Шифохонада ҳамшира бўлиб ишлаётган уч фарзанднинг онаси Наргиза 30 ёшда бўлиб, кўкрак қафасидаги оғриқлар кучайганидан сўнг тасодифан саратон касаллигига чалинганини билиб қолган. Унга тухумдонларга метастазлар билан ривожланган кўкрак саратони ташхиси қўйилган. Кўкракни ҳам, тухумдонларни ҳам асраб қолишнинг имкони бўлмаган. Наргиза бир нечта кимётерапия курсларини олди. У ремиссияга киришга муваффақ бўлди, аммо бу катта йўқотишлар олиб келди. Агар у ташхис ҳақида аввалроқ билганида эди, кўп нарсанинг олдини олиш мумкин бўларди. Бу каби ҳикоялар кўплар топилади, улар доим фожиали бўлади. Деярли ҳар биримизда саратон касаллигига дуч келган танишларимиз, қариндошларимиз, қўшниларимиз, дўстларимиз бор.
Кўкрак бези саратони (КБC) саратоннинг аёлларда энг кенг тарқалган шакли бўлиб, Ўзбекистонда шу турдаги касалликлар орасида ўлимлар сони бўйича етакчи ўринни эгаллайди. Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти томонидан тақдим этилган расмий статистик маълумотларга кўра, биргина 2020 йилда 4454 та янги касаллик қайд этилган ва ўша йилнинг ўзида 2067 нафар аёл ушбу касалликдан вафот этган. (Қуйида аёллар ўз кўкракларини эҳтимолий симптомлар учун қандай текширишлари мумкинлиги ҳақида видео тақдим этилган.)
Муайян ёш гуруҳидаги симптомларсиз аёллар ўртасида маммография скрининги саратон касаллигига эрта ташхис қўйишнинг самарали усули ҳисобланади ва самарадорлиги исботланган. Бу кўкрак бези саратонини 1−2-босқичда аниқлашга, уни ўз вақтида даволашга ҳамда сут безлари ва аёлларнинг ҳаётини сақлаб қолишга ёрдам беради.
Кўкракни қўлда пайпаслаш қилиш орқали саратонни 1 ёки 2 босқичда, айниқса, кўкрак тўқималарида чуқур жойлашган ўсмаларни аниқлаш деярли мумкин эмас. Маммография 45−65 ёшдаги аёллар учун кўрсатилади. Ва 45 ёшгача бўлган аёллар учун ультратовуш диагностикаси ҳар икки йилда бир марта тавсия этилади. Хавф омилларига қуйидагилар киради: яқин қариндошларда кўкрак бези саратони кузатилгани, гормонларни алмаштириш терапияси (айниқса, эстрогеннинг юқори дозалари билан), кўкрак қафаси ёки сут безларига радиация терапияси, кеч менопауза, BRCA 1 ва 2, PALB-2 генларининг мутацияси мавжудлиги ва бошқалар.
Яқин вақтгача Ўзбекистонда кадрлар ва техник имкониятлар етишмагани учун маммография текшируви ўтказилмас эди.
Шавкат Мирзиёев 2019 йилда Бухоро вилоятига ташрифи чоғида тажриба тариқасида вилоятни маммография ускунаси билан жиҳозлаш бўйича топшириқ берган эди.
Кўкрак бези саратони билан касалланиш ҳолатлари ҳисобга олиниб, Бухоро вилоятида 200 минг нафарга яқин хотин-қизлардан иборат мақсадли гуруҳ аниқланиб, ҳар икки йилда бир марта умумэътироф этилган халқаро меъёрлар асосида маммография текширувидан ўтказилмоқда.
13 дона стационар асбоб-ускуналар ва иккита мобил кўчма комплекс харид қилиниб, мамограммаларни марказлаштирилган ҳолда ўқиш ва сақлашни таъминлаш бўйича ахборот тизими ишга туширилди.
