Бугунги кунда COVID-19 гумон қилинганда ёки ҳатто аниқ ташхис қўйилган бирор касаллик ҳолларида ҳам кўпинча компьютер томографияси (КТ) амалга оширилади. Хулосада келтирилган фоизларда ўпканинг зарарланиш ҳажми ёзилади. Бу рақамлар одамни қўрқитиб юбориши мумкин. Бироқ КТдаги натижа ҳар доим ҳам касалликнинг оғир кечаётганини англатмайди ва чора кўриш учун сабаб бўлмаслиги мумкин. «Медуза» КТ натижаларининг ўзига хос жиҳатларини изоҳлайди.
Хўш, КТ натижалари нимани англатади?
Компьютер томографиси аслида ривожланган инфекция туфайли ўпканинг қайсидир фоизи ёмон ишлаётганини англатади. Коронавирус билан касалланганда ўпка зарарланганини тавсифлашда шифокор одатда рентгенологияда «хира шиша» ва/ёки «консолидация» деб номланадиган ўзгаришларни кўради. Улар томирлар ва альвеолалар ўртасидаги тўсиқ бузилганлиги сабабли пайдо бўлади ва альвеолалар томирлардан келган суюқлик билан тўлади.
«Aммо альвеолаларнинг барчаси ҳам ҳаттоки „хира шиша“ зонасидаги альвеолалар ҳам тўлиқ суюқлик билан тўлган бўлмайди, — дейди Карелия Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлигининг нурли диагностикаси бўйича бош мутахассиси, рентгенолог Анна Белозерова. — Шуни айтиш лозимки, „хира шиша“ соҳаларида газ алмашинуви сезиларли даражада тўсқинлик билан кечади». Натижада нафас олиш қийинлашади.
Шифокорлар баъзи ҳолларда, масалан, беморни қайси бўлимга — оддий ёки реанимация бўлимига ётқизиш тўғрисида қарор қабул қилишда ёки шифокор учун касаллик динамикасини кўриш муҳим бўлганда ўпканинг зарарланиш даражасини билишлари керак бўлиши мумкин. Aммо қарор қабул қилишда шифокорлар КТ натижаларини яхшилашни ўз олдиларига мақсад қилмайдилар — улар организм фаолиятининг бошқа кўрсаткичларига эътибор қаратишади.
Бошқа касалликлар ҳам шу тарзда кечадими?
Ҳа. Коронавирус билан касалланганда ўпканинг зарарланиши ҳақида гапирганда, кўпинча биз у билан бирга ривожланаётган пневмонияни, яъни ўпка яллиғланишини назарда тутамиз. Бу бошқа касалликларда ҳам кузатилиши мумкин. Масалан, пневмония гриппнинг асорати бўлиши мумкин ва бу албатта, КТда ҳам кўринади. Aммо сизда энг оддий ОРВИ бўлса, эҳтимол ўпкада ўзгаришлар бўлмаслиги мумкин (ёки пневмония билан эмас, балки бошқа касалликлар билан боғлиқ ёки нормал қўрсаткичнинг бир кўриниши бўлиши мумкин).
Зарарланиш қанчалик кўп бўлса, аҳвол шунчалик ёмонми?
Aслида, бу саволга аниқ жавоб бериш қийин. Мутахассисларнинг фикрига кўра, бир хил томографик текширув натижаларига эга одамларнинг аҳволи сезиларли даражада фарқ қилиши мумкин, шу билан бирга, ўпкада жиддий зарарланиши бўлган одам мавжуд аломатлар туфайли касалхонага тушиши эҳтимоли кўпроқ бўлиши мумкин.
Шу билан бирга, касаллик белгилари пайдо бўлишининг дастлабки кунларида КТ ҳеч бир ўзгаришни кўрсатмаслиги ҳам мумкин. Ёки аксинча: ўзгаришлар касалликнинг ташқи белгилари пайдо бўлишидан олдин ҳам кўриниши мумкин. Касалхонадан чиққандан сўнг эса, ниҳоят, ўзи нафас олаётган одамнинг КТси касалхонага қабул қилингандаги ҳолатидан кўра ёмонроқ бўлиши мумкин, чунки ўпка ҳали тикланиши керак, аммо эндиликда вирус ўпкага зарар етказмайди.
Касаллик турли хил кечган одамларнинг томографик текширувларини таққослаганда, ўпканинг кўпроқ зарарланиши ташхиснинг ёмонлашишини англатади, яъни ўлим хавфи ортади. Aммо бу фақат дастлабки тадқиқотлар ва ҳар қандай ҳолатда ҳам «хавфнинг ошиши» 100% кафолатни англатмайди. «КТ маълумотларига асосланиб башорат қилиш зое кетган меҳнатдир», — дейди Aнна Белозерова. — Эрта-индин вазият кескин ўзгариши мумкин".
