— Toshkent va umuman O‘zbekistondagi hozirgi ekologik vaziyatni qanday baholagan bo‘lardingiz?
— Vazir sifatida aytadigan bo‘lsam, albatta, ahvolimiz yaxshi emas. Buning muayyan sabablari ham bor. Avvalo, tezkor iqtisodiy o‘sish jarayonida biz ekologik qonunchiligimizni, ekologik talablarni o‘z vaqtida joy-joyiga qo‘yishga ulgurmadik, deb o‘ylayman. 2023-yil boshida shu lavozimga tayinlanganimdan beri Ekologiya vazirligi ko‘plab qonunchilik hujjatlarini hozirgi zamon talablariga moslashtirishga harakat qilmoqda, buning uchun xorijiy tajribalar o‘rganilyapti. Lekin hozirgi ahvolimiz uncha yaxshi emas. Ta’kidlab o‘tganim iqtisodiy rivojlanish bilan birga sovet davrida qurilgan ko‘plab korxonalarning resurslari, o‘sha davrda o‘rnatilgan chang yoki turli zararli moddalarni ushlab qoluvchi uskunalar eskirib ketgan. Zamon o‘zgargan, hozirgi talablar umuman boshqacha.
Yana bir sabab — aholi daromadlari ko‘payib, odamlar zararli moddalarni emissiya qiluvchi uskunalar, texnikalardan borgan sari ko‘proq foydalanmoqda. Avtomobil deysizmi, konditsioner deysizmi — hammasining ham ekologiyaga zarari bor. Misol uchun, avvallari hammada ham konditsioner bo‘lavermasdi, hozir esa deyarli har bir uyga 2−3 tadan o‘rnatilyapti. Yoki xonadonlarda kamida bitta, imkoniyati kattaroqlarda esa ikkitadan mashina bor. Ularning ham aksariyati, afsuski, eski, Ai-80 benzinida ishlaydigan dvigatelli. Bunday dvigatellar esa atmosferaga juda katta miqdorda zararli moddalarni chiqarmoqda.
Qishloq xo‘jaligi bilan bog‘liq sabablarni ham sanab o‘tsak bo‘ladi. Masalan, ayrim hududlarda cho‘llanish kuzatilmoqda. O‘sha yerlardan ko‘tarilgan chang yirik shaharlarimiz, jumladan, Toshkentga ham salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Bundan tashqari, Qozog‘istondagi avval qishloq xo‘jaligi uchun foydalanilgan, ammo bugungi kunda degradatsiyaga uchragan hududlarda ham chang bo‘ronlari ko‘paymoqda, buning ham bizga salbiy ta’siri bor. Qonunchiligimizda chorva boqishning tegishli tartiblari ishlab chiqilmagani, jarayon nazorat qilinmagani ham, ming afsuski, tog‘li hududlarimizdagi, cho‘l hududlarimizdagi yaylovlarga o‘z ta’siri ko‘rsatmoqda. Sovet davrini oladigan bo‘lsak, u vaqtlarda yaylovlar karta-karta bilan bo‘lingan-da, chorva bir yili bir kartada boqilsa, keyingi 2−3 yil u yerdagi yashil qoplam qayta tiklanishi uchun shu kartaga dam berilgan. Hozir esa, ming afsuski, bu borada hech qanday qonunchilik tartibi yo‘q.
Aytmoqchimanki, ekologik vaziyatga ta’sir qiluvchi omillar juda ham ko‘p. Ularning hammasini birma-bir o‘rganib chiqib, boshqa tegishli vazirlik va idoralar bilan tartibga keltirish jarayoni kechmoqda, juda ko‘p hujjatlar ustida ishlayapmiz. Lekin har bir hujjat chiqarilishidan oldin, albatta, tahlil qilinadi, o‘rganiladi, tegishli vazirlik, idoralar bilan kelishiladi. Bu jarayon, tabiiyki, vaqt oladi.
— Yuqorida sanab o‘tganlaringizdan boshqa sabablar ham bormi? Ekologiya vazirligi yaqinda e’lon qilgan sabablar ro‘yxatida, masalan, ko‘mir, mazut kabi omillar ham bor edi. Shular haqida ham batafsilroq ma’lumot bersangiz.
— Biz endi o‘rganishga kirishdik. Toshkentni oladigan bo‘lsak, ochig‘ini aytish kerak, o‘tgan yillarda shaharning yashilligini yo‘qotganmiz — yo‘qotdik, deb aytsa ham to‘g‘ri bo‘ladi, menimcha. Shaharda monitoring o‘tkazib, hisoblaganimizda, bizning hisobimizda 3,6 milliondan ortiq daraxt mavjudligi ma’lum bo‘ldi. O‘zimiz yaqinda e’lon qilganimizdek, 49 mingtasi noqonuniy kesilgan yoki zarar yetkazilgan. Bu taxminan 1,5−2 foiz, degani. Lekin bu ham [ko‘p], aslida. Negaki, guvohi bo‘lyapmizki, odatda eng katta, eng ko‘p kislorod beruvchi daraxtlar kesilgan. O‘rniga ham, fotosintez nuqtai nazaridan aytadigan bo‘lsak, barglari ko‘p daraxtlar emas, archalar ekilgan. Bu ham [hozirgi ekologik ahvol] sabablardan biri.
Ekologiya vaziri etib tayinlanganimdan keyin bu yo‘nalishda juda qat’iy siyosat yurita boshladik. Ochig‘ini aytganda, avvallari choralar unchalik ham qo‘llanilmasdi, lekin hozir ruxsat bermaslik, kesilgan daraxtlar bo‘yicha qat’iy chora ko‘rish siyosatini olib boryapmiz. Daraxtlarni kesish holatlari hali ham davom etayotgandek ko‘rinayotgan bo‘lishi mumkin, lekin aslida biz bu jarayonni deyarli to‘xtatdik. Negaki, har bir shunday voqea OAVda yoritilyapti, har biriga baho berilyapti. Avvallari bunday ishlarning hammasi yashirilib, uncha ovoza bo‘lmasdi, odamlar bilmasdi ham. Hozir esa bitta noqonuniy kesilsa ham odamlar bizga tegishli ma’lumotlarni beryapti, botimiz ishlab turibdi, inspektorlarimiz borib, daraxt kesuvchilarni jazolayapti, biz bu jarayonlarni ommaga bildirib boryapmiz. Menimcha, bu ishlar profilaktik nuqtai nazardan ham yaxshi.
Albatta, “shu bilan bizning ishimiz bitdi”, degan fikrga kelish kerak emas. Bitta emas, yarimta daraxt kesilsa ham biz, kerak bo‘lsa, butun jamoatchilikni oyoqqa turg‘izib, bunga qarshi chiqishimiz kerak, deb o‘ylayman. Biz shunday ishlar tarafdorimiz, chunki bu jarayonlarni shunday qattiq ushlamasak, hammasi yana eski tizimga qaytib ketishi mumkin. Hozir jamiyatda daraxtlarni kesishni qabul qilmaslik kayfiyati paydo bo‘ldi. Bu juda ham to‘g‘ri, deb o‘ylaymiz.
Yana bir sabab, biz Toshkent atrofida yashil belbog‘ yaratamiz deb o‘z oldimizga maqsad qo‘yayotgan davrda, bir oy davomida olib borilgan tahlillar shuni ko‘rsatdiki, ko‘mirda ishlashga o‘tgan issiqxonalar timsolida shahar atrofida kulrang belbog‘ paydo bo‘lib ulguribdi. Ya’ni, mavjud 1300 dan ortiq issiqxonaning ko‘pi ko‘mir orqali isitishga o‘tgan. Ming afsuski, ular ekspertiza xulosasida ko‘rsatilgan filtrlarni o‘rnatmay, ko‘mir yoqib, havoga to‘g‘ridan-to‘g‘ri juda ham ko‘p miqdorda zararli moddalar chiqishiga sabab bo‘lyapti. Biz shundan kelib chiqib, doimiy ravishda reydlar tashkil qilyapmiz, ko‘plariga nisbatan moliyaviy sanksiyalar qo‘llash, ogohlantirish berish kabi ishlar olib borilmoqda. Borib, tushuntiryapmiz.
Bir misol keltirishim mumkin, Qibrayda mashhur bir sanatoriyamiz bor, odatda u yerda hokimlarimiz, amaldorlar, davlat xizmatchilari sog‘lig‘ini tiklaydi, dam oladi. Menga shu sanatoriya rahbari telefon qilib, atrofdagi issiqxonalarni deb nafas olib bo‘lmayapti, vaziyat juda og‘ir, deb aytyapti. O‘ylashimcha, bu e’tirozlar o‘sha yerda davolanayotgan hokimlar, tuman hokimlari, hokim o‘rinbosarlari, boshqa amaldorlardan tushmoqda.
