28-yanvar kuni Gollandiyaning Veyk-an-zeye shahrida shaxmat bo‘yicha har yili o‘tkaziladigan Tata Steel Chess superturniri yakunlandi. O‘zbekistonlik muxlislar 2023-yilda ushbu turnir vitse-chempioniga aylangan grossmeyster Nodirbek Abdusattorovning o‘yinini diqqat bilan kuzatishdi. Shaxmat bo‘yicha murabbiy Georgiy Shvanov uning bu yilgi yo‘li qanday kechganini so‘zlab berdi.
O‘tgan yili Tata Steel Chess musobaqasida ilk bor ishtirok etgan o‘zbekistonlik shaxmatchi (FIDE reytingida 2713 ball, jahonda 22 o‘rin) to‘rtta o‘yinda g‘alaba qozongan, jumladan, sobiq chempion va jahonning eng yuqori reytingi sohibi Magnus Karlsenni (2830) mag‘lub etgan. Ammo so‘nggi turdagi mag‘lubiyat birinchi o‘rinni egallashiga to‘sqinlik qilib, kumush medal bilan taqdirlangandi.
Karlsen bu yil turnirni o‘tkazib yubordi. Shuningdek, Tata Steel Chess 2023 dan farqli ravishda dunyoning kuchli 10 taligidan joy olgan amerikalik grossmeysterlar — Fabiano Karuana (2-o‘rin, 2804) va Uesli So (7-o‘rin, 2757) ham o‘ynamadi. Boshqa tomondan, Din Lijenning jahon chempioni sifatidagi ilk chiqishi, shuningdek, uning toj uchun kurashdagi raqibi rossiyalik Yan Nepomnyashiy ham qiziqish uyg‘otdi.
Ulardan tashqari, 2024-yilgi nomzodlar turniri ishtirokchilari — hindistonlik Vidit Santosh Gudjrati (14-o‘rin, 2742), Gukesh Dommaradju (25-o‘rin, 2725), Rameshbabu Pragnanandha (13-o‘rin, 2743), fransiyalik Alireza Firuzdja (6-o‘rin, 2759) ham o‘zlarini ko‘rsatishlari kerak edi. Kuchli o‘nlikdan yosh grossmeysterlar: eronlik Parham Magsudlu (15-o‘rin, 2740), xitoylik Vey I (16-o‘rin, 2740) va Nodirbek Abdusattorovlar ham joy oldi.
Veyk-an-zeyedagi turnir an’anaviy tarzda notekis tarkibni jamlaydi — dunyoning eng kuchli shaxmatchilaridan tashqari, eng yaxshi gollandiyaliklar, o‘tgan yilgi saralash turniri g‘oliblari, ba’zan esa eng kuchli ayol shaxmatchilar ham ishtirok etishadi. Shu tariqa reyting ro‘yxatining ikkinchi yarmidan Yorden Van Forest (2682), Maks Varmerdam (2625, ikkalasi ham Gollandiyadan), Aleksandr Donchenko (2643, Germaniya) va ayollar o‘rtasida jahon chempioni Szyuy Venszyun (2549, Xitoy) joy oldi.
Nodirbek turnirni Gukesh va Pragnanandhaga qarshi durang bilan boshladi. Gukeshga qarshi o‘yinda raqiblar turnirning eng yaxshi ochilish ishlanmalaridan birini namoyish etdilar — bo‘laklarning noodatiy nisbati bilan teng pozitsiyaga olib keladigan uzoq majburiy usul.
Uchinchi davrada u avvalroq Firuzdjaga yutqazib qo‘ygan Magsudlu bilan uchrashdi. Nodirbek raqibi formada emasligini his qildi va qora donalar bilan Adxiban gambitini qo‘lladi — bu keskin usul birinchi marta 2022-yilgi shaxmat olimpiadasi doirasidagi O‘zbekiston — Hindiston 2 o‘yinida yuqori saviyada kuzatilgan edi. Qaysidir pallada Nodirbek diqqatni yo‘qotdi va pozitsiyasini boy berdi. Biroq Parxam Magsudlu qo‘pol xatoga yo‘l qo‘ydi, qoralar qurbonlik uchun katta miqdorda kompensatsiya oldi, o‘zbekistonlik shaxmatchi esa chiroyli to‘ra qurbonligi bilan qirolga hujum qildi va ishonchli g‘alabaga erishdi.
