Rossiyaning SIMETRA transport kompaniyasi bir necha oydan buyon 2031 yilgacha bo‘lgan davr uchun Samarqand aglomeratsiyasi va shahar yo‘lovchilar transportining bosh rejasini ishlab chiqmoqda.
«Gazeta.uz» bilan suhbatda rivojlanish bo‘yicha direktor Kristian Byottger, transport rejalashtirish bo‘limi boshlig‘i Sergey Blakitniy, transport rejalashtirish bo‘limi boshlig‘ining o‘rinbosari Andrey Kushin, jamoat transporti sohasida yechimlar bo‘yicha direktor Vladimir Valdin va O‘zbekiston transport vazirligi Transport va logistikani rivojlantirish muammolari tadqiqot markazi direktori Murod Abidov YTH nima sababdan ro‘y berishi va ularning sonini qanday kamaytirish kerakligi haqida gapirishdi.
Ta’kidlash lozimki, hozirda transport muammolari bo‘yicha berilayotgan yechimlar faqat dastlabki hisoblanadi. Yakuniy tavsiyalar loyiha tugaganidan so‘ng viloyat ma’muriyatiga taqdim etiladi.
YTH ko‘p sodir bo‘ladigan joylarda rejalashtirishning asosiy xatoлари nimada?
Sergey Блакитний: YTHning asosiy sababi — harakatlanish tezligiga, yo‘lning qatnov qismida qayta tizilishda («polosa»ni o‘zgartirish) va piyodalarga yo‘l berishda yo‘l harakati qoidalariga rioya qilmaslikdir.
Vladimir Valdin: Bu asosan tizimli muammolar. Masalan, yo‘llar juda keng. Shahar ichida magistral ko‘chalardagi «polosa"larning eng maqbul soni — 2+2.
Murod Abidov: Bu sabablardan biri. Respublikadagi YTHlarning eng katta foizini piyodalarning bosib ketilishi tashkil etadi. Bir yo‘nalishda ikkitadan ortiq harakatlanish bo‘lagi («polosa» — tahr.) bo‘lgan yo‘llarda tartibga solinmagan piyodalar o‘tish joylari tashkil etilmasligi kerak.
Masalan, Samarqand shahrining Gagarin ko‘chasida har bir tomonga uchtadan harakatlanish bo‘lagi bor. «Polosa"larning kengligi 3,75 m. Yo‘lni kesib o‘tmoqchi bo‘lgan kishi tartibga solinmagan piyodalar o‘tish joyi bo‘ylab 20 metrdan ortiq masofani bosib o‘tishi kerak. U hech qayerda to‘xtay ham olmaydi, chunki xavfsizlik orolchasi yo‘q.
Kristian Byottger: Biz shaharga ko‘chalarni butunlay toraytirishni taklif qilayotganimiz yo‘q. Bunday choralar rejamizda yo‘q. Ammo biz xavfsizlik orolchalarini lokal darajada tashkil qilishni tavsiya etamiz, bu o‘z o‘rnida piyodalarning xavfsiz o‘tishi uchun qatnov qismini toraytiradi.
Foto: Vladimir Valdin.
Samarqand — yo‘llari haqiqatan ham juda keng bo‘lgan Toshkent emas. Umuman olganda, Samarqandda yo‘llar o‘rtacha kenglikda. To‘g‘ri istisno holatlar mavjud, ammo bu haqiqatan ham istisno holatlar.
YTHlarga belgilangan tezlik me’yorlariga rioya qilmaslik ham sababchi bo‘ladi. Agar bu juda qat’iy jazolanmasa, haydovchilar yo‘l harakati qoidalarini ommaviy ravishda buzishni boshlaydilar. YTHlar sonini kamaytirish uchun tezlikni pasaytirish kerak, qoidabuzarlarni esa shunchalik katta jarimaga tortish kerakki, ularda tezlikni oshirish istagi tamoman so‘nsin.
Men bilgan eng qat’iy tizim Finlyandiyada ishlaydi. U yerda jarima miqdori daromadga bog‘liq. Kimgadir tezlikni oshirish 400 yevroga tushsa, kimdir 10 ming to‘laydi. Samarqand harakatlanish tezligini kamaytirishi, qoidabuzarliklarni qayd etish va ularning «mualliflari»ni aniqlash bilan shug‘ullanishi va ularni jazolashi kerak.
Ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan joylarda — maktablar, shifoxonalar va boshqa odamlar ko‘p keladigan muassasalar joylashgan hududlarda harakatlanish тезliгиni 30 km/soatgacha pasaytirishni tavsiya qilamiz. Masalan, bunday joylarda tezlikni oshirish noqulay bo‘lishi uchun sun’iy yo‘l to‘siqlarini o‘rnatish mumkin. Ammo bu hududlarda ham tezlikni oshirish jarimalar bilan jazolanishi kerak. Shundagina odamlar qoidalarni buzishni to‘xtatishadi. Umuman olganda, harakatlanish tezligi masalasi — shahar siyosati masalasidir.