Ko‘mirga o‘tilayotgani ham ekologik vaziyatga ta’sir qilyapti. Ming afsus, ayrim hollarda tadbirkorlarimiz kerakli filtrlarni, kerakli uskunalarni o‘rnatmayapti. Albatta, buning uchun qonunchilikda jazolar belgilangan, ammo, ochig‘ini aytganda, ushbu moliyaviy sanksiyalar miqdori nihoyatda past. Hozirda moliyaviy sanksiyalarni 5−10 karra oshirish bo‘yicha qonun loyihasi tayyorlanib, tasdiqlash uchun hukumat va Oliy Majlisga kiritilgan, yaqin kunlarda qabul qilinib, e’lon qilinsa kerak. Ushbu hujjat chiqqach, aholining ham, tadbirkorlarning ham ekologiya e’tibori kuchayadi, deb o‘ylayman.
Daraxtlarga kelsak, ba’zi tadbirkorlar qurilishni boshlashidan avval ekoinspeksiya kelib jazolashi, moliyaviy sanksiya qo‘llashini hisobga olib, uni smetasiga kiritib, “mayli, bizga farqi yo‘q, baribir kesamiz, lekin qurilishimizni qilamiz”, deb yo‘l tutgan, shunday holatlar haqida ma’lumotga egamiz. Qonunchilikka e’tiborni kuchaytirish naqadar muhimligini shundan ham bilish mumkin. Ya’ni, qonunchilikda to‘g‘ri ekologik standartlar, talablarni belgilay olsak, ekologik qonunchilikni buzganlik uchun qo‘llaniladigan sanksiyalarni to‘g‘ri belgilay olsak, vaziyatni keskin o‘zgartirishga erishamiz.
— 49 mingta daraxt noqonuniy kesilgan, dedingiz. Lekin qonuniy, ruxsat bilan kesilgan daraxtlar ham bor. Ularning soni qancha?
Ikkinchi savol — moliyaviy sanksiyalar bo‘yicha. Ularning qiymati oshirilgani bilan bu tadbirkorlarga to‘g‘ri ta’sir qilarmikin? Yoki ularning faoliyatini cheklash yoki yeridan foydalanishni cheklash kabi qo‘shimcha choralar tatbiq etilishi kerakdir, bu bo‘yicha qanday fikrdasiz?
— Juda o‘rinli savol berdingiz. Biz daraxtlarning kesilishiga qarshimiz, biz umuman bunga ruxsat bermaganmiz, biz faqat jamoat manfaatlaridan kelib chiqib ko‘chirishga ruxsat berganmiz. Lekin bunda ham o‘ziga yarasha muammolar bor — bizda to‘g‘ri ko‘chirish texnologiyalari bo‘yicha ishlar ham oxiriga yetkazilmagan, kompaniyalar bu borada endi-endi ish boshlayapti, texnika olish kerak.
Mana, metro qurilmoqda. Biz bu loyiha bo‘yicha jamoat eshituvi tashkil qildik. Aholi, blogerlar, OAV qatnashib, loyihaga o‘zi baho berdi. Bu bilan biz loyihaga to‘g‘ri baho berish, ikkinchidan, daraxtlar ko‘chiriladigan bo‘lsa, bunga jamoatchilik munosabati qanday bo‘lishini oldindan bilish imkoniga ega bo‘ldik. Vaziyat tushuntirildi — metro qurillgach, aholi jamoat transporti, metrodan ko‘proq foydalanadi, shaxsiy avtomobilga ehtiyoji kamayadi, metro o‘tgan hudud ham iqtisodiy, ham ijtimoiy jihatdan rivojlanadi. Bu ekologiya uchun, albatta, foydali. Lekin, tarozining ikkinchi pallasida, 1−2 yillik 300 tacha daraxtni ko‘chirish bo‘yicha xulosa berish masalasi turgandi. Aholi vaziyatni to‘g‘ri baholab, mayli, biz rozimiz, daraxtlarni ko‘chiringlar, o‘rniga metro tushsin, dedi.
Aeroportni kengaytirish loyihasida ham, yo‘llarda qulaylik yaratish nuqtai nazaridan ham [daraxtlarni ko‘chirish bo‘yicha] ruxsatlar berilgan. Yoki yirik ishlab chiqarishlarda — korxona o‘z yerida daraxtlar ekkan, lekin vaqti-soati kelib, yangi loyiha qilib, ishlab chiqarishni kengaytirmoqchi. Boshqa joyda korxona yaratib bo‘lmaydi, yana boshqa jihatlari ham bor — boshqa joyga ko‘chirsangiz, ekologiyaga undan ham ko‘proq zarar bo‘ladi. Lekin bu ishlab chiqarish iqtisodiyotimizga kerak. Iqtisodiy o‘sish zaruratidan kelib chiqib o‘sha yerdan daraxtlarni ko‘chirishga ruxsat berilgan holatlar bor. Taxminan, 5 mingta daraxt[ning ko‘chirib o‘tkazilishi]ga ruxsat berildi, deb aytsak bo‘ladi.
Lekin yana bir narsani aytishim kerak, hammamiz guvohi bo‘lib turganimiz — yo‘llarda mashinalar ko‘paygan — bu ham juda katta muammo. Bir raqamni keltiraman — 2021-yili O‘zbekiston bo‘ylab 3 million 200 mingtaga yaqin mashina bo‘lgan, hozirgi kunga kelib bu raqam deyarli 5 million (4 million 700 mingdan ortiq)ga yetdi. Toshkent shahrida har kuni taxminan 730 mingta mashina harakatlanadi, bundan tashqari, viloyatlardan kelgan mashinalarni hisobga olsak, 160−300 mingga yaqin mashina har kuni poytaxtga kirib-chiqadi. Ya’ni, Toshkentda har kuni 1 millionga yaqin mashina harakatlanadi. Ularning asosiy qismi, ming afsus, Ai-80 benzinida harakatlanadi. Mashinalar soni ko‘paygani, yo‘l harakati to‘g‘ri tashkil etilmagani sababli tirbandliklar ko‘payadi. Tirbandlikda qolgan mashina motori ko‘p ishlab, havoga yanada ko‘proq zararli moddalar chiqaradi. Shu narsalarni ham hozirdan o‘ylamasak bo‘lmaydi.
Jazolar, sanksiyalar, jarimalarga kelsak, shu kungacha bir necha katta-katta daraxtlarni kessa ham 1,8 milliondan 3 million so‘mgacha jarima to‘lab, qutilib ketayotgan edi. Endi shu miqdor 10 barobar oshirilsa, har bir daraxt uchun 30 milliondan 100 million so‘mgacha to‘laydigan bo‘lsa, albatta, bu sezilarli jazo bo‘ladi. Ertaga manaman degan tadbirkor ham kesish kerakmi, kerak emasmi, balki boshqa yo‘li bordir deb, bir qarorga kelishdan avval yuz marotaba o‘ylab ko‘radi.
Lekin bir narsani ham tushunish kerak — shahar rivojlanyapti, baribir qachondir jamoat yoki davlat manfaatlaridan kelib chiqib, [daraxtlarni kesish yoki ko‘chirish] holatlari bo‘ladi. Buni endi har safar fojiaga aylantirish kerak emas. Lekin qat’iy talablar qo‘yib — yana takrorlayman — daraxtni kesish emas, ko‘chirish, o‘rniga bir necha karra ko‘p daraxt ekish, tegishli to‘lovlarni to‘latish kabi choralarni yo‘lga qo‘yishimiz kerak, deb o‘ylayman.
— E’tibor bergan bo‘lsangiz, yomg‘ir yog‘sa ham IQAir saytidagi Toshkent havosi sifatini bildiruvchi belgi qizil bo‘lib, “havo zararli” deb ko‘rsatadi. Aholi esa shaharda qandaydir kuygan hid bor, kulning hidi kelyapti, deb murojaatlar qilyapti. Shu kabi holatlarning sabablari o‘rganilyapti, bular nima bilan bog‘liq deb o‘ylaysiz?
— Odamlar bu mavzuga qiziqa boshlagani yaxshi, deb o‘ylayman. Avvallari bu haqda deyarli hech kim gapirmasdi. To‘g‘ri, Toshkent havosining sifati avvalgi yillarga nisbatan buzildi, lekin avval ham bu yerda hech qachon, deylik, Shveysariya havosi bo‘lmagan — shuni ham inobatga olish kerak. Lekin, e’tibor bergan bo‘lsangiz, oxirgi 1−1,5 yildan beri odamlarga ma’lumot bera boshladik. Avvallari PM2,5 nima, PM10 nima — hech kim e’tibor bermasdi, IQAir saytiga ham murojaat qilmasdi. Hozir odamlar bu narsalarga e’tibor bera boshladi va, o‘ylashimcha, bu juda yaxshi. Masalaga umuman e’tibor berilmasa, undan ham yomon bo‘lardi.
