Shifoxonada hamshira bo‘lib ishlayotgan uch farzandning onasi Nargiza 30 yoshda bo‘lib, ko‘krak qafasidagi og‘riqlar kuchayganidan so‘ng tasodifan saraton kasalligiga chalinganini bilib qolgan. Unga tuxumdonlarga metastazlar bilan rivojlangan ko‘krak saratoni tashxisi qo‘yilgan. Ko‘krakni ham, tuxumdonlarni ham asrab qolishning imkoni bo‘lmagan. Nargiza bir nechta kimyoterapiya kurslarini oldi. U remissiyaga kirishga muvaffaq bo‘ldi, ammo bu katta yo‘qotishlar olib keldi. Agar u tashxis haqida avvalroq bilganida edi, ko‘p narsaning oldini olish mumkin bo‘lardi. Bu kabi hikoyalar ko‘plar topiladi, ular doim fojiali bo‘ladi. Deyarli har birimizda saraton kasalligiga duch kelgan tanishlarimiz, qarindoshlarimiz, qo‘shnilarimiz, do‘stlarimiz bor.
Ko‘krak bezi saratoni (KBC) saratonning ayollarda eng keng tarqalgan shakli bo‘lib, O‘zbekistonda shu turdagi kasalliklar orasida o‘limlar soni bo‘yicha yetakchi o‘rinni egallaydi. Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti tomonidan taqdim etilgan rasmiy statistik ma’lumotlarga ko‘ra, birgina 2020-yilda 4454 ta yangi kasallik qayd etilgan va o‘sha yilning o‘zida 2067 nafar ayol ushbu kasallikdan vafot etgan. (Quyida ayollar o‘z ko‘kraklarini ehtimoliy simptomlar uchun qanday tekshirishlari mumkinligi haqida video taqdim etilgan.)
Muayyan yosh guruhidagi simptomlarsiz ayollar o‘rtasida mammografiya skriningi saraton kasalligiga erta tashxis qo‘yishning samarali usuli hisoblanadi va samaradorligi isbotlangan. Bu ko‘krak bezi saratonini 1−2-bosqichda aniqlashga, uni o‘z vaqtida davolashga hamda sut bezlari va ayollarning hayotini saqlab qolishga yordam beradi.
Ko‘krakni qo‘lda paypaslash qilish orqali saratonni 1 yoki 2 bosqichda, ayniqsa, ko‘krak to‘qimalarida chuqur joylashgan o‘smalarni aniqlash deyarli mumkin emas. Mammografiya 45−65 yoshdagi ayollar uchun ko‘rsatiladi. Va 45 yoshgacha bo‘lgan ayollar uchun ultratovush diagnostikasi har ikki yilda bir marta tavsiya etiladi. Xavf omillariga quyidagilar kiradi: yaqin qarindoshlarda ko‘krak bezi saratoni kuzatilgani, gormonlarni almashtirish terapiyasi (ayniqsa, estrogenning yuqori dozalari bilan), ko‘krak qafasi yoki sut bezlariga radiatsiya terapiyasi, kech menopauza, BRCA 1 va 2, PALB-2 genlarining mutatsiyasi mavjudligi va boshqalar.
Yaqin vaqtgacha O‘zbekistonda kadrlar va texnik imkoniyatlar yetishmagani uchun mammografiya tekshiruvi o‘tkazilmas edi.
Shavkat Mirziyoyev 2019-yilda Buxoro viloyatiga tashrifi chog‘ida tajriba tariqasida viloyatni mammografiya uskunasi bilan jihozlash bo‘yicha topshiriq bergan edi.
Ko‘krak bezi saratoni bilan kasallanish holatlari hisobga olinib, Buxoro viloyatida 200 ming nafarga yaqin xotin-qizlardan iborat maqsadli guruh aniqlanib, har ikki yilda bir marta umume’tirof etilgan xalqaro me’yorlar asosida mammografiya tekshiruvidan o‘tkazilmoqda.
13 dona statsionar asbob-uskunalar va ikkita mobil ko‘chma kompleks xarid qilinib, mamogrammalarni markazlashtirilgan holda o‘qish va saqlashni ta’minlash bo‘yicha axborot tizimi ishga tushirildi.
