Инсон ҳуқуқларини ҳурмат қилмаслик ва қўрқувга асосланган жамият барпо этмаслик охир-оқибатда тинчлик, тараққиёт ва барча афғонлар учун муносиб ҳаётга тўсқинлик қилади. Бу ҳақда 26 июль куни Тошкентда бўлиб ўтган халқаро конференцияда Европа Иттифоқининг Афғонистон бўйича махсус вакили Томас Никлассон маълум қилди, деб хабар беради «Газета.uz» мухбири.
Сиёсий ечим бутун афғон халқининг иштирокини талаб қилади, деди элчи. У «Толибон» раҳбариятининг Афғонистон барча афғонлар учун умумий уй эканлиги ҳақидаги баёнотига ишора қилди.
«Аммо айни дамда аҳолининг катта қисми мамлакат келажаги бўйича ҳар қандай қарор қабул қилиш жараёнларида иштирок этиш имкониятидан маҳрум. Кўпчилик аёллар Афғонистон иқтисодиётига ҳисса қўшиш имкониятидан маҳрум, чунки улар ҳам таълимдан, ҳам ишчи кучидан четда. Ва шундай вазиятда Афғонистонни барча афғонлар учун уй сифатида тасаввур қилиш қийин», — деди у.
Евроиттиқоқ махсус вакилининг таъкидлашича, можародан кейинги давлат — можаро тинч йўл билан ҳал қилинган давлатдир.
«Аммо биз бир йилдан камроқ вақт олдин тинч йўл билан келишув ўрнига БМТнинг санкциялар рўйхатига киритилган шахслар бошчилигидаги жангарилар ҳаракати томонидан ҳукумат ва конституциявий тузум ағдарилганига гувоҳ бўлдик. Бироқ миллат инклюзив сиёсий жараённи бошлаш учун ҳали ҳам кеч эмас», — деди Томас Никлассон.
Унинг фикрича, агар бу жараён эътибордан четда қолса ҳамда асосан бир этник гуруҳ ва эркаклар вакили бўлган битта сиёсий фракция мамлакатда етакчилик ва ҳукмронлик қилишга интилса, афғонларнинг аксарияти қарор қабул қилиш жараёнидан ҳамон четда қолса, такрорий зўравонлик ва можаролар эҳтимоли сезиларли даражада ошади.
«Ўтмишда кўрганимиздек, Афғонистон ва можародан кейинги кўплаб бошқа давлатлар можаронинг бундай ечимига эриша олмади. Бизнинг Афғонистонда инклюзивликка чорловимиз Европа Иттифоқи ёки бошқа мамлакатлар манфаатлари учун эмас, балки фаровон келажак ва Афғонистоннинг ўз барқарорлиги учундир. Мен бу ҳақда аллақачон айтганман ва яна айтаман — бу собиқ раҳбарларнинг қайтишига чақириқ эмас. Афғонистонга янги раҳбарлар керак, аммо етакчилар турли этник гуруҳлар ва турли сиёсий гуруҳлардан бўлган эркак ва аёллардир», — деди у.
Ўзбекистон ТИВ матбуот хизмати.
ЕИ махсус вакили барқарор тинчлик нафақат зўравонлик ёки урушга, балки инсон ҳуқуқлари бузилиши ва камситишларга чек қўйишни ҳам талаб қилишини таъкидлади.
«Толиблар ҳокимиятни қўлга киритганидан бери биз Афғонистон аъзо давлат бўлган халқаро конвенцияларда эътироф этилган афғонларнинг иқтисодий, ижтимоий, ҳуқуқий, сиёсий ва ижтимоий ҳуқуқларининг тузилмавий ва тизимли равишда бузилишига гувоҳ бўлдик. Биз озчиликлар, ҳазоралар ва афғон шиалари орасида этник, диний ёки гендер ўзига хослиги туфайли таъқибга учраган одамларни кўрдик. Қоидабузарликлар орасида қотиллик, ўзбошимчалик билан ҳибсга олиш, зўрлик билан ғойиб бўлиш, жисмоний зўравонлик, қийноқ ва қўрқитиш киради», — деди дипломат.
Унинг таъкидлашича, «Толибон» томонидан репрессив қотилликларга қарши чора кўриш бўйича ҳужжатлаштирилган саъй-ҳаракатлар йўқ ва қийноқларнинг кенг тарқалганлиги ҳақидаги хабарларга қарши чора кўриш учун ҳужжатлаштирилган ҳаракатлар ҳам мавжуд эмас.