To‘g‘ri, odamlarda qandaydir ichki norozilik paydo bo‘lyapti, deb aytish mumkin. Lekin, o‘ylashimcha, buni to‘g‘ri talqin qilish kerak. Avvalo, Toshkentdagi PM2,5 bo‘yicha eng asosiy emissiya nima bilan bog‘liq deydigan bo‘lsak, bu Ai-80 benzinida yuradigan shaxsiy transport bilan bog‘liq. Ya’ni, Ai-80 benzini taqiqlanadigan bo‘lsa, Ai-90, Ai-92 benziniga o‘tiladigan bo‘lsa, olimlarimizning hisob-kitobiga ko‘ra, havo sifati 40 foizga yaxshilanadi. Bu — fakt.
Ikkinchidan, o‘tgan yilgi qahratondan so‘ng bir necha qarorlar qabul qilinib, Toshkent atrofidagi issiqxonalar, ayrim issiqlik elektr stansiyalari ko‘mirga o‘tkazildi va bu ham o‘zining salbiy ta’sirini ko‘rsatmoqda. Biz, Ekologiya vazirligi sifatida bu muammoga qarshi kurasha boshladik.
Qurilishlarning keskin ko‘payganligi omili ham bor. Qurilishlar bo‘yicha chet el tajribasini oladigan bo‘lsak, har bir qurilish maydonchasi chang tarqalmasligi uchun suv purkovchi uskunalar bilan ta’minlanishi kerak. Lekin bizning qurilishlarda bunday narsa hech qachon bunday narsalar bo‘lmagan, endi yangilik sifatida kirib kelyapti. Avvallari qurilish materiallarini tashuvchi yuk mashinalariga talab yo‘q edi, yukxonasi ochiq yurardi. Kimdir sezgan bo‘lsa, qonunchilikka o‘zgartishlar kiritilib, hozir hamma yuk mashinalari havoga chang ko‘tarilmasligi uchun yukxonasini brezent bilan yopib yuradigan bo‘ldi.
Lekin [o‘zgarishlarni] birinchi o‘zimizdan boshlashimiz kerak. Shaxsiy transportga o‘rganganmiz — bu ham bir sabab. Men buni ko‘p takrorlayman — hozir odamlar shunchalik erinchoq bo‘lib qolganki, kerak bo‘lsa, qo‘shni mahalladagi novvoyxonaga ham mashinada borib keladi. Vaholanki, bizda jamoat transporti, velosipeddan foydalanish, piyoda yurish madaniyati hali ham bor. Shu narsalarga yana ham ko‘proq e’tibor berish kerak, deb o‘ylayman.
Yashil qoplamlarning kamayishi, suv havzalarining kamayishi, sanoat korxonalarining ko‘payishi — hammasi yig‘ilib kelib, IQAir’dagi ko‘rsatkichlarga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. So‘zlarimga isbot sifatida, bir eslaylik, yaqinda, ikki-uch oy avval, Iqtisodiy hamkorlik tashkiloti yig‘ilishi bo‘lganida shaharda mashinalar harakati cheklandi. Tog‘lar ko‘rina boshlagani, havo toza bo‘lgani internetda mavzu bo‘lib ketdi, hamma hayron qoldi. Nimaga? Shu — mashinalar harakatlanishi kamaygani uchun.
Shuning uchun, o‘ylashimcha, biz [o‘zgarishlarni] birinchi navbatda o‘zimizdan boshlashimiz, [masalan,] 80-benzindan voz kechish[imiz kerak]. Hukumat kelib buni taqiqlashi emas, odamlar o‘zi o‘ylay boshlashi, kamroq foydalanishi kerak. Chet el ellarda shunday amaliyot bor, juda ko‘p qo‘llanadi — shahar markazi havosini toza saqlaylik degan niyatda u yer yashil hudud deb e’lon qilinib, unga faqatgina elektromobilda yoki piyoda, yoki velosipedda kirishga ruxsat beriladi.
Yoki mashinalarning juft raqamlilari ayrim kunlarda, toq sonlilari esa boshqa kunlarda yurishiga doir taklif ko‘p tanqid qilindi — [vaholanki,] biz bu bilan mashinalar sonini 50 foizga kamaytirishga erishamiz. Bu, albatta, ko‘pchilikka yoqmasligi mumkin, lekin bu odamlarni asta-sekin jamoat transportiga o‘rgatuvchi choralardan biri bo‘lishi mumkin.
Umuman olganda, piyoda yurish, velosipeddan foydalanish imkoniyatlari bo‘yicha ko‘chalarimizni ko‘rib chiqadigan bo‘lsak, piyoda yurishi uchun yo‘laklar yoki velo-yo‘laklar deyarli yo‘q. Chet elda mahalliy organlar juda bir qat’iy qaror qabul qilib, aytaylik, yo‘lning har bir tomoniga uchta polosasi bo‘lsa, ikki polosani faqat mashinalarga qoldirib, bir polosani to‘lig‘icha velotransportga ajratadi. Nimaga biz shuni qilib ko‘rolmaymiz? Shu narsalarni ham o‘ylashimiz kerak. Biz bu narsadan qo‘rqishimiz kerak emas.
Yoki elektromobilga o‘tayotgan aholimizga qo‘shimcha subsidiyalar to‘g‘risida o‘ylaylik, yengilliklar to‘g‘risida o‘ylaylik — boshqa davlatlarda bu keng qo‘llaniladigan amaliyot va biz hozirgi kunda tez rivojlanayotgan davlat sifatida ham bunday choralarni ko‘rishimiz kerak, bular biz uchun qandaydir imkonsiz choralar deb o‘ylamaslik kerak.
— Savolning mazutga doir qismini ham eslatib o‘tmoqchi edim.
— Endi, mazut ko‘p ishlatilmadi. Eng sovuq kunlarda, bir necha kun ishlatildi. O‘sha kunlari [havo ifloslanishida] uning ta’siri ham juda katta bo‘ldi. Shuning uchun biz mazutni issiqlik stansiyalarida, ayniqsa, yirik shaharlar atrofida ishlatishni taqiqlash bo‘yicha taklif beryapmiz.
Lekin mazutning ta’siri qisqa muddatli bo‘lgan. Ammo shu qisqa muddatda ham ta’siri sezilarli bo‘ldi, deb aytsak bo‘ladi. Hozir ko‘proq ta’sir qilayotgan omillar, bular — avtomobillar va issiqxonalardir. Ochig‘i, inspektorlarimiz har kuni menga minglab rasmlar yuboradi. Biz bir oy avval o‘z situatsion markazimizni ishga tushirdik. Bu yerda hamma narsani ko‘rsa bo‘ladi. Taqiqlanganiga qaramay, shinalarni yoqib issiqxonasini isitayotgan tadbirkorlar borligi haqida xabarlar oldik. Bu, albatta, hammamizning aybimiz deb o‘ylayman. Bunday qilish mumkin emasligini, ekologik ahvolimizni tadbirkorlarimiz ongiga yetkazishimiz kerak. Bu ish ekologiyaga, uning o‘z oilasiga ham zarar.
O‘zbekistonda boshqa havo yo‘q, qaysidir bir tadbirkor boshqa havo bilan nafas oladi yoki oddiy aholi boshqa havodan nafas oladi, yoki amaldorlar boshqa havo bilan nafas oladi degan gap yo‘q — hammamiz bitta havodan nafas olamiz. Bu hammamizga, sog‘lig‘imizga ta’sir qiluvchi masala, desam ham bo‘ladi. Ko‘p mutaxassislar bilan gaplashganda savol beraman: “Bolalaringiz, nevaralaringizda hozir allergiya ko‘paydimi?”, deb. Deyarli hamma tasdiqlab javob beradi. Nega bunday? Ekologiya buzilgani uchun. Ekologiyaga e’tibor bu — millatimiz sog‘lig‘iga e’tibor. To‘g‘ri, hozir kimdir qandaydir qisqa muddatli iqtisodiy manfaat ko‘rishi mumkin, lekin kelajakda tabiatimizga, kasalliklar ko‘payishi oqibatida aholiga yetkaziladigan zarar ko‘lami karrasiga kattaroq bo‘ladi, deb o‘ylayman.
