Россиялик урбанист Аркадий Гершман Тошкент учун бегона эмас. У ижтимоий тармоқлардаги саҳифаларида Тошкентдаги ўзгаришлар ва шаҳарсозлик билан боғлиқ муаммолар ҳақида мунтазам постлар ёзади. 2022 йили эса у Навоий кўчасини реконструкция қилиш, «Миллий боғ» метрокўприги олдидаги катта чорраҳани тартибга келтириш, Тошкент мактаб ва боғчалари олдидаги транспорт оқимини сокинлаштириш бўйича лойиҳаларда қатнашган эди.
У яқинда YouTube’даги саҳифасида трамвай тизими қандай бўлиши ҳақида давомийлиги ярим соатдан зиёд бўлган видео эълон қилди. Урбанист бунда Париж мисолида замонавий трамвай тизимини қуришда эътибор қаратиш лозим бўлган асосий жиҳатларни тушунтириб берган. Сўнгги вақтларда Тошкентга трамвайни қайтариш ҳақида нисбатан кўп гапирилмоқда. Шундай экан, бу борада ҳар қандай тавсия ва тушунтиришлар фойдали. Шу муносабат билан «Газета.uz» урбанист эътибор қаратган асосий нуқталарни жамлади.
Трамвай надур?
Трамвай. Шаҳарсозлар бу сўз ва транспорт турини жуда яхши кўради. Лекин постсовет мамлакатлар аҳолиси трамвай деганда, катта эҳтимол билан, занглаган ва сершовқин КТМ-5 ни тасаввур қилади.
КТМ-5 русумидаги трамвай вагони
Бир қарашда бундай транспорт шаҳар манзарасини бузмоқда, унда юриш қўрқинчли, ҳатто хавфли ҳам.
Лекин нюанс шундаки, совет трамвайи ва замонавий трамвай — бу иккита турли нарса. Шу сабабли ҳам бугун постсовет шаҳарларида трамвай линияларини қайта тиклаш ёки модернизация қилиш кун тартибига қайтмоқда.
Бироқ, афсуски, кўплаб амалдорлар ва одамларда замонавий трамвай бу бор-йўғи янги ва чиройли вагон, деган тушунча мавжуд. Улар вагонларга USB-қувватлагичлар, қўшимча чироқлар, кўпроқ табло ва мониторлар қўйилса, трамвай замонавий бўлиб қолади, деб ўйлайди. Аслида эса бундай эмас. Чунки замонавий трамвай янги техника сотиб олишдан кўра қийинроқ масала.
Қуйида шу ҳақида гап боради. Хўш, бутун бошли, бир асрлик трамвай тизимларини кўчалар автомобиллар учун қулай йўл бўлсин дея йўқ қилиб юборган кўплаб шаҳарлар энди нима учун трамвайни қайта тиклай бошлади?
Париж трамвайи қандай пайдо бўлган ва қандай йўқ қилинганди?
Тарихга назар солсак, трамвай шаҳардаги биринчи жамоат транспорти бўлганини кўрамиз.
Париж тарихда биринчилардан бўлиб трамвайнинг қадимий кўриниши — конка (отли трамвай)дан фойдаланишни бошлаган шаҳарлардан ҳисобланади. Маълум вақт ўтгач, бундай транспорт турларида ҳаракатлантирувчи восита сифатида отлар ўрнини электр энергияси эгаллаган, яъни улар трамвайга айланган.
1855−1865 йилларда Париж трамвай ривожланиши нуқтаи назаридан дунёнинг энг катта шаҳарларидан бири эди. Трамвай тармоғининг умумий узунлиги 1000 километрга етган, 120 та йўналиш йўлга қўйилган, қисқа қилиб айтганда, бу транспорт тури Парижнинг деярли ҳамма нуқтасига етиб борганди.
Лекин XX аср бошларида автомобиллар сони кескин кўпайгани ва шаҳарлашув даражаси ошгани туфайли трамвайлар керак эмасдек туюла бошлади. Одамлар келажак автомобилларники экани, йўлларда тирбандлик пайдо бўла бошлагани учун трамвайларни олиб ташлаб, автомобилларга кенгроқ ҳудуд бериш кераклиги ҳақида ўйлай бошлади. Шундай қилиб, 1937 йили Парижда, 1938 йили эса шаҳар атрофида трамвайлар фаолияти тугатилди. Унинг ўрнига метрополитенни ривожлантиришга қарор қилинди.
Оқибат эса улар кутгандек яхши бўлмади. Чунки шаҳар ўсаётганига мос равишда унга нафақат ерости, балки юқори ташув имкониятига эга бўлган ер усти транспорти ҳам керак эди.