Firuzdja bilan xotirjam durang o‘ynagan Abdusattorov oqlar bilan Vey Iга qarshi o‘ynab, muvaffaqiyatini mustahkamlamoqchi edi. O‘yin boshidanoq Nodirbek kichik, ammo barqaror ustunlikka ega bo‘ldi. 31-yurishda u qoralarning kuchli javobini yetarlicha baholamadi va o‘yinda yana 30 dan ortiq yurishlar amalga oshgan bo‘lsa-da, raqib o‘zini mahorat bilan himoya qildi va g‘alabaga erishishning iloji bo‘lmadi. Boshqa tomondan, Abdusattorov 31-yurishda to‘g‘ri harakat qilganda ham, hal qiluvchi ustunlikka ega chiqmas, o‘yin durang bilan yakunlanishi ehtimoli bor edi.
Din Lijen bilan oson durang (jahon chempioni butun turnir davomida formada bo‘lmadi va tavakkal qilmadi) qayd etgan Nodirbek o‘sha paytda peshqadam bo‘lib turgan Anish Giriga qarshi oqlar bilan chiqdi. Noaniq va taxminan teng holatda, gollandiyalikning birgina xato harakati qoralarni imkoniyatdan mahrum qildi va uni hujumga yaroqsiz fil bilan passiv himoyada qoldirdi — Nodirbekning barcha donalari qarama-qarshi rangdagi kvadratlarda turardi. O‘zbekistonlik shaxmatchi aniq va kuchli harakat qildi, uning ushbu g‘alabali o‘yindagi harakatlari qo‘llanmalarda yaxshi namuna bo‘la oladi.
Yan Nepomnyashiy. Foto: Jurriaan Hoefsmit
Sakkizinchi raundda Nodirbekning raqibi Yan Nepomnyashiy bo‘ldi. Rossiyalik shaxmatchi katta o‘yinga uzoq muddatli pozitsion kompensatsiya uchun piyoda qurbonligi bilan kirdi. Qoralarning pozitsiyasi yo‘qolmadi, lekin u o‘zining zaif tomonlarini ehtiyotkorlik bilan himoya qilishi kerak edi. Nodirbek esa ehtimoliy taktik zarbalarga tayanib faol o‘ynadi va Nepomnyashiy bu imkoniyatdan foydalanib qoldi
Ammo shu bilan Nodirbek uchun turnirning eng qiyin qismi ortda qoldi. Qolgan besh raundda u Viditga qarshi qoralar bilan himoyalanishi va Varmerdam, Van Forest, Szyuy Venszyun va Donchenko bilan klassdagi farqni ko‘rsatishi kerak edi. O‘zbekistonlik shaxmatchi ikkinchi vazifani ham ishonchli bajarib, to‘rttala uchrashuvda g‘alaba qozondi. Nodirbek yaqqol birinchi o‘rinni egallab turgan so‘nggi turdan oldingi raunddagi Vidit bilan o‘yin turnirdagi hal qiluvchisi bo‘ldi.
Xuddi shunday holat o‘tgan yilgi Tata Steel Chess`ning so‘nggi turi oldidan ham sodir bo‘lgandi. O‘shanda Abdusattorov yetakchilik yukini ko‘tara olmay, noaniq o‘ynagan va mag‘lub bo‘lgandi. Ehtimol, shuni hisobga olgan holda, Vidit ochilishni psixologik provokatsiya elementi bilan o‘ynadi. Oqlar qora filning faol diagonalga kirishiga qo‘yib berdi, bu orqali u raqibi rokirovka qilishiga yo‘l qo‘ymadi. Agar Viditning shohi markazda qolganida, Nodirbek shohga hujumni rivojlantirish imkoniyatiga ega bo‘lardi. Biroq keyingi harakat bilan hind shaxmatchisi filga hujum qildi. Donani o‘z hududiga olib borgan Abdusattorov ehtiyotkorlik bilan himoyalanganida, durang natijaga erishgan bo‘lardi.