— Ekologiya vazirligi ilgari surgan takliflarga ham to‘xtalsak. Ba’zilarda vazirlik bu takliflarni odamlarning e’tirozlaridan keyingina ishlab chiqdi, degan tasavvur paydo bo‘ldi. Bu fikr qanchalik to‘g‘ri? Bu takliflar qachon ishlab chiqilgan, e’lon qilinishidan avval qanchalik tahlil qilingan?
— 2023-yil boshida ekologiya vaziri etib tayinlanganimdan keyin chuqur o‘rganishlarni boshladik, shaxsan o‘zim ham kirishishga harakat qildim, ko‘plab materiallarni o‘rgandik va, yodingizda bo‘lsa, 2023-yil 31-may kuni prezident tomonidan uchta muhim qaror qabul qilindi. Bu qarorlarda havo, tuproq, suv va yerosti suvlarining ekologik holatini yaxshilash nuqtai nazaridan va chiqindilar masalasida qilinadigan ishlar aniq belgilab berilgandi. Bu endi asosiy beshta masala.
Bu masalalarni yechish uchun bizdagi eng katta muammolardan biri bu — kadrlar. Shu 31-may qarorlari doirasida prezident Markaziy Osiyo atrof-muhit va iqlim o‘zgarishini o‘rganish universitetini ham tashkil qilish bo‘yicha hujjatni imzolab bergandi. Yaqinda universitet kampusi tayyor bo‘ldi, Xudo xohlasa, ochilish arafasidamiz, bu biz uchun katta yutuq deb o‘ylayman. O‘sha qarorda ketma-ketligi bilan hammasi 40 ga yaqin qaror, farmon va qonunlar ishlab chiqilishi belgilangan.
Albatta, bizda 30 yil davomida yig‘ilib qolgan muammolarni, kim bo‘lishidan qat’i nazar, bir kunda kelib yechish imkoniyati yo‘q. Mutaxassislar bilan ishlash kerak, u hujjatning o‘ziga yarasha tartibi bor, uni ishlab chiqish kerak, tegishli vazirlik-idoralar bilan kelishish va keyin uni himoyalash bor, jamoatchilik muhokamalari bor. Mana shu barcha bosqichlardan o‘tgach, qarorlar imzolanadi va ijroga qaratiladi. Bir necha yaxshi-yaxshi hujjatlarni tayyorlashga erishdik.
Albatta, ko‘p hujjatlarni o‘tkazishda juda katta muammolar bo‘ldi. Aytaylik, “Yashil makon” dasturi tizimini tubdan o‘zgartirdik, har yili 200 million daraxt ekdik deb e’lon qilardik, lekin ko‘plab holatlarda qo‘shib yozish yoki umuman sug‘orish tizimi bo‘lmagan yerlarda daraxt ekish, to‘g‘risi, nomiga ijro etilgan joylarini ham ko‘p uchratgandik. Hozir avvalgi tizimdan to‘liq voz kechib, yangisiga o‘tdik — tizim qat’iylashdi, shartnomaviy majburiyatlar joriy etildi. Bu haqda uzoq gapirish mumkin, lekin, qiziqqanlardan iltimos — shu farmonlarni o‘qib, yangi tartiblarni o‘rganib chiqishsa tizim juda o‘zgarganini sezadilar.
— Demak, [o‘rganishlar] 2023-yil may oyidan boshlangan, to‘g‘rimi?
— Endi, bilasiz, atmosfera kuzatuvlari ko‘p yillik kuzatuvlarga asoslanadi. Bu yil Toshkentda ikkita avtomatik stansiyani ishga tushirdik. Yaqin orada yana qo‘shimcha avtomatik kuzatuv stansiyalarini ishga tushirmoqchimiz. Bundan tashqari, tahlillardan kelib chiqib, xalqaro tajribalarni o‘rgandik, mutaxassislarimiz xalqaro konsultantlarni, ekspertlarni jalb qilib, ular bilan ishladi.
Chiqindi bo‘yicha aytadigan bo‘lsak, u hujjat avgustlarida deyarli tayyor bo‘lib, tegishli hamma muhokamalardan o‘tib, dekabr oxirida imzolanib, hozir ijroga qaratildi. Bundan tashqari, dekabr oyida daryo o‘zanlari masalasi — u ham juda katta mavzu — ko‘tarilgandi, lekin bu masalaga 2023-yil may oyida kirishgandik. Hamma tahlillarni qilganimizdan keyin daryo havzalarida bo‘layotgan muammolar, u yerda yig‘ilgan masalalarni hukumatga olib kirganmiz. O‘zim ham bir necha bor nafaqat Toshkent viloyati, balki Qashqadaryo, Surxondaryo, Samarqand viloyatlaridagi daryo o‘zanlariga borib, ko‘rdim. To‘g‘risi, ko‘rganlarimdan shokka tushdim, deb aytsam ham bo‘ladi. Vaziyat juda og‘irligini ko‘rdik. Ya’ni, suv sathini vahshiylarcha tushirib yuborib, atrofdagi daraxtlar quritib yuborishgan. Birgina Zarafshon daryosini oladigan bo‘lsak, u yerda ko‘plab endemik o‘simliklar va hayvonot dunyosi yo‘q bo‘lib ketish arafasida. Vaziyat juda ham og‘ir.
Boshqa daryolarimizni ham vertolyotda uchib yoki kosmik rasmlarini olib, dronlarda juda ko‘p videolar olib hukumatga ko‘rsatganimizdan keyin bu masala bo‘yicha qat’iy qaror qabul qilinib, 1−2 hafta ichida majburiy tartibda Ekologiya vazirligi tasarrufiga o‘tkazildi (bungacha “Xavfsiz daryo” boshqarmasi FVV qoshida edi).
Oldin daryodan shag‘alni ko‘proq olib qurilishda ishlatishardi. O‘zi asli shag‘alni daryo o‘zanlaridan olish o‘zanni tozalash va bahor kunlari toshqinlar kelganda bemalol suv o‘tib ketishi uchun mo‘ljallangan. Lekin bizda bu teskari bo‘lib, daryo o‘zanlari qandaydir qurilish materiallari manbasiga aylantirib yuborilganining guvohi bo‘ldik. Hammasi haqida hukumatga axborot berganimizdan keyin shunday qaror bo‘ldi — soha bizga berilgach, yarim yil ichida uni chuqur o‘rganib, hamma hisob-kitobini qildik.
Bilasizmi, misol uchun, bu oson narsa, bir kunda moratoriy e’lon qilindi, bir kunda uni to‘xtatish mumkin [edi]. Lekin ertaga bizning iqtisodiyotimiz nima bo‘ladi, narxlar nima bo‘ladi, shag‘al qurilish uchun, ijtimoiy obyektlarni qurish uchun kerakli materiallardan biri, lekin uni volyuntaristik ravishda bittada yopib yuboradigan bo‘lsak, bundan biror manfaat ko‘rmaymiz. Ertaga toshni import qilishga majbur bo‘lamiz. Shuning uchun hamma hisob-kitoblarni qilib, Geologiya vazirligi bilan juda ko‘p maslahat qilib, tadqiqot ishlarini olib borib, 100 ga yaqin yangi karerlarni tashkil etadigan joylarini belgiladik, hozir ularning hammasi auksionga qo‘yilgan.
Fursatdan foydalanib, tadbirkorlarimizga yana bir bor eslatib qo‘ymoqchi edim — 2024-yil 1-maydan boshlab moratoriy to‘liq kuchga kiradi. Biz [daryo o‘zanlaridagi] barcha faoliyatni to‘xtatamiz. Hozirgi kunda shuni ta’minlash uchun Ichki ishlar vazirligi, Milliy gvardiya bilan dronlar, hamma texnikalarni tayyorlayapmiz. Qonunchilikka o‘sha yerda bir mashina qimirlaydigan bo‘lsa, biz uni to‘xtatib, shag‘alni noqonuniy olib chiqib ketayotgan og‘ir yuk mashinalarini joyida musodara qilishni ko‘zda tutadigan o‘zgartishlargacha kiritmoqdamiz — men buni qanchalik qat’iy choralar ko‘rmoqchi ekanimizning bir dalili sifatida keltirib o‘tyapman. Bu, o‘ylashimcha, juda qat’iy tartib o‘rnatilishiga sabab bo‘ladi.
Lekin bir narsani hisobga olish kerakki, hozir gap faqat oltita daryo to‘g‘risida ketyapti, ikkinchi bosqichda qolgan daryolardan ham shag‘alning qurilish maqsadida olinishi taqiqlab, to‘xtatiladi. Buni hamma bilishi kerak. Qonunchilikka yana bir yangi tartib kiritilmoqda — o‘zanlarni tozalash evaziga chiqadigan shag‘alni ham qurilish materiali sifatida ishlatish taqiqlanadi, ular faqat daryo qirg‘oqlarini mustahkamlash ishlariga sarflanadi.
