazga bo‘lgan ehtiyojiga ustuvorlik beriladi. Bu “O‘zbekneftgaz”ning moliyaviy ko‘rsatkichlariga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi”, — deya ta’kidlagan reyting agentligi.
Shu bilan birga, O‘zbekiston “O‘zbekneftgaz” kompaniyasi narxlaridan ancha yuqori bo‘lsa-da, Rossiya va qo‘shni Turkmaniston kabi yirik gaz zaxiralariga ega davlatlar bilan quvurlar orqali bog‘langan.
“O‘zbekneftgaz” muddati yaqinlashib kelayotgan katta hajmdagi qarz majburiyatlari ega — yiliga 550 mln dollarga yaqin (6,7 trln so‘m). Shu bilan birga, tabiiy gaz qazib olishni yiliga 32−33 mlrd kubometr darajasida ushlab turish uchun ko‘proq mablag‘ sarflashga to‘g‘ri kelgani sababli kompaniyaning texnik xizmat ko‘rsatish uchun kapital ta’mirlash xarajatlari ortib bormoqda.
“Kutilmalarimiz bo‘yicha kelgusi yillarda kompaniya har yili kapital xarajatlarga 8,5−12,5 trln so‘m ajratishi kerak bo‘ladi, shundan 65−75 foizi texnik xizmat ko‘rsatishga to‘g‘ri keladi. Bu shuni anglatadiki, kapital qo‘yilmalarining moslashuvchanligi, ya’ni likvidlikni saqlash uchun ularni qisqartirish imkoniyati juda cheklangan bo‘lishini anglatadi, chunki bu ishlab chiqarish hajmining qisqarishiga olib kelishi mumkin”, — deydi S&P.
Tahlilchilar agar kompaniya o‘z yondashuvini o‘zgartirmasa va moliyalashtirish hamda qayta moliyalashtirishni proaktiv tarzda ta’minlashga o‘tmasa yoki Uzbekistan GTL`ni to‘liq ishga tushirish pul oqimlarini sezilarli darajada oshirmasa, “O‘zbekneftgaz” likvidligi keyingi bir necha yil ichida bosim ostida qolishini taxmin qilmoqda.
Biroq, agentlikning fikricha, agar “O‘zbekneftgaz” hukumat uchun katta ahamiyatga ega bo‘lgan loyihalarni moliyalashtirishda muammolarga duch kelsa, likvidlik bo‘yicha davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanishi ehtimoli juda yuqori.
Guruhning moliyaviy siyosati reytingning o‘zgarishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. S&P hozirda “O‘zbekneftgaz”ning moliyaviy siyosati rivojlanayotganini, biroq ayni paytda strategik qarorlarda keskin o‘zgarishlar kuzatilayotganini ta’kidlagan. Masalan, “Sho‘rtan gaz-kimyo kompleksi”ni kengaytirish loyihasi loyihaviy moliyalashtirishga o‘tkazildi va uning joylashuvini o‘zgartirish esa bir necha yil davom etadi, bu esa loyiha bilan bog‘liq allaqachon yuzaga kelgan 500 mln dollar miqdoridagi qarzni qoplash uchun zarur bo‘lgan mablag‘lar oqimini sezilarli darajada kechiktiradi.
Ayni paytda “O‘zbekneftgaz” 50 foizi o‘ziga tegishli bo‘lgan Uz-Kor Gas Chemical qo‘shma korxonasiga kredit mablag‘larini ajratishda davom etmoqda. Shuningdek, kompaniya tomonidan davlatning gaz sotuvchisi hisoblangan “O‘ztransgaz” AJning 2022-yil yakuni bo‘yicha 12,6 trln so‘m miqdoridagi majburiyatlariga kafolatlar taqdim etildi, bu esa agentlik tomonidan qarzdorlikni hisoblashda inobatga olinadi.
“Ushbu kafolatlar bilan kelajakda nima bo‘lishi aniq emas va kompaniya shunga o‘xshash mexanizmlardan foydalanishda davom etishi mumkin. Biz qarzga o‘xshash deb hisoblagan Air Products Dutch Gases BV kompaniyasiga 1 mlrd dollarlik aktivlarni sotish moliyaviy siyosatni ishlab chiqishning yana bir shaklidir. Bu tranzaksiya sanoat gazlari bo‘yicha jahon yetakchilaridan birining likvidligi va texnologiyalaridan foydalanish imkoniyatini ta’minlasa-da, ayni vaqtda kompaniya xarajatlarini ham oshiradi, chunki yangi ega o‘z sarmoyasini qoplashi kerak bo‘ladi”, — deydi tahlilchilar.