Париждаги Opera Garnier театри олдидан ўтувчи йўлда кузатилаётган тирбандлик
XX аср охирига келиб парижликлар трамвайни қайтариш лозимлигини тушуна бошлади. Шаҳарда тирбандликлардан бироз бўлса-да тин олишга ва тоза ҳавога эҳтиёж сезилди. Метро қазиш жуда қиммат, автобуслар эса муаммони ҳал қилолмай қолганди. Одамларни зудлик билан машинадан жамоат транпортига ўтказиш зарурати туғилди.
Шу тариқа, Парижга трамвайни қайтариш бўйича илк режалар тайёрлана бошлади. Бу режаларда кам одам ташувчи икки вагонли эмас, балки замонавий трамвай қуриш зарурлиги қайд этилганди.
Париж замонавий трамвайи метрополитенга қарши
Шундай қилиб, трамвайни қайтариш шаҳар марказидан эмас, балки чекка ҳудудларидан бошланди. Чунки у ерда жой кўпроқ, транспорт хизмати сифати эса ёмонроқ эди, метро тармоғи эса чекка ҳудудлардан кўра марказда яхшироқ ривожланганди.
Шунингдек, ҳайдовчиларнинг эътироз билдириши омили ҳам ҳисобга олинганди. Чеккароқ ҳудудларда одамларга трамвай ҳақиқатан ҳам иш беришини, қулайлигини кўрсатиб, унинг керак эканини исботлаб, кейин марказга кириш мумкин эди.
1992 йилда 1-трамвай линияси, 5 йил ўтиб 2-линия очилди. Ҳозирги кунга келиб шаҳарда 11 та трамвай йўналиши фаолият олиб боряпти.
Яъни, шаҳарда қисқа вақт ичида шундай катта ҳажмдаги иш амалга оширилди. Бу трамвайни метрополитен билан солиштирганда энг ютуқли томонларидан бири — уни анча тез қуриш мумкин. Трамвай учун ерни қазиб чиқишингиз, ер остидаги коммуникация тармоқларини кўчиришингиз, кириш-чиқиш жойлари қуришингиз ва ҳоказолар талаб этилмайди.
Шаҳарда 2 ёки 3 та метро станциясини қуриш учун кетган муддатда 20 ёки 30 та бекатдан иборат трамвай линиясини қуриш мумкин. Бу нарса ҳатто молиявий жиҳатдан ҳам арзонроққа тушади. Яъни, сиз жамоат транспортига тезроқ ва камроқ харажат эвазига эга бўласиз.
Ердаги метро
Йўловчилар нуқтаи назаридан метро тезроқ, хавфсизроқ ва тирбандликдан ҳоли транспорт тури бўлиши мумкин. Яъни, транспортнинг бу турида сиз ўзингиз режалаштирган вақтда манзилингизга етиб оласиз. Метро ишлаяптими, демак, поезд аниқ бир вақт ичида бекатга келади. Поезд келмай қолиши мумкин эмас.
Яна бир жиҳат — метрода тирбандликлар йўқлиги. Сиз қанча вақт ичида манзилингизга етиб олишингизни олдиндан биласиз. Бу транспорт тури содда ва тушунарли ишлайди, одамларга ўз вақтини режалаштиришга имкон беради. Замонавий трамвай ҳам, эски трамвайлардан фарқли равишда, худди метродек шу нарсаларга имкон беради.
Алоҳида йўлак, яшиллик ва приоритет
Париж трамвайи максимал даражада автойўлдан алоҳида ажратилган. Ажратиш тўсиқлар қўйиш орқали амалга оширилмаган. Шунчаки кичик бордюрлар ва майсазор қилинган (майсазорлар шаҳарни экологик жиҳатдан бироз бўлса-да тозароқ қилиши мумкин). Бунинг ҳисобига трамвай «пробка»ларга учрамайди. Шунингдек, вагонларнинг ҳажми етарлича катта бўлгани учун улар биттада метрополитен қанча одамни таший олса, шунча одамни манзилига етказа олади. Тўғри режалаштирилган тақдирда, трамвай метрополитен билан бир хил сифатда ишлай олади.
Бундан ташқари, Парижда трамвайларга светофорларда приоритет берилган. Яъни, трамвайлар деярли ҳеч қаерда тўхтаб, кутиб қолмайди. Трамвай келаётгани ҳақида светофорлар датчиклар орқали сигнал олади ва яшил чироқ ёқади. Айнан шу нарса — трамвайда бир манзилдан иккинчисига етиб олиш тезроқ экани одамларни шахсий автомобиллардан воз кечишга ундайди.
Замонавий шаҳарлар жамоат транспортини машиналар билан рақобатлашиши ва бу рақобатда ютиши учун, яъни одамлар машиналарини уйда қолдириб, жамоат транспортидан фойдаланишга ўтиши учун ривожлантиради. Бу нарса ҳатто жамоат транспортидан ҳеч қачон фойдаланмайдиган одамлар ҳаётини ҳам яхшилайди. Чунки йўлларда машиналар камаяди. Бунинг ортидан йўл-транспорт ходисаларининг сони ҳам камаяди. Автотураргоҳлардаги жойлар учун талаб камроқ бўлади. Хуллас, бундан ҳамма манфаат кўради.