Daryoning o‘zidan tosh chiqib ketmaydigan bir tizim qilmoqchimiz, ya’ni yopiq siklga o‘tmoqchimiz. Bu ham juda og‘ir qaror bo‘ldi, to‘g‘risi, juda ko‘p bahslar bo‘ldi, shag‘alchilarning o‘zida ham argumentlar bor, ularning o‘ziga yarasha kuchli lobbisi ham bor, bu ham haqiqat, buni ham aytish kerak. Ammo hukumatimiz rahbarlariga katta rahmat — hammasi [bizning takliflarimizni] qo‘llab-quvvatlab, tegishli qaror chiqib, bu biz uchun mustahkam bir instrumentga aylandi.
Biz ekologiyani yaxshilamoqchi bo‘lsak, albatta, qo‘shimcha xarajatlar bo‘ladi — shunga tayyor bo‘lish, buni to‘g‘ri tushunish kerak. Tarixdan bilamizki, yirik shaharlar yirik daryolarning bo‘yida qurilgan. Uzoqqa bormay, 2, 5, 10 km masofada daryo o‘zanidan shag‘al olib kelib, qurilishda ishlatish mumkin bo‘lgan. Biz qo‘ygan yangi talab bo‘yicha esa shag‘al tog‘li hududlardagi karerlardan olib kelinadi — masofa karrasiga uzoq bo‘ladi, hali u yerlarda tegishli zavodlar ham qurilishi kerak.
Ya’ni, biz qabul qilayotgan bu qarorlar ertaga shag‘al narxining oshishiga olib keladi, bu fakt. Ai-80 benzinini taqiqlaganimizdan keyin bu ham o‘ziga yarasha kimgadir qo‘shimcha iqtisodiy yuk bo‘ladi, deb aytish mumkin, buni ham oldindan bilish kerak. Ekologiya masalalarining yechimi ertaga qo‘shimcha iqtisodiy xarajatlar keltirib chiqarishini yaxshi tushunish kerak.
— Benzin haqida to‘xtaldingiz. Aholida Ai-80 benzin taqiqlangach, qimmat benzin olishga to‘g‘ri keladi, xarajatlar oshadi, degan xavotirlar bor. Buni yumshatish uchun qanday choralar ko‘riladi?
— Endi, bir narsa-da — hamma o‘z ishi bilan shug‘ullanishi kerak. Biz Ekologiya vazirligi sifatida o‘z takliflarimizni berganmiz. Birinchi navbatda, ekologiya manfaatlaridan kelib chiqib taklif beramiz. Siz aytgan iqtisodiy nuqtai nazardan yumshatish masalalari bo‘yicha tegishli vazirliklar o‘z takliflarini tayyorlayapti. Lekin bir narsani aytish mumkinki, birinchidan, Ai-80 benzini haqiqatan ham juda toksik, sog‘liqqa juda zarar, zaharli. Ikkinchidan, Ai-80 benzinini mashinangizga quyganingizda yuradigan masofangiz Ai-90, Ai-92 benziniga nisbatan qisqaroq bo‘ladi, moy ko‘proq yeydi, xarajati ham, 100 kilometr masofaga hisoblab chiqsangiz, Ai-92 bilan deyarli bir xil, motor tezroq ishdan chiqadi. Barini hisob-kitob qilsangiz, aslida, bu yerda unchalik katta farq ham yo‘q. Shuning uchun, havomiz toza bo‘lsin deb talab qilyapmizmi, bunday jihatlarga ham tayyor bo‘lishimiz kerak.
— Vazirlik bergan takliflar orasida iqtisodiyotda ko‘mir va mazut ulushini kamaytirish, cheklash ham bor edi. Lekin o‘tgan yili fevral oyida ijtimoiy soha obyektlari, issiqxonalar, boshqa obyektlar yoppasiga ko‘mirga o‘tkazilgandi. Savol tug‘iladi — ko‘chirish vaqtida masalaning ekologik jihatlari e’tiborga olinmaganmi? Siz u vaqtda vazirlikda bo‘lmagansiz, lekin qaror qanday qabul qilingan, qanday kelishilgan — bu qiziq.
— O‘shanda qanday og‘ir kunlarni boshdan kechirganimiz esimizda, odamlarda juda katta norozilik bo‘ldi, sovuqda hammamiz ko‘mirga ham, boshqasiga ham, hamma narsaga rozi edik. Bu yilgi qish uncha sovuq kelmadi, sovuq kunlar ham ko‘p bo‘lgani yo‘q. Shuning uchun hozir bu holat odamlarning esidan chiqib, bemalolroq qabul qilinyapti. Aslida esa sovuqdan o‘tirgandan ko‘ra issiqdan o‘tirgan afzalroq.
Ikkinchidan, elektr energiyasi bo‘lmasa, mana shifoxona, bog‘chalarimiz bor, ijtimoiy obyektlarimiz bor, oddiygina aholimizga shifoxonada, masalan, chiroq bo‘lmasa, u yerda apparatlar ishlamasa, [nima bo‘ladi?]. Bu yerda tarozi pallasi juda og‘ir, lekin ekologiya vaziri sifatida mening vazifam — ko‘mir, mazutni taqiqlashni talab qilish. Albatta, bu borada yakuniy qaror hukumat tomonidan qabul qilinadi, u yerda bizga qarshi o‘z fikrini bildiradigan Iqtisodiyot vazirligi ham bor. Ular iqtisodiy o‘sishga ko‘proq mas’ul bo‘lgani uchun bu masalaga shu nuqtai nazardan yondashadi. Har bir qaror o‘ziga yarasha turli yondashuvlar to‘qnashuvi asosida qabul qilinadi.
Lekin hozir, ko‘rib turibsiz, takliflarimiz juda yaxshi qabul qilinyapti. Chunki bunga jamoatchilikning o‘zi rozi, jamoatchilik bizni qo‘llab-quvvatlab turgani ham bizga kuch beradi. Yakuniy qaror qabul qilishda ham jamoatchilik, odamlarning fikri inobatga olinadi. O‘tgan yili odamlar [sovuqda] dod-voy degani uchun o‘sha qaror o‘tib ketgan bo‘lishi mumkin, albatta. Hozir esa biz muvozanatni topishga intilyapmiz.
Biz har bir masalaga hisob-kitob bilan yondashishimiz kerak, deb hisoblayman — qayerda plyusi, qayerda minusi bor, degandek. Ko‘mirga o‘tishni men iqtisodchi sifatida ham tushunaman — balki boshqa iloji ham yo‘qdir. Boshqa muqobil — gaz yoki quyosh energiyasi quvvatlari hali yetishmayotganligi uchun shunday bo‘layotgandir. Lekin qisqa muddatda quyosh, shamol energiyasini ishlab chiqarish bo‘yicha katta loyihalar tayyorlanyapti. Bu ertaga O‘zbekiston energetik balansining o‘zgarishiga sabab bo‘ladi. Biz ko‘mir, mazut ishlatmasligimizga ham qandaydir zamin yaratiladi.
Lekin ko‘mir ishlatilganida ham biz qat’iy talab qiladigan narsa — har bir uskuna, isitish uskunasi bo‘ladimi, elektr energiya ishlab chiqaruvchi issiqlik stansiyasi bo‘ladimi, barchasi zamonaviy uskunalar bilan jihozlanishi kerak.
Hozir biz issiqlik stansiyalaridan chang ushlagichlar, gaz ushlab qoladigan uskunalarni o‘rnatishni talab qilyapmiz. Bu millionlab dollar xarajat. Albatta, ertaga ular: “Biz uni sotib oladigan bo‘lsak, aholiga yetkazadigan elektr energiyasi narxini ko‘tarishga majbur bo‘lamiz”, deydi. Iqtisodiyot vazirligi murojaat qiladi: “Bizga tarifni ko‘tarib bergin”, deb. Hammaning o‘z dardi, muammosi bor, lekin Ekologiya vazirligi sifatida bizning vazifa — ekologiyani saqlash, tabiatimizni asrash. Shu nuqtai nazardan takliflarni o‘tkazishga harakat qilamiz.
Sement zavodlarini o‘rganishni tashkil etdik, butun respublika issiqxonalarni o‘rganish tashkil etilmoqda, tahlil qilyapmiz.