Республика онкология ва радиология ихтисослаштирилган илмий-амалий тиббиёт маркази (РОвРИИАТМ) Бухоро филиалида патологияси аниқланган аёлларни чуқурлаштирилган қўшимча текширувдан ўтказиш учун 3D-стереотактик биопсия ўтказиш имкониятига эга маммография хонаси ташкил этилган.
2021 йил май ойидан тайёргарлик ишлари якунлангач, Ўзбекистонда илк бор маммография скрининги бошланди. РОвРИИАТМ радиология бўлими бошлиғи Александр Асосковнинг айтишича, 2021 йил майидан 2023 йилгача 140 506 нафар аёл текширилган (мақсадли гуруҳни қамраб олиш даражаси — 70,2 фоиз). Ушбу гуруҳда кўкрак бези саратонининг 327 та янги ҳолати, 2300 та яхши сифатдаги шаклланишлар ва 7097 та саратонолди касалликлар аниқланган. Аниқланган ҳолатларнинг 246 таси (80,9 фоизи) 1−2 босқичда кўкрак бези саратони билан касалланган; қолган 19,1 фоизи 3−4 босқичларда.
Тажриба лойиҳаси маммография скринингининг муҳимлигини ва аёллар учун саратон касаллигини назорат қилиш бўйича комплекс дастурни яратиш кераклигини кўрсатди. Саратон касаллигини эрта аниқлаш ҳукуматнинг устувор вазифаси ҳисобланади ва «Ўзбекистон-2030» стратегиясининг 2.1-бўлимида (13 ва 17-мақсадлар) ўз аксини топган.
Шу боис 2024 йилга мўлжалланган Давлат дастури лойиҳасида маммография скрининги, асбоб-ускуналар ва кадрлар масаласи ўз аксини топгани ижобий ҳолатдир.
Буёғига нима қилиш керак?
Бухоронинг ижобий тажрибасини мамлакатнинг бошқа ҳудудларига ҳам ёйиш керак. Бугунги кунда мамлакатдаги давлат поликлиникаларида 31 та маммограф (шундан 15 таси мобил, 16 таси стационар) мавжуд. Уларнинг жойлашуви харитада кўрсатилган.
Ходимларни молиялаштириш, мобил гуруҳларга ҳақ тўлаш ва скринингни умумий мувофиқлаштиришни таъминлаш борасида ҳал этилмаган муаммолар мавжуд. Тошкентдаги хусусий клиникаларда ҳам маммография мавжуд, бироқ ҳозирда уларнинг Бухоро вилоятидаги пилот лойиҳа доирасида яратилган маммоскрининг тизимига ҳеч қандай алоқаси йўқ.
Кўп тармоқли клиникаларда онкологик назорат хоналари аллақачон яратилган. Шаҳарлардаги маммографилар поликлиникаларда жойлашган, стационар бўлиши керак, шунда мобил маммограф чекка қишлоқ туманларига бора олади. Улар кўпинча ҳаракатланаётганда йўлларда силкиниш туфайли муваффақиятсизликка учрайди.
Ҳудудлардаги рентген-лаборантлар суратга тўғри олиши, мутахассис BI-RADS тизими (маммография, УТТ ва МРТ натижаларини кўкрак қафасининг малигн ўсмалари мавжудлиги хавфи даражасига кўра баҳолаш учун стандартлаштирилган шкала) ёрдамида маммограммаларни тўғри ўқиши учун кадрларни тайёрлаш зарур. Бу иш икки мустақил рентгенолог томонидан профилактик маммография натижаларини икки марта кўриб чиқишни таъминлаб, тўланиши керак.
Қўшимча текширув биопсия ёки гистологик лаборатория хизматлари учун ҳам харажатларни талаб қилади. Клиникалар аёлларга сўнгги ташхис натижалари орқали маммографиянинг аҳамиятини тушунтириб, онкология марказлари билан алоқа ўрнатишлари керак бўлади.