Agentlikning qayd etishicha, davlatga kutilgan miqdordan (foydaning 50 foizi) ortiq dividendlar to‘lash kompaniyaning allaqachon zaif kredit ko‘rsatkichlariga qo‘shimcha bosim o‘tkazishi mumkin.
S&P oktabr oyi oxirida “O‘zbekneftgaz”ni O‘zbekiston iqtisodiyotidagi muhim roli tufayli qo‘llab-quvvatlanishi ehtimoli juda yuqori bo‘lgan davlatga aloqador korxona (DAK) sifatida qayd etgandi (agentlik o‘zining keyingi hisobotida o‘z nuqtai nazarini o‘zgartiradi, quyida batafsilroq). Korxona milliy iqtisodiyot ehtiyojlari uchun gaz va neft mahsulotlarining salmoqli qismini ishlab chiqaradi va gazni mintaqadagi o‘ziga o‘xshash korxonalarga nisbatan ancha arzon narxlarda sotib, arzon iste’mol va sanoat tarmog‘i uchun arzon xomashyoni ta’minlamoqda.
U hukumat bilan davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlashning uzoq tarixi, jumladan, 2020-yilda 1,7 mlrd dollarlik qayta kapitallashtirish, neft mahsulotlari narxlarini liberallashtirish va qarz majburiyatlarining qariyb 60 foizi bo‘yicha kafolatlar taqdim etish (bu S&P reytingiga ega barcha milliy neft kompaniyalari ichida eng yuqori ko‘rsatkichlardan biri hisoblanadi) ko‘rinishidagi juda kuchli aloqalarga ega.
Prognozning yomonlashishi
Uzbekistan GTL
Noyabr oyi oxirida reyting agentligi kovenantni buzish va davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanish ehtimoli kamaygani sababli reyting prognozini “barqaror”dan “salbiy”ga (ya’ni reyting kelajakda yana pasayishi mumkin) o‘zgartirdi.
2023-yilning birinchi yarimyilligi moliyaviy hisobotlariga ko‘ra, “O‘zbekneftgaz” AJ qoidabuzarlik uchun kreditorlardan hisobot davrigacha vaqtinchalik ruxsatnoma olmagan tarzda o‘zining moliyaviy kovenantlarini buzgan (majburiyatga ega tomonlarning yuridik kuchga ega bo‘lgan qaysidir harakatni bajarish yoki bajarmaslik majburiyati), bu esa defoltga olib kelishi mumkin.
Kreditorlardan ruxsat o‘z hisobot davridan keyin olindi va natijada defolt kuzatilmadi. Tahlilchilarning fikricha, “O‘zbekneftgaz” aksiyadorlik jamiyati kreditorlardan veyverlarni o‘z vaqtida ololmayotgani ichki nazorat tizimidagi kamchiliklardan dalolat beradi.
“Tushunishimizcha, kompaniya 2023-yilning birinchi yarimyilligi uchun moliyaviy hisobot auditi paytida ma’lum bo‘lgunga qadar kredit shartnomalaridan biri bo‘yicha kovenantlarning ehtimoliy buzilishidan xabar topmagan. Bu kompaniyaga moliyaviy hisobotlarni e’lon qilish oldidan veyverlarni o‘z vaqtida olish uchun oz vaqt qoldirdi. Auditorlar kompaniyaning barcha qarzlarini qisqa muddatli deb tasnifladi va faoliyatning uzluksiz ekani to‘g‘risida ogohlantirish berdi. Tushunishimizcha, kovenantlar bo‘yicha veyverlar moliyaviy hisobotlar e’lon qilinganidan keyin olingan va shu tariqa defoltning oldi olindi”, — deyiladi hisobotda.
Ichki nazorat tizimining zaifliklari hisobot va tashqi aloqalarga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda va agentlik “O‘zbekneftgaz” menejmenti va korporativ boshqaruvini bahosini “maqbul”dan “zaif”ga o‘zgartirdi.
S&P shuningdek, “O‘zbekneftgaz” ustidan davlat nazorati tizimidagi kamchiliklar va O‘zbekiston gazning sof eksportchisiga aylangani sababli kompaniyaning iqtisodiyotdagi roli bosqichma-bosqich pasayib borayotganini qayd etgan. Oqibatda agentlik kompaniyaning o‘z vaqtida va yetarli darajada davlat yordamini olish ehtimoli haqidagi bahosini “juda yuqori”dan “yuqori”ga o‘zgartirdi.