Vladimir Valdin: Shahar ichidagi eng maqbul tezlik soatiga 50 km dan oshmaydi. Shuningdek, belgilangan tezlikdan 5 km/s oshganda, jarimaga tortmaslik tartibini bekor qilish kerak. Bunday tartib umuman bo‘lmasligi kerak. Avvalambor, yo‘llarda tezlik chegarasi mashinalar uchun ruxsat etilgan «eng yuqori tezlik» sifatida emas, balki barcha avtomobillar taxminan bir xil tezlikda harakatlanishi uchun o‘rnatilgan.
Kristian Byottger: Bundan tashqari, sizda «polosalar» juda keng — 3,75 m. Germaniyada bu kabi yo‘l kengligi 130 km/soat tezlik ruxsat etilgan avtobanlarda qo‘llaniladi. Agar biz shaharda tezlikni 50 km/soatgacha pasaytirmoqchi bo‘lsak, u holda «polosalar» kengligi 3 m dan oshmasligi kerak, hattoki 2,75 m ham bo‘lishi mumkin. To‘g‘ri, bu yo‘ldan yuk mashinasi o‘tolmaydi, lekin shaharda yuk mashinalari alohida yo‘llarda harakatlanishi kerak.
«Polosalar»ning haddan tashqari kengligi. Foto: Vladimir Valdin.
Murod Abidov: 3,75 m — manyovr qilish uchun imkoniyat. Manyovr qilish uchun joy yo‘qligi avtohalokat ehtimolini avtomatik ravishda kamaytiradi.
Andrey Kushin: Odatda chetdagi o‘ng «polosa» jamoat transporti uchun mo‘ljallangan, ammo hamma undan to‘xtash joyi sifatida foydalanadi.
Yo‘l chiziqlari va yo‘l belgilarining yo‘qligi ham yo‘l harakati xavfsizligiga salbiy ta’sir qiladi. Chiziqsiz yo‘l haydovchini o‘zi uchun qulay bo‘lgan har qanday pozitsiyani egallashga undaydi. Biz keraksiz vaziyatlarda ham ko‘p marotaba qayta tizilishlar guvohi bo‘lib turibmiz.
Arterial va magistral ko‘chalarda YTHlar sonini kamaytirish uchun qanday choralar mavjud?
Sergey Блакитний: Harakatlanish tezligini pasaytirish, chorrahalarda to‘qnashuv nuqtalarini kamaytirish. Agar harakat uzluksiz bo‘lgan avtomagistrallar haqida gapiradigan bo‘lsak, avtotransport vositalarining bir darajada kesishish nuqtalari sonini kamaytirish kerak. Masalan, ba’zi chorrahalarda chapga burilishni taqiqlash mumkin, ammo buning uchun har bir hududni alohida tahlil qilish va mavjud transport vaziyatiga qarab, qaror qabul qilish kerak.
Andrey Kushin: Xavf omillarini bartaraf qilish. Agar haydovchilar T-ko‘rinishidagi chorrahaga ikkinchi darajali yo‘ldan «uchib kirsa» va yo‘l ularga yetarlicha ko‘rinmasa, demak, bu xavf omilini yo‘qotish kerak. Haydovchida xato qilish imkoniyati kamroq bo‘lishi kerak. U intuitiv ravishda talablarni bajarishi uchun uning o‘rniga o‘ylab ko‘rish kerak. Agar haydovchilar yo‘l harakati qoidalariga rioya qilmasa, ularni jarima orqali bunga majburlash kerak.
Huquqbuzarliklarni qayd etish uchun ba’zi bekatlar oraliqlarida kameralar o‘rnatish zarur. Haydovchi tezlikni oshirishdan faqat zarar ko‘rishini bilishi lozim, aks holda qoidabuzarlik uchun jarimaga tortiladi.
Kristian Byottger: YTH ko‘p sodir bo‘ladigan har bir joy har doim aniq lokal muammo sifatida qaraladi. Biz YTH ko‘p sodir bo‘ladigan joylar xaritasini tuzdik, bayonnomalar bo‘yicha YTHlarning xususiyatlarini o‘rganib chiqdik, xulosalar qildik va ma’lum bir hudud uchun aniq choralarni taklif qildik. Barcha mamlakatlarda YTH ko‘p sodir bo‘ladigan joylar muammosini hal qilishda audit tekshiruvi o‘tkaziladi.
To‘g‘ri, infratuzilmaning o‘zi shunday qurilishi kerakki, haydovchi intuitiv ravishda transportni to‘g‘ri boshqarishi kerak. Agar yo‘lni qurish paytida avtomobillar 50 km/soat tezlikda harakatlanishi kerak deb hisoblasak, biz yo‘lni aynan 50 km/soat tezlik uchun aniq loyihalashtirishimiz kerak. Agar biz olti «polosa"li to‘g‘ri «uchish-qo‘nish yo‘lagi»ni quradigan bo‘lsak, unda haydovchining ko‘rish qobiliyati «tunnel»dagiga o‘xshab qoladi (bunda haydovchi piyodalarni, velosipedchilarni, binolarni payqamaydi — tahr.), u avtomatik ravishda 50 km/soat emas, balki 100 km/soat tezlikda harakat qiladi.