Ko‘p hollarda ekologiyaning buzilishiga olib keladigan sabablardan biri — joylarda inspektorlarimizning mas’uliyatsizligi, ayrim hollarda korrupsiya. Inspektorlar bir joyga borgan, o‘lchagan, keyin ortidan biz borib mustaqil o‘lchatsak, umuman boshqa ko‘rsatkich chiqyapti. Muammo nimada? Inson omili.
Hozir biz barcha sanoat korxonalarining zararli tashlanmalarini avtomatik ravishda o‘lchab, situatsion markazimizga shu ma’lumotlarni yuboradigan tizimga o‘tmoqchimiz va bu jarayon boshlandi. Barcha korxonalarga biz bir necha marotaba ogohlantirish xatlari yubordik. 2024-yil yakunigacha va 2025-yil yanvaridan boshlab biz ham jarimalar miqdorini besh karra ham ko‘paytiramiz, ham korxonalarda monitoring tizimlari, zararli tashlanmalarni hisoblaydigan avtomatik monitoring stansiyalari o‘rnatilmasa yoki o‘rnatilmagan bo‘lsa, juda katta jarimalar qo‘llashni boshlaymiz. Hozir ularga muddat berilgan.
To‘g‘risi, oldin ham shunday qaror qabul qilingan, lekin, ming afsus, ijrosiz qolib ketgan. Shu bois 2023-yilda biz juda qattiq tahlil qildik, korxonalar bilan gaplashdik, hammasiga tushuntirishga harakat qildik. Hozir bu qarorning ijrosi ustidan juda qattiq nazorat olib borilmoqda. Birinchi kategoriyadagi, ekologiyaga eng ko‘p zarar keltiruvchi korxonalarning muhlati shu yil oxirida tugaydi. Tegishli uskunalar bilan monitoring stansiyalari o‘rnatilmasa, ularga juda qattiq choralar, faoliyatini to‘xtatish va yirik jarimalar qo‘llash tizimi o‘rnatiladi.
Ikkinchi toifadagi korxonalar soni ancha ko‘p, ularga yana bir yil qo‘shib berilmoqda, ya’ni 2026-yil 1-yanvargacha. 2025-yil davomida ular shu ishni yakunlashi kerak. Shu ishlar tashkil etilsa, o‘ylashimcha, vaziyat nafaqat Toshkent shahri bo‘yicha, balki butun respublika bo‘yicha ancha yaxshilanadi.
— Takliflar ichida ikkita moratoriy ham bor. Birinchisi, qurilishga moratoriy — bosh plan belgilanmagunicha 2023-yil fevralida e’lon qilingan moratoriyni qonun doirasida qabul qilish taklif etilgan. Shu taklifni qachon amalga tatbiq etish rejalashtirilyapti va bu moratoriy qaysi binolarga taalluqli bo‘ladi — ijtimoiy obyektlarmi, tijoriy binolarmi va hokazo. Shu haqda ham ma’lumot bersangiz.
— Guvohi bo‘lib turibmizki, poytaxtimizda ko‘p hollarda hali qonuniy rasmiylashtirilmagan ko‘plab qurilishlar amalga oshirilyapti. Biz qonuniy talab qila olishimiz uchun qonun bilan taqiqlab qo‘yishimiz kerak, ya’ni bosh reja qabul qilinmaguniga qadar yangi qurishlarni boshlashni to‘xtatish [kerak]. Bu masalada hozir Qurilish vazirligi o‘z hujjatlarini tayyorlayapti, biz ularga buni tezlashtirish bo‘yicha bir necha bor murojaat ham qildik. O‘ylashimcha, bu ishlar ham [tez orada] yakunlanadi.
Lekin hozir ham ayrim hollarda qurilishni noqonuniy boshlab qo‘yib, keyin “mana, biz qurilish qilib qo‘ygandik, endi bizga ruxsat beringlar”, degan holatlar ham bo‘lyapti. Biz Bosh prokuratura bilan juda yaqin hamkorlikda ishlayapmiz, u yerda ekologiyaga mas’ul bo‘lgan boshqarma tashkil etilgan, bosh prokuror o‘rinbosari ham ishlayapti. Ayrim hollarda ijtimoiy tarmoqlar orqali yoki bizning botimizga arizalar tushadi, qaysidir hududni kimdir o‘rab olib, ertaga o‘sha yerda qurilish boshlayapti, daraxtlarni kesyapti, degan xabarlar keladi. Biz buning oson yechimini qildik — birinchi navbatda [qurilish] egasiga bizdan va prokuraturadan ogohlantirish xati boradi. Inspektorlarimiz chiqib, maxsus planshetlar orqali daraxtlarni yana bir bor hisobga oladi, devorga katta qilib qaysi qonun asosida qanaqa jazo bo‘lishi haqidagi yozuvimizni yozib qo‘yamiz. Ko‘p hollarda, ikki kun ichida [quruvchi] devorini ham olib tashlaydi, qilmoqchi bo‘lgan qurilishidan voz kechadi. Bu masalalar jamoatchilikning yordamida, ular bilan birgalikda yechilsa, mana shunaqa samaraga erishish mumkin.
Siz aytgan masalaga kelsak, biz bu moratoriyni tezroq qonuniylashtirib, shaharning bosh rejasi ishlab chiqilmaguncha moratoriy e’lon qilishimiz kerak. Qurilishlarga moratoriy juda ham to‘g‘ri qaror bo‘lgan, deb o‘ylayman. Aytganimdek, shahar rivojlanishi kerak. Shahar aholisi soni ham o‘smoqda, umuman olganda, infrastrukturasi ham rivojlanyapti, bu ham yaxshi, aholi qancha ko‘p bo‘lsa, urbanizatsiya qancha kuchli bo‘lsa, iqtisodiy nuqtai nazardan ham biz tezroq rivojlanamiz va aholimizning turmush darajasi ham oshadi, albatta.
Shuning uchun ham Yangi Toshkent loyihasi qilindi, shu loyiha doirasida juda ko‘p yer uchastkalari investorlarga taklif etildi. O‘ylashimcha, hamma imkoniyati bo‘lgan, investitsiya kiritadigan investorlar Toshkentga intiladi. Shu yerni olaylik, bir bino quraylik, ertaga binoning ham narxi, qiymati oshadi, bu yerda uy-joylar sotmoqchi bo‘ladi, daromad ko‘rish uchun yoki ijaraga topshiraman deb, biznes markazlar, mehmonxonalar quradi.
Lekin bu narsalarga qandaydir yangi taklif bo‘lmaganida, bu jarayon qiyin kechgan bo‘lardi. Hozir Yangi Toshkent loyihasi, o‘ylashimcha, ko‘p masalalarni yechadi, investitsiya kiritaman degan ko‘plab investorlar, tadbirkorlarga juda katta imkoniyat yaratib beradi. Oddiy tilda Toshkentga investitsiya kiritaman, pul tikaman degan odamlar bemalol o‘sha yerga borishi mumkin — u yerda joy ham bor, imkoniyat ham bor, bemalol pul tikib, investitsiya qilsa bo‘ladi. O‘ylashimcha, Toshkentning eski hududidagi ancha-muncha bosim uyoqqa o‘tadi, eski hududga ortiq bunday stress bo‘lmaydi.
— Shunda hozir moratoriy davrida qaysi turdagi binolarni qurish mumkin bo‘ladiyu qaysilari mumkin emas — shunday toifalar aniqlanganmi yoki hali muhokama jarayonidami?
— Moratoriy davrida ijtimoiy qurilishlardan, davlat manfaatlaridagi qurilishlardan boshqa biror qurilish bo‘lmaydi. Savdo markazlari yoki, deylik, uy-joy qurilishi, yangi qurilish boshlash, albatta, taqiqlanadi. Aytganimdek, biz muqobil variantlarni ham ta’minlab berishimiz kerak.
— Tijorat binolari qurilishini to‘xtatib qo‘ysak, bu shahar rivojini cheklab qo‘maydimi?
— Toshkentda hozir yangi qurilish qilaman desangiz, deyarli mavjud binoni buzib yoki aholi yashayotgan binoni buzib yangi bino qilish mumkin. Yoki hozir yer uchastkalari qimmatlashib ketganini inobatga olib, investorga deyarli foyda keltirmaydigan qurilish bo‘ladi. Yoki bo‘sh turgan joy deganda esa daraxtli joylar bor, lekin bu yana tarozining ikkinchi pallasiga to‘g‘ri kelmayapti-da.
— Qurilish bo‘yicha yana bir jihat bor — bosh plan qabul qilingunicha moratoriy joriy qilish kerak, lekin qurilishning o‘zidagi jarayonlarni ham nazorat qilish kerak. Sanitariya qoidalari bor, ularga qanchalik rioya qilinyapti? O‘zingiz ham chang ko‘tarilmasligi uchun suv purkab turilishi kerakligini aytdingiz. Bular bo‘yicha qanday takliflar bor?