Tahlilchilar hukumat nazorati ular avval o‘ylaganichalik kuchli emas deb hisoblamoqda. Kovenantlarni buzish yoki likvidlik ehtiyojlari kabi muammolarni tan olmaslik hukumatga kech hisobot berish tufayli kompaniyaga o‘z vaqtida va yetarli darajada yordam ko‘rsatishning kechikishiga olib kelishi mumkin.
“O‘zbekneftgaz”ning iqtisodiyotdagi roli ham mamlakatga gaz yetkazib berishdagi ishtiroki kamaygani sababli “favqulodda muhim”dan “juda muhim”ga qayta ko‘rib chiqilmoqda. 2030-yilda gaz iste’molining 60 mlrd kub metrgacha o‘sishini hisobga olgan holda, yetishmayotgan hajmni import qilish kerak bo‘ladi, bu esa kompaniyaning gaz yetkazib beruvchi rolini bosqichma-bosqich pasaytiradi. Bundan tashqari, O‘zbekistonda gaz taqchilligi muammosini hal qilinmaguncha “O‘zbekneftgaz”ning yirik loyihalari to‘liq quvvatga chiqa olmaydi, bu esa kompaniyaning iqtisodiyotdagi ahamiyatini pasaytiradi. Shuningdek, “O‘zbekneftgaz” mamlakat budjetiga eng yirik soliq to‘lovchilar uchligiga kirmaydi.
Davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanish ehtimolining yanada pasayishi hukumatning “O‘zbekneftgaz”ga biznesni kengaytirish xarajatlarini qoplash uchun tegishli moliyaviy imkoniyatlarni ta’minlamasdan turib, yirik milliy ahamiyatga molik loyihalarga sarmoya kiritishni davom ettirish bo‘yicha ko‘rsatma berishi bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. So‘nggi bir necha yil ichida davlat “O‘zbekneftgaz”ga umumiy qiymati 3 mlrd dollardan ortiq bo‘lgan Uzbekistan GTL qurilishi va “Sho‘rtan gaz-kimyo kompleksi”ni kengaytirish bo‘yicha 2 mlrd dollarlik (shundan atigi 500 mln dollari sarflangan) loyihalarni amalga oshirishni topshirdi.
Gaz tariflarini liberallashtirish va foydalanishga topshirilgan Uzbekistan GTL`dan pul oqimlari kompaniyaga yirik rivojlanish loyihalarini moliyalashtirish bilan bog‘liq qarzlarni to‘lash imkonini berishi kutilgandi. Biroq bozorni liberallashtirish amalga oshmadi, chunki “O‘zbekneftgaz” uchun amaldagi gaz narxi 1000 kub metr uchun atigi 28 dollardan 36 dollargacha ko‘tarildi, bu ko‘pchilik qo‘shni davlatlardagi ichki narxlardan ancha past, jahon narxlari haqida gapirmasa ham bo‘ladi.
Boshqa tomondan, hukumat mamlakatga yetarli miqdorda gaz importini ta’minlay olmadi (“O‘zbekneftgaz” O‘zbekistonga gaz import qilish vakolatiga ega emas), buning oqibatida Uzbekistan GTL hali ham to‘liq quvvatga chiqa olmadi va kutilayotgan pul oqimlarini ta’minlamadi.
Ayni paytda, “O‘zbekneftgaz”ning har qanday yangi qarz mablag‘lari bo‘yicha loyihalarni amalga oshirish imkoniyati nihoyatda past. Tahlilchilar loyihalarni moliyalashtirish uchun qo‘shimcha qarz majburiyatlarini chiqarishga davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanish ehtimoli pasayishiga olib keladigan hukumatning salbiy aralashuvi sifatida qaraydi. Kompaniyaning katta qarzi va cheklangan likvidligiga qaramay, hukumat tomonidan talab qilinadigan dividend to‘lovlarining oshishi ham kompaniyaning kredit sifatiga bosim o‘tkazishi mumkin.
“O‘zbekneftgaz” reytingi bo‘yicha “salbiy” prognoz, keyingi 12 oy davomida kompaniyaning faoliyati sezilarli darajada yaxshilanmasa, uning FFO/qarz nisbati 12 foizdan past bo‘lsa, reyting bir pog‘onaga pasayishi ehtimolini ko‘rsatadi.
Agentlik, shuningdek, agar hukumat kompaniyaning kredit imkoniyatlari zaiflashuvini anglagan holda kapital qo‘yilmalari bo‘yicha agressiv maqsadli ko‘rsatkichlar qo‘yishda davom etsa va qo‘llab-quvvatlamasdan turib, yuqori dividendlar talab qilsa, reytingni pasaytirishi mumkin.