Toshkent shahridagi ko‘p «polosa"li ko‘cha.
Bunday infratuzilmani agar u belgilangan vazifalarga muvofiq bo‘lsagina, loyihalashtirish mumkin. Harakat tezligini yo‘lni loyihalash bosqichida aniqlash kerak. Va bu tezlik uchun to‘g‘ri yechimlarni tanlash kerak. Shunda YTH sonini kamaytirish mumkin bo‘ladi.
Avtotransport tezligi pastroq bo‘lgan hududlarda yo‘l траекторияsи shunday rejalashtirilgan bo‘lishi kerakki, haydovchilar loyihalovchilar ushbu ko‘chada nazarda tutgan tezlik me’yoridan oshsalar, o‘zlarini noqulay his qilishsin.
Tashqi reklama va video ekranlar YTH soniga ta’sir qiladimi?
Kristian Byottger: Universitet xiyobonida har bir ustunda tablolar bor. Ular yorqin oq nur taratadilar va bu ayniqsa tunda haydovchilar ko‘zini oladi. Tungi payt — bu, albatta, juda xavfli. Bunday yorqin tablolar, ayniqsa video ekranlar haydovchilarni avtomobil boshqaruvidan chalg‘itadi va YTH keltirib chiqarishi mumkin. Tablolar har qanday smartfonda bo‘lgani kabi yorqinlikni yorug‘lik darajasiga moslashtirishi kerak.
Murod Abidov: Yorqinlik darajasi standarti zarur. Bizda ushbu standart ishlab chiqilmagan. Bugun yorqinlik darajasi deyarli nazorat qilinmaydi.
Shahar chorrahalari geometriyasini o‘zgartirish kerakmi?
Sergey Блакитний: Biz 20−30 ta chorrahalarning geometriyasiga lokal o‘zgartirishlar kiritishni taklif qilamiz. Qayerdadir o‘ngga burilish uchun yo‘lni kengaytirish lozim, qayerdadir esa — xavfsizlik orolchalari kerak.
Ushbu chorrahalarning barchasi YTHlar eng ko‘p sodir bo‘ladigan joylarga kiradi. Bundan tashqari, bu shaharning svetofor boshqaruvi mavjud bo‘lgan asosiy magistral yo‘llari. Biz ushbu svetoforlarni bitta boshqaruvga ulashni taklif qilamiz, shunda bitta chiziqli obyektdagi barcha svetoforlar bir-biriga bog‘lanadi. Ba’zi hududlar uchun biz aniq rejimlarni taklif qilamiz: svetoforning yashil va qizil rangi qancha yonishi kerakligi.
Foto: Vladimir Valdin.
Avtomobillar imkon qadar to‘xtovsiz ravishda ma’lum tezlikda o‘tishi uchun «yashil yo‘lak» yaratish kerak. Ushbu yo‘laklarni batafsil ko‘rib chiqyapmiz va ba’zi joylarda biz geometriyaga lokal o‘zgartirishlarni taklif qilamiz.
Shahar svetoforlari to‘g‘ri boshqaриliши kerak. Bu ular bir-biriga bog‘langan bo‘lishi va to‘g‘ri sozlangan bo‘lishi kerakligini anglatadi. Ertalabgi, tushki va kechki rejimlar bir-biridan farq qilishi kerak, chunki oqim shakli kun davomida o‘zgarib turadi. Hozir barcha svetoforlar bir xil rejimda ishlaydi va bir-birlari bilan umuman bog‘liq emas. Bu esa biz yo‘llarda guvohi bo‘layotgan hodisalarning sabablaridan biridir.
Ideal holatda, svetoforlar shahar bo‘ylab chiziqli obyektga muvofiqlashtirilishi kerak. Barcha shaharlar bunga intilishadi. Odatda, svetoforlarni muvofiqlashtirish uchun faqat yo‘l nazoratchisini almashtirish hamda muhandislar va dasturchilarning ishi talab qilinadi. Bu yangi asfalt yotqizish yoki chorrahani kengaytirishdan ko‘ra arzonroq va tezroq. Ammo bu juda samarali.
Shaharga ko‘proq svetofor kerakmi?
Andrey Kushin: «Yashil yo‘lak» yaratish tavsiya qilinadigan hududlarda tartibga solinmaydigan chorrahalar mavjud. Bunday chorrahalarda svetofor boshqaruvini o‘rnatish zarur, aks holda kimdir chapga burilishi sababli mashinalar «to‘plami» to‘satdan tartibga solinmagan chorrahada to‘xtab qoladi.
Shuningdek, siz ko‘proq tartibga solinadigan piyodalar o‘tish joylari kerakligini aytgandingiz.
Vladimir Valdin: Belgilangan fazali chaqiruvchi svetoforlar degan tushuncha bor. Ya’ni, odam tugmachani bosib, yashil rangni kutadi. Ammo svetofor umumiy muvofiqlashtirish tizimiga kiritilganidagina yashil chiroq yonadi.
Мuрод Abidov: Svetoforlar avtomobillarning me’yoriy oqimini o‘tkazib turishi kerak, shuning uchun ularni boshqarish kerak.