Трамвайлар йўл четидан юриши керакми ёки ўртасидан?
Нега Парижда трамвайлар кўплаб постсовет шаҳарларидаги каби йўлнинг четидан эмас, ўртасидан ҳаракатланади? Трамвай йўлнинг қайси қисмидан ҳаракатланишининг нима фарқи бор?
Йўлнинг марказий қисмидаги алоҳида бўлакдан ҳаракатланаётган трамвай.
Катта фарқи бор, албатта. Трамвай эркин ҳаракатланиши учун кўчанинг ўрта қисми энг қулай жой ҳисобланади. Чунки бу ерда унинг олдидан болалар югуриб чиқмайди, велосипедчилар ҳаракатланмайди. Яъни, бу трамвай учун кўчанинг алоҳида қисмини чиндан ажратиш мумкин бўлган ягона жойдир.
Бундан ташқари, кўчанинг ўртасида юрадиган трамвайлар шарофати билан хавфсизлик оролчалари ҳам кўпаяди. Бу эса кўчани хавфсизроқ қилади, унинг трассага ўхшаб қолишининг олдини олади. Яна бир муҳим жиҳат — трамвайларнинг йўл ўртасида бўлиши улар светофорлардан ўтишида алоҳида фаза яратмайди.
Фойдаланишда барча учун қулайлиги
Инклюзивлик — замонавий трамвайларнинг яна бир муҳим тарафи. Ундан ҳамма ҳеч бир истисносиз, бировнинг ёрдамисиз фойдаланиши мумкин. Париж трамвайи бунга яққол мисол.
Болаларини аравачада олиб кетаётган ота-она ёки ногиронлиги бор киши замонавий трамвайдан фойдаланишда тўсиққа учрамайди, улар трамвайга чиқиши ёки ундан тушиши учун юқорига кўтарилиши ёки пастга тушишига зарурат йўқ. Улар ўзи мустақил вагонга чиқиб, тушади. Трамвай вагонлари паст полли, унинг пол қисми бекат (платформа) билан бир сатҳда туради.
Трамвайгача олиб борувчи йўл
Трамвайга чиқмоқчи бўлган одам унда телепортация орқали пайдо бўлиб қолмайди. У бунинг учун қанчадир масофа босиб ўтиши керак, бу масофа эса, биринчидан — хавфсиз, иккинчидан — қулай, учинчидан эса қизиқ бўлиши керак. Бунга режалаштириш ва дизайн ҳисобига эришилади.
Шаҳарлар пиёда юрган одам жамоат транпортига осон етиб оладиган даражада зич бўлиши керак. Париж шунга интилмоқда ва «15 дақиқалик шаҳар» концепциясини амалга оширмоқда — бу концепция шаҳарда одамлар энг асосий объектларга пиёда ёки велосипедда 15 дақиқа ичида етиб бора олишини таъминлашни назарда тутади.
Дизайн томонидан қарайдиган бўлсак, нотўғри ишланмалар кўчани агрессив ҳудудга айлантириши мумкин. Ҳамма ерга тўсиқлар қўйиб ташлаш, дарахтларни кесиш, йўлга автомобиллар учун яна бир бўлак (полоса) қўшиш, тротуарларни торайтириш, уларнинг ўртасига симёғоч ва устунлар қўйиш, ҳар қадамни автотураргоҳга айлантириш, яъни одамлар имкон қадар тезроқ қочиб-қутулишга уринадиган макон яратиб қўйиш ҳеч гап эмас. Бундай вазиятда жамоат транспортидан камдан-кам одам фойдаланади.
Парижда буни тушуниб етишди, шунинг учун ҳам 3-трамвай линиясини қуриш давомида автомобиллар учун қурилган эстакадалар бузилди, кўп дарахт экилди, пиёдалар ва велосипедчилар учун шароит яратилди.
Буларнинг бари трамвайга одамлар келиши учун қилинди.
Йўлларда USB-қувватлаш порти бор вагонлар ҳаракатлана бошлаши шаҳарга замонавий трамвай келганини англатмайди. Замонавий трамвай хизмати жуда кўп, хилма-хил параметрлардан ташкил топади. Уни йўлга қўйиш учун анча куч сарфлаш керак, лекин у шунга арзийди.
Ҳақиқатда замонавий трамвай тизимини қура олсангиз, у сифат бўйича метрополитеннинг ҳам ўрнини босиши мумкин. Баъзи жабҳаларда ундан ҳатто яхшироқ ҳам бўлиши мумкин. Дейлик, трамвайга чиқиш ва ундан тушиш осонроқ, трамвай бекатларини бир-бирига яқинроқ қилиб қуриш қийин ҳам эмас, серхаражат ҳам эмас.
Аркадий Гершман тайёрлаган видеонинг тўлиғини YouTube’да ёки қуйида томоша қилиш мумкин:
