22-aprel — Xalqaro ona Yer kuni. Ushbu sana arafasida O‘zbekistondagi Global ekologik fondning kichik grantlar dasturi (GEF KGD) kichik loyihalar atrofimizdagi muhitni qanday o‘zgartirishi mumkinligini ta’riflab berdi.
GEF KGD 2008-yildan buyon turli texnologiyalarni keyinchalik keng miqyosda joriy etish uchun amalda sinab ko‘rish platformasi sifatida faoliyat yuritib kelmoqda. Shu vaqt ichida dastur 2,6 mln dollarlik to‘g‘ridan-to‘g‘ri grant mablag‘lari hisobidan 112 ta loyihaga grantlar ajratdi va ularni amalga oshirish uchun 6,2 mln dollardan ortiq mablag‘ni qo‘shma moliyalashtirdi.
Ekologik “izlar”
“Tom ma’noda bizning har bir harakatimiz atrof-muhitga ma’lum bir iz olib keladi”, — deyiladi GEF KGD bayonotida. — Har birimiz har kuni juda ko‘p harakatlar qilamiz: yuvinamiz, choy qaynatamiz, avtobus yoki mashinaga chiqamiz, ishga boramiz, odamlar bilan uchrashamiz yoki kompyuterda o‘tiramiz, do‘kon yoki bozorda xarid qilamiz va hokazo. Tom ma’noda hamma narsa bizning odatlarimiz va kundalik harakatlarimiz qanchalik “yashil” ekanligiga, jumladan, sayyoramizni saqlab qolishimizga hamda farzandlarimiz va nabiralarimiz sog‘lom muhitda yashashiga bog‘liq".
Ko‘p narsa har bir alohida mamlakat hukumatlari tabiatni muhofaza qilish maqsadlarini hisobga olgan holda rivojlanish modelini yaratishga qanchalik tayyor va qodirligiga bog‘liq. Ammo ko‘p narsa odamlarning harakatlariga ham bog‘liq. Bir qarashda zararsiz ko‘rinadigan narsalar tabiatga bevosita va aniq tahdid solishi mumkin.
Masalan, o‘tloqda o‘tlayotgan qo‘y-echkilar; o‘simliklarni sug‘orish uchun cho‘lda qazilgan quduq; ekinlar uchun o‘g‘it va kimyoviy moddalardan foydalanish; mashina uchun hovliga toza beton quyish. Ushbu harakatlarning har biri ortida tabiiy ekotizimlarning barqaror va eng muhimi, uzoq muddatli mavjudligi uchun xavf yotadi.
Chorva mollarining haddan ziyod ko‘p boqilishi tuproqning asrlar davomida tabiat tomonidan yaratilgan eng yuqori, eng mahsuldor qatlamining shamol tomonidan juda faol uchib ketishi va yog‘ingarchilik bilan yuvilishiga olib keladi demakdir. Bu, o‘z navbatida, o‘simliklarning yanada ko‘proq yo‘qolishiga, eroziyaga va tuproq degradatsiyasining boshqa ko‘rinishlariga olib keladi. Natijada muhim resurs — tuproq, o‘simliklar yo‘qolishi, ularni qayta tiklash uchun katta xarajatlar va hokazo ro‘y beradi.
Quduqlardan faol, nazoratsiz foydalanish va suvni tortib olish yer osti suvlarining nozik muvozanatini butunlay yo‘q qilishi va buzishi, bu esa yer yuzasida butun ekotizimning buzilishiga olib kelishi mumkin.
Mineral o‘g‘itlardan foydalanish atrofdagi suvlarning organik ifloslanishiga katta ta’sir ko‘rsatishi mumkin, chunki o‘g‘itlar har qanday holatda ham ularga tushadi va bu suv sifatining pasayishiga hamda barcha suv flora va faunasining yo‘qolishiga olib keladi.
Tomorqalarda kimyoviy moddalarning purkalishi hasharotlarning nobud bo‘lishiga olib keladi, bu esa yo‘qolib ketish xavfi ostida turgan hasharotlarga bog‘liq bo‘lgan organizmlarning butun zanjirining yo‘qolishiga, changlatuvchilarning yo‘qolishiga, changlatuvchilarning yo‘qolishi natijasida hosilning yo‘qolishiga va ular ortidan butun yer usti ekotizimining degradatsiyasiga olib keladi.
Mashina uchun beton maydoncha quydirganmisiz? Sizning bu ishingiz daraxt atrofidagi tabiiy jarayonlar kechadigan hududda namlik va ozuqa oladigan yuzaning yo‘qolishiga olib keladi. Daraxt o‘z hayoti uchun kamroq ozuqa ola boshladi, u nimjon va zaif bo‘lib qoladi. Zaif daraxtga zararkunandalar hujum qiladi, u kasal bo‘lib, asta-sekin quriydi. Va u bilan daraxt taqdim etgan barcha foydali ekologik funksiyalar: kislorod ishlab chiqarish, havoni tozalash, uglerodni saqlash va iqlimni tartibga solish, suv aylanishini tartibga solish va boshqalar ham yo‘q bo‘ladi.
Odamlar har doim ham bunday munosabatlardan xabardor bo‘lmasligi mumkin. Buni anglagan holda, dastur g‘ayrioddiy narsani majburlashga intilmaydi, aksincha, tabiatni yaxshilash orqali odamlarning farovonligini yaxshilash mumkin bo‘lgan “win-win” variantlarini qidiradi.
Nol ekish
An’anaviy dehqonchilik texnikasi tuproqni kambag‘allashtiradi: u organikasini, o‘simliklarni oziqlantirish qobiliyatini, tuzilishini, namlikni tejash qobiliyatini yo‘qotadi va boshqa ko‘plab nomaqbul jarayonlar u bilan sodir bo‘ladi. Ko‘pincha, bu mashinalar tomonidan intensiv ishlov berish, zarur almashlab ekish va namlashning noto‘g‘ri usullari bilan bog‘liq.
Tuproqni himoya qiluvchi qishloq xo‘jaligi texnologiyasi hozir dunyoda faol rivojlanmoqda. GEF KGD ushbu texnologiyani O‘zbekistonda ham targ‘ib etishga harakat qilmoqda. Ushbu texnologiyaning tarkibiy qismlaridan biri “nol ekish” dan foydalanishdir. Bu nima degani? Odatda, ekishdan oldin dehqonlar bir nechta ishlov berish ishlarini bajaradilar: har xil turdagi shudgorlash, tirmalash va suyultirish, tekislash, o‘simlikni ekish.
“Afsuski, bu operatsiyalarning barchasi o‘zlari qarshi kurashayotgan narsa — tuproqning zichlashishi olib kelmoqda”, — deb ta’kidlaydi GEF KGD. — Nol ekish deganda hosilni oldindan ishlovsiz, maxsus seyalka yordamida to‘g‘ridan-to‘g‘ri tuproqqa ekish tushuniladi. Tuproqning zichlashishiga qarshi choralar o‘rnini esa o‘simliklarning o‘zlaridagi organika bajaradi: ildizlar va organik qoldiqlar, o‘rim-yig‘im paytida yuzada qolishi kerak bo‘lgan mulch (eski hosildan qolgan has-hashak) tuproqni yumshatadi.
Bu texnologiya tuproq unumdorligini uzoq muddatda saqlaydi, tuproqdagi organik moddalar miqdorini oshiradi, tuproq tuzilishini yaxshilaydi, namlikni, buning ortidan sug‘orish uchun suvni tejaydi, tuproqning mikrobiologik holatini va mikroorganizmlar uchun muhitni yaxshilaydi. Eng diqqatga sazovor tomoni shundaki, bu texnologiya fermerlarga bir nechta qayta ishlash operatsiyalaridan qochish va ko‘plab moddiy resurslar: mehnat, vaqt, yoqilg‘i, mashina soatlari va moliyaviy resurslarni tejash imkonini beradi.
An’anaviy va tuproqqa ishlov bermay ekin ekishning qiyosiy tahlili (manba PDF formatida).
Ushbu texnologiyaning an’anaviy dehqonchilikka nisbatan afzalliklariga qaramay, fermerlar ko‘p sabablarga ko‘ra unga o‘tishga shoshilmayaptilar. GEF KGD ushbu texnologiya fermerlar uchun mablag‘ni tejashini ta’kidlab kelmoqda va ular asta-sekin undan foydalanishni boshlamoqda.
Dastur yaqinda grant oluvchilardan biri — Lalmikor dehqonchilik ilmiy-tadqiqot institutidan minnatdorchilik maktubi oldi. Institut ajratilgan grant uchun minnatdorchilik bildiradi va nol ekish texnologiyasidan foydalanish bo‘yicha ma’lumotlarni taqdim etdi. Unga ko‘ra, birgina 2022-yilning o‘zida 2 ta nol urug‘lik seyalkalari yordamida 1200 gektar lalmikor yerlarda 700 mln so‘mga yaqin mablag‘ iqtisod qilindi.
“Ushbu texnologiyani qancha ko‘p foydalanuvchilar qo‘llasa, butun mamlakat bo‘ylab tuproq shunchalik yaxshi holatda bo‘ladi”, — deya tushuntiradi dastur vakillari.
Jizzax viloyatidagi GEF KGD loyihasida nol urug‘ sepish ishi.
![Nolinchi seyalkaning diskli soshnigi tuproqqa chigit ekish uchun mana shunday kesma hosil qiladi.]()
Nolinchi seyalkaning diskli soshnigi tuproqqa chigit ekish uchun mana shunday kesma hosil qiladi.
Dastur falsafasi
GEF KGD ishi oddiy g‘oya atrofida mujassamlashadi:
- Har qanday tabiiy resursdan qanchalik yaxshi va samarali foydalanilsa, uzoq muddatda shunchalik ko‘p foyda va samara keltirishini tushunadigan, nimadir qilishni nafaqat hohlaydigan, balki haqiqatdan ham harakat qiladigan “chempionlar”ni topish.
