O‘zbekiston Oliy Majlisi Senati 7-aprel kuni “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi qonunga o‘zgartishlar kiritishni ma’qulladi. Hujjat hozircha davlat rahbari tomonidan imzolangani yo‘q.
budjet va iqtisodiy islohotlar qo‘mitasi raisi Erkin Gadoyevning ma’lum qilishicha, o‘zgartirishlar 2023-yil 1-sentabrdan boshlab 2025-yil 1-yanvarga qadar banklarning eng kam ustav kapitalini bosqichma-bosqich oshirish bo‘yicha talablarni nazarda tutadi:
- 100 mlrd so‘m — 2023-yil 1-sentabrgacha;
- 200 mlrd so‘m — 2023-yil 1-sentabrdan;
- 300 mlrd so‘m — 2024-yil 1-apreldan;
- 500 mlrd so‘m — 2025-yil 1-yanvardan.
Uning so‘zlariga ko‘ra, mazkur normaning joriy etilishi prudensial me’yorlarni (bank o‘zining barqaror faoliyatini ta’minlash uchun bajarishi kerak bo‘lgan muhim qadriyatlar) xalqaro standartlarga muvofiqlashtiradi. Xususan, gap banklarning to‘lov qobiliyati, likvidligi va rentabelligi uchun yetarli mablag‘ bilan ta’minlash haqida bormoqda.
Senator bunga misol sifatida xalqaro tajribani qayd etdi. Masalan, Rossiyada banklarning belgilangan kapitalining minimal miqdori 1 mlrd rubl (164 mlrd so‘m), Xitoyda 1 mlrd yuan (1,77 trln so‘m), Qozog‘istonda 10 mlrd tenge (240 mlrd so‘m), Belarusda — 58, 1 mln belarus rubli (260 mlrd so‘m) ni tashkil etadi.
Erkin Gadoyevning aytishicha, O‘zbekistondagi 34 ta bankdan 15 tasi ustav kapitali 500 mlrd so‘mdan ortiq, 8 tasi 200 mlrd so‘mdan 500 mlrd so‘mgacha, 9 tasi esa 200 mlrd so‘mdan kam.
Banklarning kapitallashuv darajasi va resurs bazasini oshirish sohaga xorijiy investitsiyalarni jalb etish, aholi va tadbirkorlik subyektlariga 17 trln so‘mlik qo‘shimcha kreditlar ajratish uchun qo‘shimcha huquqiy shart-sharoitlar yaratishini ta’kidladi.
Bugungi kunda qonun hujjatlariga muvofiq, imtiyozli soliq hamda moliyaviy operatsiyalarni amalga oshirishda shaxsni oshkor qilish va ma’lumotlarni taqdim etishni nazarda tutmaydigan rejim joriy etilgan (ofshor zonalar) davlat yoki hududda ro‘yxatdan o‘tgan norezidentlar, ishtirokchilar (aksiyadorlar) va yakuniy benefitsiar egalari bankning ta’sischilari va aksiyadorlari bo‘lishi mumkin emas.
Bundan tashqari, bank aksiyalarining to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki bilvosita egalari norezidentlar — jismoniy shaxslar, rezidentlar va yakuniy manfaatdor egalari offshorda ro‘yxatdan o‘tgan yuridik shaxslar, ishtirokchilar (aksiyadorlar) bo‘lishi mumkin emas.
O‘zgartirishlar ushbu cheklovlarni qisman olib tashlaydi. Erkin Gadoyevning qayd etishicha, cheklovlar xorijiy davlatlar va xalqaro institutlar tomonidan tan olingan bank egalariga kelganda qo‘llanilmaydi. Norezidentlar (jismoniy va yuridik shaxslar) agar ular xalqaro fond bozorlarida sotib olinsa, mahalliy banklarning aksiyalari egasi bo‘lish huquqiga ega bo‘ladi. Bu xalqaro bozorlarda ochiq joylashtirilgan aksiyalarni sotib olishni soddalashtiradi.
Senator Nazira Muxtorova o‘z ma’lumotlariga tayanib, faqat 11 ta bankning ustav kapitali 500 mlrd so‘mdan ortiq, 20 ta bankning ustav kapitali esa 200 mlrd so‘mgacha yoki undan sal ko‘proq ekanligini aytdi. U banklar o‘z vaqtida kerakli kapitalni yarata oladimi va bu ularning moliyaviy ahvoliga qanday ta’sir qilishini so‘radi.
Markaziy bank raisi o‘rinbosari Behzod Hamroyev 2019-yildan boshlab 100 mlrd so‘m miqdorida talab kiritilganini ta’kidladi. O‘shandan beri O‘zbekiston iqtisodiyoti nominal 2,1 barobar, ajratilgan kreditlar qoldig‘i 3 barobardan ortiq o‘sdi.
“Iqtisodiyot kengaymoqda va kattalashib bormoqda, shu sababdan biz bank tizimi uchun o‘sish bo‘yicha ma’lum talablarni amalga oshirishimiz kerak… Dunyoning hech bir davlatida [ustav kapitali] qanday bo‘lishi kerakligi haqida aniq qoida yo‘q. Har bir davlat o‘z iqtisodiyoti va iqtisodiy maqsadlaridan kelib chiqadi”, — dedi u.
Markaziy bank rahbari o‘rinbosarining ta’kidlashicha, kapitali 500 mlrd so‘mdan ortiq bo‘lgan banklar soni 11 ta bo‘lishiga qaramay, ularning bozordagi ulushi 94,5−95 foizni tashkil etmoqda. Qolgan banklar bilan ularning kapitalini bosqichma-bosqich kerakli qiymatga yetkazish bo‘yicha chora-tadbirlar dasturi ishlab chiqildi. Uning so‘zlariga ko‘ra, bu banklarning moliyaviy ahvolini yaxshilaydi va qo‘shimcha 15−17 trln so‘m kreditlar ajratish imkoniyatini yaratadi.
Behzod Hamroyev, shuningdek, bugungi kunda yakuniy benefitsiarlari va aksiyadorlari ofshor zonada bo‘lgan yirik banklar ham O‘zbekiston bank sektorida qatnasha olmasligini ta’kidladi. Uning so‘zlariga ko‘ra, o‘zgartirishlar kiritilmoqda, chunki oxirigacha barcha yakuniy benefitsiarlarni aniqlash mumkin emas.
Misol tariqasida u minglab aksiyadorlarga ega bo‘lgan Vengriyaning OTP Bank tomonidan “Ipoteka-bank”ning xususiylashtirilganini keltirdi, chunki uning aksiyalari xalqaro fond bozorlarida sotiladi.
“Ammo OTP Bank`ning o‘zi ofshor emas. Haqiqatan ham o‘z obro‘si, nufuzi va maqomiga ega bo‘lgan bank [Ipoteka-bank]ni sotib oladi. Ammo bankning aksiyadorlari va benefitsiarlari orasida kimdir shunday zonada bo‘lishi mumkin. Shu bois, hozirgi vaziyat va voqelikdan kelib chiqib, [talablar] biroz yumshatiladi va imkoniyat yaratiladi”, — deya tushuntirdi u.
Eslatib o‘tamiz, O‘zbekiston hukumati “Ipoteka-bank”dagi davlat ulushini 324 mln dollarga sotgan edi. Bu oxirgi yillardagi eng yirik xususiylashtirish bitimidir.