Томас Никлассон Афғонистонда йиғилишлар, сўз, фикр ва матбуот эркинлиги кафолатланмаганини таъкидлади. Афғонистон 2021 йилдан буён Жаҳон матбуот эркинлиги индексида 30 дан ортиқ поғонага тушиб кетди, бу «бир пайтлар жонли медиа ландшафти учун бўш жой қисқарганини акс эттиради». Телерадиокомпаниялар, журналистлар ва оммавий ахборот воситалари ходимлари тобора кўпроқ чекловлар ва цензурага дучор бўлмоқдалар ҳамда адолатсиз ҳибслар ўз-ўзини цензура қилишга олиб келмоқда. Журналистлар «Толибон» томонидан чиқарилган журналистлар учун ноаниқ ифодаланган янги қоидалар»га риоя қилмаслик оқибатларидан қўрқишади.
ЕИ махсус элчисининг сўзларига кўра, Афғонистонда аёллар ва қизларга сиёсий, иқтисодий, таълим ва ижтимоий макондан четлаштирилгани учун «айниқса шафқатсизларча» муносабатда бўлмоқда.
«Дунёнинг бирорта ҳам давлатида қизларнинг ўрта мактабга бориши тақиқланмаган. Гарчи биз «Толибон»дан камида олти ой давомида бутун мамлакат бўйлаб ўрта мактаблар ҳам қизлар учун очиқ бўлади, деган ваъдаларни эшитган бўлсак-да. Миллионлаб афғонлар ҳамон бу ваъдалар амалга ошишини кутмоқда», — дейди у.
Томас Никлассон қонун устуворлигини «Толибон» ҳукмронлиги остидаги Афғонистонда барча одамлар ва жамият тенглигини таъминлашнинг муҳим таркибий қисми деб атади.
«Ҳуқуқий ва конституциявий тузум ноаниқ бўлиб қолди. Бу одамларнинг нима тақиқланганлигини энди билмайдиган вазиятни келтириб чиқаради, уларнинг ҳуқуқлари бузилган тақдирда, уларни ҳимоя қилишни имконсиз қилади. Қонун устуворлиги ва тараққиёт бир-бири билан чамбарчас боғлиқ ва бир-бирини тўлдиради. Қонун устуворлигини мустаҳкамламасдан туриб, барқарор ва инклюзив иқтисодий ўсиш ва барқарор ривожланишга эришиш қийин бўлади. Шу билан бирга, инсоннинг барча ҳуқуқ ва асосий эркинликларини, жумладан, ривожланиш ҳуқуқини тўлиқ рўёбга чиқариш ортга чекинмоқда», — деди у.
Ташқи ишлар вазири в.б. Амирхон Муттақий бошчилигидаги Афғонистон делегацияси. Фото: Ўзбекистон Ташқи ишлар вазирлиги матбуот хизмати.
Европа Иттифоқи ўзининг жойларда мавжудлиги ва БМТнинг Афғонистонга ёрдам кўрсатиш бўйича миссияси (UNAMA) ва БМТнинг инсоний масалалар бўйича махсус маърузачиси каби вазият ҳақида мунтазам ҳисобот берувчи ташкилотларнинг мандатини қўллаб-қувватлаш орқали инсон ҳуқуқлари билан боғлиқ вазиятни диққат билан кузатишда давом этади. Европа Иттифоқи махсус маърузачи Ричард Беннетга биринчи ташрифи чоғида Афғонистоннинг бир қанча ҳудудларига кириш ҳуқуқи берилганини юқори баҳолади.
«Инклюзивлик каби, инсон ҳуқуқларини ҳурмат қилмаслик ва қўрқувга асосланган жамият қуриш охир-оқибатда барқарор тинчлик, барқарор ривожланиш ва барча афғонлар учун муносиб ҳаётга тўсқинлик қилади. Шунинг учун Европа Иттифоқи уларни „Толибон“ билан мулоқотимиздаги асосий жиҳатлар ёки нуқталар деб билади. Ва мен гапирган БМТ Хавфсизлик Кенгаши резолюцияси инсон ҳуқуқларига риоя қилиш ва сиёсий ечим топиш имконияти ҳамда афғонларнинг ўтган 20 йил давомида Афғонистонда эришган ютуқларини қўллаб-қувватлаш ва ривожлантириш истаги ўртасида бевосита боғлиқлик мавжудлигини тасдиқлади», деди у.
