Глобал миқёсдаги энг йирик тадбирлардан бири — Хитой мезбонлик қилаётган 2022 йилги қишки Олимпия ўйинлари коронавирус пандемияси чекловлари ва дипломатик бойкотлар фонида бўлиб ўтмоқда. Пекин — ёзги ва қишки олимпия ўйинларига мезбонлик қилган илк шаҳар бўлди.
Халқаро олимпия қўмитасига кўра, Пекин-2022 йилги қишки Олимпия ўйинларида жами 91 та давлатдан 2900 нафар спортчи иштирок этмоқда. Тадбирга 60 мингга яқин одам, жумладан, спортчилар, мураббийлар, расмийлар, делегатлар, кўнгиллилар ҳамда ОАВ вакиллари ташриф буюриши кўзда тутилган.
BBC`нинг ёзишича, Хитой ҳукумати ва корхоналари томонидан Пекин ва унинг атрофида бўлиб ўтаётган ўйинларга 3,9 млрд доллар сарфланган. Минтақада қор камлиги ҳисобига қарийб 1,2 миллион куб метр сунъий қордан фойдаланилмоқда.
Пекин-2022 дипломатик бойкот остида бўлиб ўтмоқда
2022 йилнинг февраль ойида Хитой мезбонлик қилиши кўзда тутилган қишки Олимпия ўйинларига дастлаб АҚШ дипломатик бойкот эълон қилди. Тез орада АҚШнинг бу қарорини маъқуллаган ҳолда, унинг асосий иттифоқчилари ҳисобланган Австралия, Британия ва Канада ҳам унга эргашди.
Дипломатик бойкот — Олимпия ўйинлари тарихида қўлланилган бойкотлардан фарқли равишда, фақатгина ҳукумат амалдорлари ва расмийларининг мазкур халқаро миқёсдаги тадбирда иштирок этишдан бош тортганлигини англатади.
АҚШ бу қарорини Хитойнинг инсон ҳуқуқлари бузилиши билан боғлиқ шафқатсиз сиёсати, хусусан, мамлакат шимоли-ғарбий минтақаси бўлган Шинжонда юз бераётган «геноцид ва инсониятга қарши жиноятлар» билан изоҳлаган. Хитой ҳукумати томонидан мазкур минтақадаги уйғурлар ва бошқа (асосан мусулмон) этник озчиликларга нисбатан оммавий ҳибсга олишлар, контрацепция ва стерилизация воситаларидан мажбурий фойдаланиш каби қатъий чоралар қўллаш орқали «инсон ҳуқуқларини поймол этиш ва ваҳшийликка» йўл қўйилаётганлиги айтилган.
Шунингдек, хитойлик теннис юлдузи Пен Шуай собиқ ҳукумат амалдорини унга нисбатан жинсий зўравонлик қилганликда айблаганидан кейин Олимпия ўйинларига бойкот эълон қилиш чақириқлари янада кескинлашди.
Уйғурлар асосан Хитойнинг Шинжон вилоятида истиқомат қилувчи этник озчилик гуруҳ ҳисобланади. Уларнинг аксариятини мусулмонлар ташкил этади. Хитой расмий статистикасига кўра, Шинжонда 12 миллион уйғур яшайди, бу ҳудуд аҳолисининг деярли ярми дегани.
Al Jazeera нашрига кўра, 2018 йилда БМТ Шинжондаги «экстремизмга қарши кураш марказларида» камида бир миллион уйғур ҳибсга олинганини маълум қилди. Бундан ташқари, икки миллион уйғур 2017 йилнинг ўрталаридан бошлаб «қайта тарбиялаш лагерларида» мажбуран сақланаётганлиги қайд этилган.
Ўз навбатида, Хитой бу айбловларни рад этиб, ўзининг узоқ ғарбий минтақасида яшовчи уйғурлар ва бошқа мусулмон озчиликларга нисбатан сиёсати «экстремизмга қарши кураш» ва қашшоқ этник гуруҳларнинг иқтисодий ҳаракатчанлигини ошириш учун зарур эканлигини маълум қилган.
Таъкидлаш жоизки, дипломатик бойкот турли давлатлар томонидан турли усулда ва даражада қўлланилмоқда.
BBC ҳамда Al Jazeera нашрлари берган маълумотларга кўра, айни пайтда АҚШ, Буюк Британия, Австралия ва Канададан ташқари Ҳиндистон, Литва, Косово, Бельгия, Дания ва Эстония давлатлари ҳам Олимпия ўйинларини дипломатик бойкот қилган. Уларнинг барчаси ўз спортчиларини мусобақаларда иштирок этиш учун юборишган, аммо юқори мартабали вазирлар ёки расмийлар тадбирларда қатнашмаяпти.
Ҳиндистон ҳам дипломатик бойкот эълон қилган давлатлар қаторига қўшилди. Бироқ бунга олимпия машъалачиларидан бири икки давлат чегарасидаги ҳалокатли тўқнашувда ўз қўшинлари билан қатнашган Хитой армияси зобити эканлиги сабаб қилиб кўрсатилган.
Япония, шунингдек, Олимпия ўйинларига давлат вазирларини юбормаслигини, лекин Олимпия расмийлари иштирок этишини маълум қилди.
Германия, Австрия, Словения, Швейцария, Нидерландия ва Янги Зеландия ҳам ўз ҳукумат вакилларини юбормаган, аммо бунга сабаб COVID чекловлари эканлиги айтилган.
Франция дипломатик бойкотга қарши чиққан. Президент Макрон «бу мавзуларни сиёсийлаштирмаслик кераклигини» таъкидлаб, мазкур бойкотни «аҳамиятсиз ва рамзий қадам» дея баҳолаган.