Respublika onkologiya va radiologiya ixtisoslashtirilgan ilmiy-amaliy tibbiyot markazi (ROvRIIATM) Buxoro filialida patologiyasi aniqlangan ayollarni chuqurlashtirilgan qo‘shimcha tekshiruvdan o‘tkazish uchun 3D-stereotaktik biopsiya o‘tkazish imkoniyatiga ega mammografiya xonasi tashkil etilgan.
2021-yil may oyidan tayyorgarlik ishlari yakunlangach, O‘zbekistonda ilk bor mammografiya skriningi boshlandi. ROvRIIATM radiologiya bo‘limi boshlig‘i Aleksandr Asoskovning aytishicha, 2021-yil mayidan 2023-yilgacha 140 506 nafar ayol tekshirilgan (maqsadli guruhni qamrab olish darajasi — 70,2 foiz). Ushbu guruhda ko‘krak bezi saratonining 327 ta yangi holati, 2300 ta yaxshi sifatdagi shakllanishlar va 7097 ta saratonoldi kasalliklar aniqlangan. Aniqlangan holatlarning 246 tasi (80,9 foizi) 1−2 bosqichda ko‘krak bezi saratoni bilan kasallangan; qolgan 19,1 foizi 3−4 bosqichlarda.
Tajriba loyihasi mammografiya skriningining muhimligini va ayollar uchun saraton kasalligini nazorat qilish bo‘yicha kompleks dasturni yaratish kerakligini ko‘rsatdi. Saraton kasalligini erta aniqlash hukumatning ustuvor vazifasi hisoblanadi va “O‘zbekiston-2030” стратегиясининг 2.1-bo‘limida (13 va 17-maqsadlar) o‘z aksini topgan.
Shu bois 2024-yilga mo‘ljallangan Davlat dasturi loyihasida mammografiya skriningi, asbob-uskunalar va kadrlar masalasi o‘z aksini topgani ijobiy holatdir.
Buyog‘iga nima qilish kerak?
Buxoroning ijobiy tajribasini mamlakatning boshqa hududlariga ham yoyish kerak. Bugungi kunda mamlakatdagi davlat poliklinikalarida 31 ta mammograf (shundan 15 tasi mobil, 16 tasi statsionar) mavjud. Ularning joylashuvi xaritada ko‘rsatilgan.
Xodimlarni moliyalashtirish, mobil guruhlarga haq to‘lash va skriningni umumiy muvofiqlashtirishni ta’minlash borasida hal etilmagan muammolar mavjud. Toshkentdagi xususiy klinikalarda ham mammografiya mavjud, biroq hozirda ularning Buxoro viloyatidagi pilot loyiha doirasida yaratilgan mammoskrining tizimiga hech qanday aloqasi yo‘q.
Ko‘p tarmoqli klinikalarda onkologik nazorat xonalari allaqachon yaratilgan. Shaharlardagi mammografilar poliklinikalarda joylashgan, statsionar bo‘lishi kerak, shunda mobil mammograf chekka qishloq tumanlariga bora oladi. Ular ko‘pincha harakatlanayotganda yo‘llarda silkinish tufayli muvaffaqiyatsizlikka uchraydi.
Hududlardagi rentgen-laborantlar suratga to‘g‘ri olishi, mutaxassis BI-RADS tizimi (mammografiya, UTT va MRT natijalarini ko‘krak qafasining malign o‘smalari mavjudligi xavfi darajasiga ko‘ra baholash uchun standartlashtirilgan shkala) yordamida mammogrammalarni to‘g‘ri o‘qishi uchun kadrlarni tayyorlash zarur. Bu ish ikki mustaqil rentgenolog tomonidan profilaktik mammografiya natijalarini ikki marta ko‘rib chiqishni ta’minlab, to‘lanishi kerak.
Qo‘shimcha tekshiruv biopsiya yoki gistologik laboratoriya xizmatlari uchun ham xarajatlarni talab qiladi. Klinikalar ayollarga so‘nggi tashxis natijalari orqali mammografiyaning ahamiyatini tushuntirib, onkologiya markazlari bilan aloqa o‘rnatishlari kerak bo‘ladi.