Томас Никлассон Афғонистон равнақи учун мамлакат иқтисодий жиҳатдан яккаланиб қолмагани муҳим деган фикрга қўшилди. Унинг сўзларига кўра, Европа Иттифоқи ва бошқа давлатлар Афғонистонга катта миқдорда гуманитар ёрдам кўрсатган, бироқ бунинг ўзи иқтисодиётни узоқ муддатда барқарорлаштириш учун етарли эмас.
«Халқаро ҳамжамият Афғонистон иқтисодиётига ўз ҳиссасини қўшиши мумкин бўлса-да, толиблар охир-оқибатда мамлакатнинг макроиқтисодий барқарорлашуви йўлида ҳаракат қилиши керак. Ўзлари таъкидлаганидек, улар мустақил иқтисодиёт ва хусусий сектор бошчилигидаги ривожланишни истайди ва бунинг учун Афғонистонга ҳали яратилмаган қулай бизнес муҳити керак бўлади. Хотин-қизлар асосан меҳнат ресурсларидан четда қолган ва бу иқтисодга йилига 1 млрд доллар ёки ялпи ички маҳсулотнинг 5 фоизини ташкил этади», — деди у.
Дипломатнинг айтишича, «Толибон» йиллик бюджет борасида шаффофлик кўрсатмаяпти ҳамда афғон халқи ва халқаро ҳамжамиятга ички даромадлар қандай тақсимлангани аниқ эмас.
«Бундан ташқари, муҳим молиявий институтлардаги лавозимларни БМТнинг санкциялар рўйхатига киритилган шахслар эгаллаши, жиноий даромадларни легаллаштириш ва терроризмни молиялаштиришга қарши кураш механизмлари энди ишламай қолгани ёрдам бермайди. Бу қонун устуворлигининг йўқлиги билан биргаликда бизнес ҳамжамиятининг мамлакатга сармоя киритишга унчалик ҳам тайёр эмаслиги муҳитини яратади», — деди у.
ЕИ махсус вакили, шунингдек, «Толибон» даъво қилганидек, хусусий сектор ва компанияларнинг шаффофлиги ва ҳисобдорлигисиз Афғонистоннинг табиий ресурсларини эксплуатация қилишга хусусий сектор сармоясига рухсат бериш «аҳолининг кўпчилигига эмас, бир неча кишига фойда келтириши ҳамда афғонлар учун муҳим иш имкониятларини яратиши даргумон эканини» таъкидлади.
«Ушбу имтиёзларнинг тенгсиз тақсимланиши иқтисодий ўсишни қўллаб-қувватлаш ўрнига, тенгсизлик ва можаронинг кучайишига олиб келиши мумкин», — дея қўшимча қилди у.
Европа Иттифоқи афғон халқига ўз ҳиссасини қўшиш ва қўллаб-қувватлашда давом этиш ниятида. ЕИ «Толибон» билан мулоқотга, «ташқи ишлар вазирлари томонидан белгиланган йўриқномалар асосида», фуқаролик жамияти, ишбилармон доиралар, афғон аёллари ва бошқа афғонлар билан мулоқотга очиқлигини билдиради.
«Ва шу билан бирга, „Толибон“ ўз сўзида туриши, Афғонистонни барча афғонлар учун муносиб ва фаровон ҳаёт кечира оладиган, ҳуқуқларни ҳурмат қиладиган, ундан фойдаланиши мумкин бўлган ҳамда ижтимоий, иқтисодий ва сиёсий ҳаётнинг барча аспектларида конструктив иштирок эта оладиган уйга айлантириш вақти келди», — дея хулоса қилди Томас Никлассон.
Аввал хабар берганимиздек, Афғонистон муваққат ҳукумати ташқи ишлар вазири Амирхон Муттақий мамлакат ўз ваъдаларини бажараётганини таъкидлаб, Қўшма Штатларни «сўзсиз ва ҳеч қандай шартларсиз» афғон активларини қайтаришга чақирди. У, шунингдек, мамлакатларни минтақада хавфсизлик ва барқарорликка хизмат қиладиган Афғонистонга сармоя киритишга чақирди.