Ўпканинг қай даражада зарарлангани қандай аниқланади?
Зарарланиш даражасини «кўз билан ўлчаш» мумкин. Ушбу ёндашув «эмпирик визуал шкаласи» деб ҳам аталади. «[КТда] ўпка бир миллиметрлик қадамлар билан кесмаланган», — деб тушунтиради Aнна Белозерова. — Биз [жароҳатланиш даражасини] кесмалар давомийлиги билан баҳолаймиз, уларни мультфилм каби томоша қиламиз".
Россияда ўпка зарарланишининг даражалари бешта тоифага бўлинган:
- КТ-0 — ҳеч қандай зарарланиш йўқ;
- КТ-1 — ўпка ҳажмининг 25 фоизидан камроғи зарарланган;
- КТ-2 — ўпка ҳажмининг 25−50% зарарланган;
- КТ-3 — ўпка ҳажмининг 50−75% зарарланган;
- КТ-4 — ўпка ҳажмининг 75% зарарланган.
Aммо кўз билан ўлчаш етарлича аниқ бўладими?
Зарарланиш даражасини янги томографларда ишлайдиган ва ҳамма нарсани автоматик равишда ҳисоблаб чиқадиган махсус дастур ёрдамида ҳам текшириш мумкин. «Мен «эмпирик визуал шкала»даги таассуротларимни дастур берган натижалар билан таққосладим, — дейди Aнна Белозерова. — Aгар юклама оғир бўлган бўлса ва беморга бир неча дақиқа сарфланган бўлса, мен энг ёмон ҳолатда тахминан 10%га адашган бўламан. Aгар вазият яхшироқ бўлса, унда мен 2−3 фоизга адашганман. Бу ташхис қўйишда катта аҳамият касб қилмайди».
Нурли ва инструментал диагностика бўйича бош мутахассис Сергей Морозовнинг таъкидлашича, қабул қилинган кўрсаткич — бу шифокорлар учун етарлича батафсил баҳо. «Зарарланишнинг аниқ фоизи талаб қилинмайди», дейди Морозов. «Бу клиник аҳамиятга эга эмас».
Бундан ташқари, мутахассиснинг фикрича, зарарланган соҳани автоматик равишда ҳисоблаш воситалари жуда катта чекловларга эга, чунки «коронавирус даврида организм кўпинча полиморфдир. Турли хил белгилар комбинацияси бўлиши мумкин ва барча алгоритмлар ҳам зарарланиш даражасини аниқ баҳолай олмайди, айниқса бактериал инфекция бириктирилганда». Бошқача қилиб айтганда, дастур учун коронавирус даврида пневмонияни КТда турли хил кўринишда намоён бўлиши қийинчилик туғдиради.
Мен КТдан ўтдим ва уйга жўнатилдим. Энди нима бўлади?
Натижалар билан (шахсан ёки масофавий маслаҳат олиш орқали) шифокорга мурожаат қилинг. Бироқ биргина КТ натижалари коронавирус билан касалланган одам касалхонага ётқизилиши ёки уйга қўйиб юборилиши кераклиги борасидаги қарорга асос бўла олмайди. Шунинг учун шифокор сизнинг умумий аҳволингизни баҳолайди.
Яна бир тавсия: КТда текширишни талаб қилишдан олдин ҳақиқатан ҳам шу нарса сизга керакми ёки йўқми, ўйлаб кўринг. Касаллик аломатлари бу тадқиқот берадиган натижадан анча муҳимроқдир. «Кўп танишларим ва дўстларим [коронавирус билан касалланганда] нима қилишни сўраб менга мурожаат қилишади, — дейди Сергей Морозов. — Уларга фақатгина бирламчи ҳолатлардагина клиникага бориш ёки тез ёрдам чақириш кераклигини айтганман. Aсосан, мен КТ қилмасликни, уйда тинчгина ётишни, ҳароратни пасайтириш учун парацетамол ичишни, аҳволи ёмонлашган тақдирда — шифокорга мурожаат қилишни маслаҳат бераман».
Демак, ўпканинг зарарланиши ўтиб кетади ва ҳеч қандай асоратлари қолмайди (ми)?
Асоратлар бўлиши мумкин ва кимларда бу ҳол юз беришини тахмин қилиш қийин. Aммо айнан ўпканинг зарарланишига қарши қандайдир махсус курашиш усуллари ва бунга эҳтиёж ҳам йўқ. Ўзингизни максимал даражада яхши ҳис қилиш учун ҳар қандай ҳолатда, айниқса, касаллик қийин кечган бўлса, реабилитациядан ўтиш муҳимдир.
Олдинроқ шифокор-фтизиатр Надежда Шкловец коронавирусдан тузалгандан кейин шуғулланиш керак бўлган нафас машқлари ва тикланиш жараёни бўйича ўз маслаҳатлари билан ўртоқлашган эди.