Biroq, xuddi o‘tgan yilgidek, asablari va g‘alaba qozonish istagi uni tushkunlikka solib qo‘ydi. Filni shu chiziqda qoldirmoqchi bo‘lgan Nodirbek piyodani yo‘qotdi va o‘zini qarshi o‘yinsiz holatda qoldirdi. O‘yin uzoq davom etdi (jami 77 ta yurish amalga oshirildi), ammo Vidit umuman hal qiluvchi ustunlikni qo‘ldan boy bermadi.
Qayd etish kerakki, turnir autsayderi Donchenkoga qarshi so‘nggi tur o‘yini ham qiyin sinov bo‘ldi. O‘yin o‘rtalarida raqib moddiy ustunlikka ega bo‘lgan bo‘lsa-da, buni realizatsiya qila olmadi, Nodirbek esa irodali g‘alabaga erishdi.
Natijada 13 turdan keyin 4 nafar shaxmatchi 8,5 ochko jamg‘argan holda birinchi o‘rinni bo‘lishdi: Giri, Vey I, Gukesh va Abdusattorov. G‘olibni aniqlash uchun blits-partiya o‘yinlari bo‘yicha tay-breyk o‘tkazildi. Anish Giri Gukeshga qarshi, Nodirbek esa Vey I bilan o‘ynadi.
Nodirbek tay-breykning birinchi partiyasini ishonchli va kuchli o‘tkazdi, piyodani farzinga aylantira oldi, ammo keyingi yurishida keraklicha aniq o‘ynamadi, raqibiga shohga cheksiz hujum uyushtirish imkonini berdi. Javob o‘yinida Vey hujumga o‘tdi va uzoq vaqt davomida vaziyat taxminan teng ko‘rinishda qolgan bo‘lsa-da, yakunda Nodirbek qora donalarning tahdidi ostida sustlashib qoldi.
Ikkinchi tay-breykda Gukesh Girini mag‘lub etdi. Final hind va xitoylik shaxmatchilar o‘rtasidagi qarama-qarshilikka aylandi. Birinchi o‘yin durang bilan yakunlangan bo‘lsa, Vey I ikkinchi o‘yinda raqibidan ustun keldi. Ushbu g‘alaba 24 yoshli grossmeysterning faoliyatidagi eng yuqori yutug‘i bo‘ldi.
Nodirbek turnirga yaxshi tayyorgarlik ko‘rdi, debyut bo‘yicha deyarli yomon o‘rin egallamadi. Birinchi o‘rin uchun g‘alaba qozonish kerak bo‘lganda, u ikkita g‘alabani “buyurtma bo‘yicha” qo‘lga kiritdi — Giri va Donchenkoga qarshi, bu rivojlangan irodali fazilatlardan dalolat beradi. O‘zbekistonlik shaxmatchi o‘zidan past bo‘lgan raqiblar bilan o‘ynashda ham zo‘r mahorat namoyish etdi — hatto elita shaxmatchilari orasida ham ularni quruq mag‘lub eta oladiganlari kam.
Ammo o‘tgan yilgidek zaif nuqta psixologik barqarorlik va g‘alabaga bo‘lgan haddan tashqari ishtiyoq bo‘ldi, shu tufayli Vidit bilan durang natijaga erishib bo‘lmadi.
Shunga qaramay, Nodirbek turnirni o‘z foydasiga hal qila oladi. U 17 reyting ballini qo‘shib oldi va 1-fevralda e’lon qilinadigan reyting ro‘yxatida u dunyoning eng kuchli 15 nafar shaxmatchisi qatoridan joy oladi. Shuningdek, yuqori natijasi unga FIDE Circuit ochkolarini taqdim etdi — g‘olibi nomzodlar turniri ishtirokchisiga aylanadigan musobaqaning umumiy reytingi.
Eslatib o‘tamiz, Abdusattorov ushbu turnirda ishtirok etayotgan ikkinchi o‘zbekistonlik shaxmatchi hisoblanadi. Bungacha jahon chempioni Rustam Qosimjonov 2009-yilda ishtirok etgan. Abdusattorovning so‘zlariga ko‘ra, unga bu turnirda Qosimjonov yordam bermoqda.