- Bunday “chempionlar”ga innovatsion texnologiyalarni amaliyotga tatbiq etishda yordam berish va bu texnologiya haqiqatan ham ishlayotganini, odamlar va tabiat uchun haqiqatan ham foydali ekanligini ko‘rsatish.
- Boshqalar bu texnologiyani o‘zlari takrorlay boshlashlari uchun bunday texnologiya haqidagi bilimlarni iloji boricha kengroq tarqatishga harakat qilish.
- Bu kabi win-win vaziyatlar qanchalik ko‘p takrorlansa, mamlakat tabiati uchun shunchalik yaxshi bo‘ladi.
Dastur tomonidan qo‘llab-quvvatlanadigan texnologiyalar qatorida: biogaz, dalalarni lazer yordamida rejalashtirish, nol ekish, GESlar, agromelioratsiya, energiya tejamkor issiqxonalar, energiya tejamkor pechlar, nasoslar, baliq yetishtirish, yovvoyi tabiatni muhofaza qilish loyihalari, agrobiologik xilma-xillikni saqlash loyihalari, asalarichilik. va yana ko‘plab loyihalar.
Dastur portfelida muvaffaqiyatsiz loyihalar ham bor va ular kam emas. Ammo dastur bunday loyihalar ham ma’lum bilimlarni beradi, deb hisoblaydi, chunki ular real sharoitda nima ishlamasligi va nima uchun ishlamasligini ko‘rsatadi.
Masalan, GEF KGD Xorazm viloyatidagi irrigatsiya kanalini izolyatsiya qilish loyihasini qo‘llab-quvvatladi. Loyiha kanalni Suvdan foydalanuvchilar uyushmasi darajasida izolyatsiya qilish qanchalik oson va arzon ekanligini ko‘rsatishga qaratilgan edi. Loyihaning g‘oyaviy ilhomlantiruvchisi Urganch davlat universiteti rektori Ro‘zimba Eshchanov bo‘ldi.
Kanal 2 km uzunlikdagi uchastkada tekislangan va plyonka bilan qoplangan, tuproq bilan bostirib chiqildi. Kanalning samaradorligi 0,49 dan 0,89 gacha ko‘tarildi. Kanaldan izolyatsiya qilinganidan keyin foydalanishning bir mavsumida 10,45 mln kub metr suv iqtisod qilindi, bu esa qo‘shimcha 522,5 gektar maydonda hosil yetishtirish uchun yetarli bo‘ldi. Texnologiyani qoplash muddati bir yildan kam edi.
Ammo kanal boshidagi fermerlarda doimo suv borligi uchun ular izolyatsiya qilishni qo‘llab-quvvatlashni istamaganliklari sababli texnologiya kutilganchalik ommalashmadi bo‘lmadi. Suv ta’minoti bilan bog‘liq eng keskin muammolarga duch kelgan kanal oxiridagi fermerlar esa barcha izolyatsiyani mustaqil ravishda moliyalashtira olmadilar. Natijada qishloq xo‘jaligida foydalaniladigan suvning yarmini tejaydigan texnologiya qo‘llanilmayapti.
Navro‘z-Yap kanali loyihadan oldin, amalga oshirish davomida va keyin. GEF KGD.
Ayni paytdagi GEF KGD portfeli quyidagi loyihalarni o‘z ichiga oladi:
- O‘zbekiston fermerlari orasida tarqatish uchun navli bodom kolleksiyasini yaratish;
- Suvni tejaydigan texnologiyalarni joriy etishga ko‘maklashish;
- Farg‘ona viloyatida asalarichilik;
- Kompostlash;
- Maktablarda daraxt ekish materiallarini yetishtirish;
- Biogaz qurilmalari ishlab chiqarish uchun kichik ishlab chiqarish sexini tashkil etish;
- Qishloq maktablarini issiqlik nasoslari yordamida ko‘mirdan elektr energiyasiga o‘tkazish.
Dasturda quyidagi loyihalar ishlab chiqilmoqda va ko‘rib chiqilmoqda:
- Issiqxonalarning energiya tejamkor variatsiyasi bo‘yicha;
- Qishloq xo‘jaligini mexanizatsiyalash ilmiy-tadqiqot institutining ishlab chiqarish quvvatini oshirish, qishloq xo‘jaligini muhofaza qilish;
- Yovvoyi hayvonlarning noqonuniy aylanishining oldini olish uchun DNK laboratoriyasini yaratish va boshqalar.
GEF KGDning asosiy hamkorlari O‘zbekiston Tabiat resurslari vazirligi va BMT Taraqqiyot dasturidir. Vazirlik O‘zbekistonda dasturni amalga oshirish uchun GEFga mablag‘ ajratishni qo‘llab-quvvatlaydi va BMTTD dasturni amalga oshiruvchi agentlik hisoblanadi.