— Bu masalada yana qonunchilikka qaytamiz. Bizda qurilishlarda changni kamaytirish bo‘yicha hozirgacha talablarning o‘zi yo‘q edi, aytganimdek, suv purkab changni ushlab qoladigan uskunalar yoki videokameralar o‘rnatish, kirib-chiqqan mashinalar sonini ko‘rish, qanday holatda kirib chiqyapti…
Hammamiz chet elda bo‘lganda havas qilamiz — yonma-yon ikkita bino turgan bo‘ladi, ularning yonida yana bitta qurilish, lekin qurilish bo‘layotganini hech kim sezmaydi, changi ham yo‘q, shovqinning ham oldini olishadi qandaydir — shunday qurilish madaniyatiga o‘tish, albatta, dolzarb masala. Bu masala bilan Qurilish vazirligi shug‘ullanyapti, shug‘ullanishi ham kerak.
Biz, albatta, bu borada o‘z talablarimizni e’lon qilingan dasturimizga kiritdik, ya’ni har bir qurilishda tegishli suv purkagichlar bo‘lishi va kirish joylarida mashinalar yuvib-tozalanishi, g‘ildiragi bilan chang olib chiqib ketmasligi kerak. Shu talablarning barini o‘z dasturimizga qo‘shib, sanitariya qoidalari va normalarini o‘zgartirish bo‘yicha Qurilish vazirligiga talab qo‘yilmoqda.
— Ikkinchi moratoriy sanoat korxonalari bilan bog‘liq. Xususan, yangi sanoat korxonalari ochilishiga moratoriy kiritilar ekan. Buning toifalari qanday bo‘ladi? Bu moratoriy qanday korxonalarga taalluqli — sement zavodlarimi yoki boshqa?
— Zarar ko‘rsatuvchi sanoat korxonalar to‘rt kategoriyaga bo‘linadi. Umuman, qurilish obyektlari, 1−2-kategoriyadagi eng zararli obyektlarga biz taqiq qo‘yyapmiz. Takliflarimiz Toshkentni asta-sekin xizmat ko‘rsatish va servis shahriga, markazga aylantirishdan iborat. 1−2-toifaga kiruvchi korxonalarni Toshkentdan tashqariga chiqarish, ularni sanoat klasterlari, sanoat zonalariga joylashtirish biz uchun ekologik vaziyatni nazorat qilish va kerakli havo, suv, tuproq, yerosti suvlarini ifloslantirishning oldini oladigan turli chora-tadbirlarni o‘tkazishga imkon yaratadi. Bu unchalik ham katta yangilik emas, barcha yirik shaharlar shunday jarayonlardan o‘tgan va hozir bu choralarni ko‘radigan bo‘lsak, biz daraxtzorlar, yashil zonalarni qisqartirish evaziga yangi qurilishlar emas, eski zavod-fabrikalar turgan joyda yangi qurilish obyektlarini, kerak bo‘lsa, zavodlarni buzib, o‘rnida yangi yashil zonalarni, yashil qoplamlarni, parklar, bog‘larni yaratishga erishishimiz mumkin.
Taklifimiz shundan iboratki, umuman 1−2-kategoriyaga kirgan korxonalarni reja asosida, bir kunda emas, albatta, asta-sekin, tegishli sharoitlar, ko‘chib o‘tishiga imkoniyatlar yaratgan holda ko‘chirish. Bu jarayon boshlanib bo‘lgan, avvalroq bir nechta yirik-yirik sanoat korxonalari Toshkentdan chiqarilgandi. Bu ishlar, albatta, davom etadi, bu yangi ixtiro emas, oldindan bor. Lekin biz buni reja asosida, butun shahardagi sanoat korxonalarini tahlil qilib, ularning qay biri birinchi navbatda ko‘chiriladi, qay biri ikkinchi navbatda ko‘chirilishini reja asosida belgilab qo‘ymoqchimiz.
— Havo sifatini kuzatish uchun 1000 dona IQAir qurilmasi xarid qilinishi rejalashtirilgan. Nima uchun aynan IQAir? Boshqa qurilmalar ham o‘rganilganmi? Bir necha oy avval “O‘zgidromet”dan IQAir haqida so‘raganimizda, “bu qurilma ko‘rsatkichlari biznikidan balandroq, noto‘g‘ri ko‘rsatadi”, deyishgandi.
— IQAir xalqaro tan olingan uskuna. Ochig‘i, bu ish ham ko‘proq jamoatchilik talabi bilan bo‘lyapti. IQAir aslida oltita asosiy ko‘rsatkichlarni ko‘rsatadi. Nimaga ixtisoslashtirilgan desak, PM2,5 va PM10 ga moslashtirilgan. Albatta, har bir uskunaning o‘z “dopusk”lari bor. Ya’ni, qanchalik to‘g‘ri ko‘rsatishi. Qimmatroq to‘laydigan bo‘lsangiz, albatta, [xatolik darajasi] kamroq — 1−2 foiz bo‘ladi. Arzon uskuna olsangiz — uniki xatolik darajasi 10−15 foizgacha yetishi mumkin.
“O‘zgidromet” mutaxassislari birinchi galda ob-havo uchun javob beradi. Ularning yondashuvi sal boshqacharoq. Ular o‘zlarining ko‘p yillik tadqiqotlari yuzasidan [yondashib aytgan]. Ularning talabi bo‘yicha uskuna olinadigan bo‘lsa, ochig‘ini aytganda, respublikaning 1−2 yillik budjeti ham yetmaydi. Negaki, ular xohlayotgan bitta stansiya narxi taxminan 350 ming dollar, juda qimmat.
U stansiyalarni biz “Zamin” fondi bilan birga loyiha qilib, grant mablag‘lari evaziga olganmiz, hozir 16 tasi respublika hududlarida o‘rnatilyapti. Biz “O‘zgidromet” xohlagan, ularda talab bo‘layotgan tadqiqotlarni va o‘rganishlarni o‘tkazish uchun respublika bo‘ylab 60 tacha shunday stansiya o‘rnatsak, yetarli bo‘ladi.
Lekin bir narsani aytish kerak, bu stansiyalar 5 kilometr masofagacha bo‘lgan hududdagi ma’lumotni ko‘rsatib beradi. Bor yo‘g‘i 5 kilometr. Aholimiz faqat 5 kilometr doirasida yashamaydi-ku. 5 kilometrdan hisoblaydigan bo‘lsak, kamida 50−60 ta uskuna o‘rnatish kerak. Bu juda qimmat. Juda katta pulga aylanib ketadi.
Vaholanki, IQAir uskunalari taxminan o‘sha 450−500 dollar atrofida turadi. Endi solishtirib ko‘ring — 350 ming qayerdayu, 500 dollar qayerda. Bu uskunalar bizga asosan umumiy vaziyatni ko‘rsatib beradi. Ya’ni biz qaysi tomondan zararlanuvchi moddalar kelayotganini tahlil qilib, o‘sha datchiklarning ko‘rsatkichlari asosida borib, [havoga] zarar ko‘rsatadigan korxonani shamol yo‘nalishida [aniqlab] topishimiz mumkin. Keyin joyiga chiqib maxsus uskunalar bilan o‘lchab, o‘sha korxonaga choralar ko‘rish, faoliyatini to‘xtatish yoki jazolash mumkin.
Hozirgi kunda bunday holatlar ko‘plab bo‘lib turibdi. Lekin bor-yo‘g‘i ikkita stansiya bilan biz — Ekologiya vazirligi va inspeksiyamiz hech qanaqa chora ko‘rolmayapti, ko‘rishi mumkin emas ham. Aytganimdek, respublika bo‘yicha 1000 ta uskuna, jumladan, Toshkent shahrida 150 ta o‘rnatiladi.
Yana bir narsa, o‘zimiz ham ko‘ryapmiz, hammayoqda “qizil-qizil bo‘lib ketibdi” deb [aytishadi]. Aytish kerakki, IQAir uskunasi 20−30 metr masofani o‘lchaydi. Undan ortig‘ini o‘lchay olmaydi. Ya’ni, 20 metrdan keyin umuman boshqa vaziyat bo‘lishi mumkin. Yonida bir mashina 5 minut ishlasa ham, ko‘rsatkich keskin buzilib ketadi.
Men aytmoqchimanki, shu nuqtai nazardan, albatta, “O‘zgidromet” mutaxassislari to‘g‘ri aytadi, misol uchun asoslab bo‘lishi mumkin emas. Lekin bu bizga umumiy vaziyatni baholash uchun [kerak], ya’ni shahar bo‘yicha 150 ta yoki 200 ta uskuna qo‘yadigan bo‘lsak umumiy holatga baho berishimiz mumkin.