Erta bosqichda tashxis qo‘yilgan ko‘krak bezi saratoni qulay prognoz va yuqori tirik qolish darajasiga ega. Saratonning 1 va 2 bosqichlari uchun tirik qolish darajasi deyarli 100 foizni tashkil qiladi (Britaniyaning Cancer Research UK tashkiloti ma’lumotlariga ko‘ra).
Buni amalga oshirish uchun nima talab qilinadi?
Uskunalar. Maqsadli guruhning taqsimlanishini hisobga olgan holda, 4 ta tumanga 1 ta qurilma hisobiga qo‘shimcha kamida 80 ta statsionar mammografiya talab qilinadi. Agar bitta qurilmaning narxini 150 ming dollarga (Buxoro viloyati uchun sotib olinganlar kabi) asos qilib olsak, butun mamlakat bo‘ylab jihozlash uchun zarur bo‘lgan budjet 12 million dollarni tashkil qiladi. Tavsiya etilgan mammografiya joylashuvi xaritasi quyida keltirilgan.
Xodimlar. Ikki smenali ishni tashkil qilish uchun mintaqaviy darajada tasvirlarni birinchi o‘qish uchun bitta radiolog ish o‘rni va rentgenografiya uchun ikkita rentgen-laborant ish o‘rni talab qilinadi.
Ayni paytda faqat uchta viloyat kadrlar bilan to‘liq ta’minlangan (1 nafar shifokor-radiolog va 2 nafar rentgen-laborant). 7 ta viloyatda shifokor-radiolog va rentgen-laborantga bittadan o‘rin ajratilgan. 4 ta viloyatda kadrlar yetarli emas, rentgen-laborant va shifokor-radiolog lavozimlari mavjud emas.
Toshkent shahrida faoliyat yuritayotgan, mamlakatdagi barcha tasvirlar ikkinchi o‘qishga olib kelinayotgan yagona riding markazini mutaxassislar, jami 12 shtat birligi: 8 nafar radiolog, 2 nafar IT-mutaxassis, 1 nafar epidemiolog va 1 nafar ma’lumot tahlilchisi bilan ta’minlash zarur.
Umuman olganda, butun milliy mammografiya skrining tizimini yaratish uchun jami xodimlarga bo‘lgan talab 201 shtat birligini tashkil qiladi.
Mutaxassislar tayyorlash Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti tomonidan Islom taraqqiyot bankining amalga oshirilayotgan “O‘zbekiston Respublikasi onkologiya muassasalarini modernizatsiya qilish (II bosqich)” loyihasi doirasida tashkil etilishi mumkin.
Bunday mammografiya skrining dasturi nafaqat gender kun tartibini qo‘llab-quvvatlashni ifodalaydi, balki davlat moliyasiga dasturiy budjetlashtirishni joriy etishni ham ta’minlaydi. Davlat xarajatlarini rejalashtirish erishilgan natijalar bilan bevosita bog‘liq bo‘ladi, bunda xuddi shu natijalar aniq, shaffof va o‘lchovli tarzda belgilanadi.
O‘zini o‘zi tekshirish
Ayollarga ko‘krakda simmetriya, qizarish, terining tortilishi, shish va oqindi bor-yo‘qligini tekshirish uchun har oy ko‘zgu orqali o‘z-o‘zini tekshirish tavsiya etiladi. Agar o‘zgarishlar aniqlansa, darhol mutaxassis bilan bog‘laning.
Qanday qilib o‘zini o‘zi tekshirish mumkinligi ushbu videoda ko‘rsatilgan.
Rukn “Gazeta.uz"ga Strategik islohotlar agentligining 2026-yilgacha aholi salomatligi, maktab infratuzilmasi va ichimlik suvi ta’minoti bo‘yicha 11 ta ko‘rsatkichga erishishni maqsad qilgan Natijalarga erishish ofisi tomonidan taqdim etildi. Maqsadlardan biri bevosita Sog‘liqni saqlash vazirligi bilan hamkorlikda ko‘krak va bachadon bo‘yni saratoni milliy skrining tizimini joriy etish bilan bog‘liq. Ofis muntazam ravishda muhim tashabbuslarni jamoatchilik bilan baham ko‘rish niyatida va muloqot hamda sharhlarda takliflar almashishni taklif qiladi.