Пекин-2022 ўйинларига қарши бутун дунё бўйлаб норозилик намойишлари бўлиб ўтди
Инсон ҳуқуқлари фаоллари томонидан Пекин ўйинларига қарши бутун дунё бўйлаб норозилик намойишлари ҳам бўлиб ўтди. Улар томонидан Халқаро Олимпия қўмитасига олимпия ўйинларини кўчириш тўғрисидаги чақириқлар ҳеч қандай натижа бермади. Шундан кейин улар иштирокчи давлатлар ҳукуматларини бойкот қилишга чақиришди.
Инсон ҳуқуқлари фаоллари мазкур Олимпия ўйинлари «эркинлик, демократия ва инсон ҳуқуқлари жиддий тазйиқ остига олинган бир шароитда бўлиб ўтмоқда», деб ҳисоблайди.
Хусусан уларнинг баёнотларида қуйидагилар келтирилган:
- камида 2 миллион нафар уйғур, қозоқ ва ўзбек мусулмонлари «қайта тарбиялаш лагерларида» тизимли қийноқлар, зўравонликлар ва сиёсий қайта тарбиялаш остида сақланмоқда;
- тибетлик 4 ёшга тўлган болаларнинг ҳар бештадан тўрттаси ота-онасидан мажбуран тортиб олиниб, Хитойнинг мустамлака мактаб-интернатларида жойлаштирилган ҳамда оилаларидан узилган ҳолда кучли сиёсий таълимотга маҳкум қилинган;
- Гонконгда Хитой ҳукумати томонидан норозилик намойишлари иштирокчиларига жиноий жавобгарлик белгиловчи ва ҳар қандай инсон ҳуқуқларини чеклайдиган Миллий хавфсизлик қонун лойиҳаси амалиётга тадбиқ қилинди;
- ҳуқуқлари, тили ва маданияти йўқ қилинаётган жанубий мўғулларнинг норозиликлари куч билан бостириб келинмоқда;
- кўп сонли хитойлик адвокатлар, феминистлар ва активистлар ҳибсга олинмоқда ва изсиз ғойиб бўлмоқда;
- бундан ташқари, Тайванга нисбатан таҳдид ва геосиёсий тазйиқлар, шунингдек, Жанубий Хитой денгизи ва Ҳиндистон-Тибет чегарасидаги тажовуз ва экспансия минтақавий ва глобал хавфсизликка таҳдид сифатида баҳоланмоқда.
BBC`нинг ёзишича, инсон ҳуқуқлари фаолларида уйғурлар мажбурий меҳнатга жалб этилаётгани, аёллар зўрлаб стерилизация қилинаётгани ҳақида далиллар бор. Баъзи собиқ лагер маҳбуслари қийноққа солинган ва жинсий зўравонликка учраганини даъво қилмоқда.
Human Rights Watch 2021 йилги йиллик ҳисоботида Пекиннинг Коммунистик партияга сиёсий содиқликни талаб қилувчи репрессиялари бутун мамлакат бўйлаб чуқурлашганлигини қайд этган эди.
Нашрга кўра, Хитой доимий равишда Шинжонда инсон ҳуқуқлари поймол қилинаётганини рад этиб келади ҳамда АҚШ ва Германия каби энг йирик айбловчиларини ўзининг Гонконгдаги «ички ишларига» аралашмаслик ҳақида огоҳлантиради.
Таъкидлаш жоизки, мамлакат АҚШ дипломатик бойкотига нисбатан кескин жавоб қайтарди. Хусусан, Хитой Ташқи ишлар вазирлиги АҚШ «Олимпия руҳини очиқдан-очиқ бузганлигини» ҳамда ўзининг мазкур нотўғри хатти-ҳаракатларининг «бадалини тўлашини» маълум қилганлиги айтилмоқда. Бироқ, бу нарх қандай бўлиши мумкинлиги очиқланмаган.
Олимпия тарихидаги бошқа бойкотлар
New York Times`нинг ёзишича, Олимпия тарихидаги энг кўзга кўринган бойкот 1980 йилда кузатилган бўлиб, бунда АҚШ бошчилигидаги 60 дан ортиқ давлатлар Совет Иттифоқининг Афғонистонга бостириб кириши сабаб Москвадаги ёзги Олимпиада ўйинларни бойкот қилган эди.
Бунга жавобан Совет Иттифоқи 1984 йилда Лос-Анжелесда бўлиб ўтган ўйинларни бойкот қилишда ўндан ортиқ мамлакатларга бошчилик қилган.
Шунингдек, айрим версияларга кўра, «Олимпия ўйинларига биринчи йирик бойкот 1976 йилда Монреал ўйинларида, асосан Африканинг 30 га яқин давлати иштирокида содир бўлган. Улар Янги Зеландия регби жамоаси Жанубий Африкани айланиб ўтгани учун Янги Зеландия ўйинлардан четлаштирилишини талаб қилишган», дея ёзади нашр.
Бундан ташқари, 1936 йилда ўйинлар Германияда, Гитлернинг нацистлар партияси назоратида ўтказилар экан, айрим спорт амалдорлари ва сиёсатчилар Ўйинларни бойкот қилишни ёқлаб чиқишган. Аммо Олимпия расмийлари сиёсат ва спортни ажратиш ҳақидаги далиллар билан бойкотга қарши чиқишганлиги айтилган.
Маълумотларга кўра, China Daily давлат оммавий ахборот воситалари нашри Хитойни 2028 йилда Лос-Анжелесда бўлиб ўтадиган ёзги Олимпия ўйинларини бойкот қилишга чақирган.