Эрта босқичда ташхис қўйилган кўкрак бези саратони қулай прогноз ва юқори тирик қолиш даражасига эга. Саратоннинг 1 ва 2 босқичлари учун тирик қолиш даражаси деярли 100 фоизни ташкил қилади (Британиянинг Cancer Research UK ташкилоти маълумотларига кўра).
Буни амалга ошириш учун нима талаб қилинади?
Ускуналар. Мақсадли гуруҳнинг тақсимланишини ҳисобга олган ҳолда, 4 та туманга 1 та қурилма ҳисобига қўшимча камида 80 та стационар маммография талаб қилинади. Агар битта қурилманинг нархини 150 минг долларга (Бухоро вилояти учун сотиб олинганлар каби) асос қилиб олсак, бутун мамлакат бўйлаб жиҳозлаш учун зарур бўлган бюджет 12 миллион долларни ташкил қилади. Тавсия этилган маммография жойлашуви харитаси қуйида келтирилган.
Ходимлар. Икки сменали ишни ташкил қилиш учун минтақавий даражада тасвирларни биринчи ўқиш учун битта радиолог иш ўрни ва рентгенография учун иккита рентген-лаборант иш ўрни талаб қилинади.
Айни пайтда фақат учта вилоят кадрлар билан тўлиқ таъминланган (1 нафар шифокор-радиолог ва 2 нафар рентген-лаборант). 7 та вилоятда шифокор-радиолог ва рентген-лаборантга биттадан ўрин ажратилган. 4 та вилоятда кадрлар етарли эмас, рентген-лаборант ва шифокор-радиолог лавозимлари мавжуд эмас.
Тошкент шаҳрида фаолият юритаётган, мамлакатдаги барча тасвирлар иккинчи ўқишга олиб келинаётган ягона ридинг марказини мутахассислар, жами 12 штат бирлиги: 8 нафар радиолог, 2 нафар IT-мутахассис, 1 нафар эпидемиолог ва 1 нафар маълумот таҳлилчиси билан таъминлаш зарур.
Умуман олганда, бутун миллий маммография скрининг тизимини яратиш учун жами ходимларга бўлган талаб 201 штат бирлигини ташкил қилади.
Мутахассислар тайёрлаш Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти томонидан Ислом тараққиёт банкининг амалга оширилаётган «Ўзбекистон Республикаси онкология муассасаларини модернизация қилиш (ИИ босқич)» лойиҳаси доирасида ташкил этилиши мумкин.
Бундай маммография скрининг дастури нафақат гендер кун тартибини қўллаб-қувватлашни ифодалайди, балки давлат молиясига дастурий бюджетлаштиришни жорий этишни ҳам таъминлайди. Давлат харажатларини режалаштириш эришилган натижалар билан бевосита боғлиқ бўлади, бунда худди шу натижалар аниқ, шаффоф ва ўлчовли тарзда белгиланади.
Ўзини ўзи текшириш
Аёлларга кўкракда симметрия, қизариш, терининг тортилиши, шиш ва оқинди бор-йўқлигини текшириш учун ҳар ой кўзгу орқали ўз-ўзини текшириш тавсия этилади. Агар ўзгаришлар аниқланса, дарҳол мутахассис билан боғланинг.
Қандай қилиб ўзини ўзи текшириш мумкинлиги ушбу видеода кўрсатилган.
Рукн «Газета.uz»га Стратегик ислоҳотлар агентлигининг 2026 йилгача аҳоли саломатлиги, мактаб инфратузилмаси ва ичимлик суви таъминоти бўйича 11 та кўрсаткичга эришишни мақсад қилган Натижаларга эришиш офиси томонидан тақдим этилди. Мақсадлардан бири бевосита Соғлиқни сақлаш вазирлиги билан ҳамкорликда кўкрак ва бачадон бўйни саратони миллий скрининг тизимини жорий этиш билан боғлиқ. Офис мунтазам равишда муҳим ташаббусларни жамоатчилик билан баҳам кўриш ниятида ва мулоқот ҳамда шарҳларда таклифлар алмашишни таклиф қилади.