Hozir biz shaharni havosi yomon deganimizda bor yo‘g‘i 5−6 ta uskuna ma’lumotiga asoslanib gapiryapmiz. Yana bir narsa, qo‘shnilarimizda, masalan, Bishkekda 150 tacha IQAir o‘rnatilgan. Bizning poytaxtimizda — yirik bir shaharda bor-yo‘g‘i 5−6 ta.
Buni ko‘paytirsak, avvalo, ijtimoiy obyektlar — bog‘cha, maktablarda vaziyat qanday bo‘layotganini o‘rganishimiz mumkin bo‘ladi. O‘ylashimcha, mahalliy hokimliklarga ham o‘rnatish kerak. Hokim ham har kuni hokimiyatni atrofida havo holatini tushunib borsa, keyingi safar zarar ko‘rsatuvchi ishlab chiqarishga ruxsat berish-bermaslikni ham chuqurroq o‘ylab qaror qiladi.
Umuman, buni ekologik madaniyatimizni oshiruvchi uskuna deb qarashimiz kerak. Bu, albatta, o‘z samarasini beradi, deb o‘ylaymiz. Shu tizim yaratilgandan keyin biz, aholimiz avtomatik ravishda atmosfera holatiga to‘g‘ri baho berishga erishamiz.
To‘g‘risini aytaman, ko‘plab bahslar bo‘ladi, har safar IQAir’ga asoslanib xulosalar qilsam, ular qarshi chiqadi. Aytadiki, “o‘rtoq vazir, noto‘g‘ri gapiryapsiz, bizning havomiz unchalik iflos emas, bu noto‘g‘ri beryapti”, deydi. Men: “Butun dunyo shuni qabul qilgan-ku, shuni tan olgan-ku, nimaga biz boshqacha ishlashimiz kerak yoki qabul qilmasligimiz kerak” [deyman].
— Odamlar ko‘chaga chiqqanida, havoga nafas olib ham baho beryapti. Korxonalar bo‘yicha savol bermoqchi edim. Ularni shahar tashqarisiga ko‘chirish haqida gapirdingiz. Iqlimshunos Erkin Abdulahatov shamol oqimlari, “shamol gullari” haqida gapirgandi. Shamollar Toshkent viloyatining bir necha tumanlaridagi korxonalardan zaharli havoni yig‘ib, poytaxtga kelgach, tezligi pasayib ketadi. Korxonalar ko‘chiralarkan, ularning keyingi joylashuvi ham muhim, menimcha. Hozir [shahar atrofida] joylashgan korxonalarning ishlash vaqtini [shamol yo‘nalishlaridan kelib chiqib] qandaydir o‘zgartirish kerakmi, shu bo‘yicha ham biror chora ishlab chiqilyaptimi?
— Juda to‘g‘ri aytdingiz, bu juda muhim. Hozir Toshkentning ustida doimiy ravishda “smog” to‘planadigan bo‘ldi, negaki, “roza vetrov” deymiz, soniyasiga 3 metr tezlikda keladigan shamollar oxiri Toshkentga kelib to‘xtab qoladi — Chirchiqning ustidan o‘tib, Toshkentga kelgach, to‘xtab qoladi. Barcha sanoat korxonalaridan chiqqan tashlanmalar aynan Toshkentning ustida yig‘iladigan bo‘lib qolgan. Bu, albatta, juda katta muammo. Shu bois taklif ham shunday bo‘lgandiki, u korxonalarni Toshkent tashqarisiga chiqarish va iqlimshunoslarning, olimlarning fikrlari, xulosalariga tayangan holda shaharga zarar keltirmaydigan qilib ko‘chirilsin, ko‘chirganda ham barcha kerakli jihozlar bilan ta’minlangan holda qayta qurilsin.
— Choralarni sanaganingizda shahar markaziy ko‘chalarini faqat elektromobillarga mo‘ljallangan yopiq ko‘chalar tashkil etish taklifi haqida gapirdingiz. So‘nggi ma’lumotlarga ko‘ra, elektromobillar ham harakat vaqti shinalari asfaltga tegib, mayda zarrachalar chiqarishi mumkin ekan. Faqat piyodalar uchun mo‘ljallangan yopiq ko‘chalar tashkil etish bo‘yicha taklif ham bo‘lganmi? Yoki faqat elektromobillar uchun istisno qilinadimi?
— Unday emas. Bir narsani tushunish kerakki, imkoniyat cheklangan odamlar bor, odamlar ishxonasiga yetib borishi kerak, hammani piyoda yurgizish qiyin. Shuning uchun, o‘ylashimcha, transportni butunlay to‘xtatib qo‘yish noto‘g‘ri bo‘ladi. Jamoat transporti bizga kerak, u harakatlanishi kerak. Har bir masalani qandaydir absurd darajasiga ham yetkazishning keragi yo‘q. Bunga hisob-kitob bilan yondashishimiz kerak.
Men sizning o‘rningizda boshqa masalani qo‘yardim — bizga shinalar kelyapti, lekin ularning utilizatsiyasi nima bo‘lyapti. Shu savolni berganingizda, menimcha, ancha qiziqroq bo‘lardi. Hozirda o‘zimizda ishlab chiqarishimiz bor, chetdan minglab, yuz minglab shinalar olib kelinyapti, ular harakatlanadi, keyin vaqti-soati kelganda, yaroqlilik muddati tugagach, qayergadir utilizatsiya qilinishi kerak. Lekin bizda bu tizim umuman yo‘q. Shinalarni qayta ishlovchi 1−2 zavod bor, bo‘ldi.
Xalqaro talab bor — tabiatga zarar keltiruvchi har qanday mahsulotga eko yoki util yig‘imi joriy etiladi. Biz ham shu haqida o‘ylashimiz kerak. Ya’ni, qanchadir miqdorda shinalarni O‘zbekistonga olib keladigan bo‘lsangiz, import qilasizmi yo ishlab chiqarasizmi, muddati o‘tgach uni qayta ishlashga topshirsangiz, pulingizning bir qismi qaytarib beriladi. Yoki bu ishni qilmaydigan bo‘lsangiz, ko‘rsatilgan zararni qoplash uchun ular maxsus boshqa qayta ishlovchi recaykling bilan shug‘ullanadigan kompaniyalarga qo‘shimcha ravishda subsidiya sifatida to‘lab beriladi. Bu butun dunyoda joriy etilgan tizim.
Shu tizimning ham qonunchiligini ishlab chiqyapmiz, bu bir necha mahsulotlarga joriy etilyapti. Birinchi navbatda import qilinayotgan avtomobillarga joriy etilgandi, asta-sekin boshqa mahsulotlarga ham kiritilmoqda. Lekin bu mahsulotlarning soni ko‘p, boshqa mamlakatlarni oladigan bo‘lsak, minglab tovar nomenklaturasiga kiruvchi mahsulotlar kiradi. Bizda barmoq bilan sanoqlisi o‘tsa ham bo‘ladi. Bular juda og‘ir masalalar. Kimdir “bu tadbirkorlarga qo‘shimcha yuk” deb aytishi mumkin, ammo shunday tizim bo‘lmagani uchun ekologiyamiz yomonlashyapti.
— Hozir ko‘proq Toshkent shahri haqida gaplashdik. Boshqa viloyatlarda ahvol qanday va ular bo‘yicha qanday takliflar ishlab chiqilgan, cho‘llanish, suv muammosi kabi masalalar qanday hal etiladi?
— Ekologiya vaziyat faqat Toshkentda emas, janubiy hududlarimizda ham og‘ir — afg‘on shamoli juda ham ko‘p changli, qum bo‘ronlarini olib keladi. Bu ham aholi sog‘ligiga, ham qishloq xo‘jaligiga, ham qurilishga, energetikaga juda salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Yoki bo‘lmasa Navoiy, Buxoro viloyatlarida katta hududlar cho‘llanib, u yerda chang bo‘ronlari ko‘tarilib aholining sog‘ligiga, qishloq xo‘jaligiga juda katta zarar keltirmoqda.
Ko‘p masalalar bor, ularning hammasi bo‘yicha keng qamrovli ishlarni olib boryapmiz. Xalqaro ekspertlarni, o‘zimizning kuchli mutaxassislarimizni ham jalb etyapmiz. Bu masalalar butun respublikamizning eng dolzarb masalalari deb ko‘rilishi kerak. Shularni qilmasak, kelajagimiz juda og‘ir bo‘ladi.
