22 апрель — Халқаро она Ер куни. Ушбу сана арафасида Ўзбекистондаги Глобал экологик фонднинг кичик грантлар дастури (ГЭФ КГД) кичик лойиҳалар атрофимиздаги муҳитни қандай ўзгартириши мумкинлигини таърифлаб берди.

ГЭФ КГД 2008 йилдан буён турли технологияларни кейинчалик кенг миқёсда жорий этиш учун амалда синаб кўриш платформаси сифатида фаолият юритиб келмоқда. Шу вақт ичида дастур 2,6 млн долларлик тўғридан-тўғри грант маблағлари ҳисобидан 112 та лойиҳага грантлар ажратди ва уларни амалга ошириш учун 6,2 млн доллардан ортиқ маблағни қўшма молиялаштирди.

Экологик «излар»

«Том маънода бизнинг ҳар бир ҳаракатимиз атроф-муҳитга маълум бир из олиб келади», — дейилади ГЭФ КГД баёнотида. — Ҳар биримиз ҳар куни жуда кўп ҳаракатлар қиламиз: ювинамиз, чой қайнатамиз, автобус ёки машинага чиқамиз, ишга борамиз, одамлар билан учрашамиз ёки компьютерда ўтирамиз, дўкон ёки бозорда харид қиламиз ва ҳоказо. Том маънода ҳамма нарса бизнинг одатларимиз ва кундалик ҳаракатларимиз қанчалик «яшил» эканлигига, жумладан, сайёрамизни сақлаб қолишимизга ҳамда фарзандларимиз ва набираларимиз соғлом муҳитда яшашига боғлиқ".

Кўп нарса ҳар бир алоҳида мамлакат ҳукуматлари табиатни муҳофаза қилиш мақсадларини ҳисобга олган ҳолда ривожланиш моделини яратишга қанчалик тайёр ва қодирлигига боғлиқ. Аммо кўп нарса одамларнинг ҳаракатларига ҳам боғлиқ. Бир қарашда зарарсиз кўринадиган нарсалар табиатга бевосита ва аниқ таҳдид солиши мумкин.

Масалан, ўтлоқда ўтлаётган қўй-эчкилар; ўсимликларни суғориш учун чўлда қазилган қудуқ; экинлар учун ўғит ва кимёвий моддалардан фойдаланиш; машина учун ҳовлига тоза бетон қуйиш. Ушбу ҳаракатларнинг ҳар бири ортида табиий экотизимларнинг барқарор ва энг муҳими, узоқ муддатли мавжудлиги учун хавф ётади.

Чорва молларининг ҳаддан зиёд кўп боқилиши тупроқнинг асрлар давомида табиат томонидан яратилган энг юқори, энг маҳсулдор қатламининг шамол томонидан жуда фаол учиб кетиши ва ёғингарчилик билан ювилишига олиб келади демакдир. Бу, ўз навбатида, ўсимликларнинг янада кўпроқ йўқолишига, эрозияга ва тупроқ деградациясининг бошқа кўринишларига олиб келади. Натижада муҳим ресурс — тупроқ, ўсимликлар йўқолиши, уларни қайта тиклаш учун катта харажатлар ва ҳоказо рўй беради.

Қудуқлардан фаол, назоратсиз фойдаланиш ва сувни тортиб олиш ер ости сувларининг нозик мувозанатини бутунлай йўқ қилиши ва бузиши, бу эса ер юзасида бутун экотизимнинг бузилишига олиб келиши мумкин.

Минерал ўғитлардан фойдаланиш атрофдаги сувларнинг органик ифлосланишига катта таъсир кўрсатиши мумкин, чунки ўғитлар ҳар қандай ҳолатда ҳам уларга тушади ва бу сув сифатининг пасайишига ҳамда барча сув флора ва фаунасининг йўқолишига олиб келади.

Томорқаларда кимёвий моддаларнинг пуркалиши ҳашаротларнинг нобуд бўлишига олиб келади, бу эса йўқолиб кетиш хавфи остида турган ҳашаротларга боғлиқ бўлган организмларнинг бутун занжирининг йўқолишига, чанглатувчиларнинг йўқолишига, чанглатувчиларнинг йўқолиши натижасида ҳосилнинг йўқолишига ва улар ортидан бутун ер усти экотизимининг деградациясига олиб келади.

Машина учун бетон майдонча қуйдирганмисиз? Сизнинг бу ишингиз дарахт атрофидаги табиий жараёнлар кечадиган ҳудудда намлик ва озуқа оладиган юзанинг йўқолишига олиб келади. Дарахт ўз ҳаёти учун камроқ озуқа ола бошлади, у нимжон ва заиф бўлиб қолади. Заиф дарахтга зараркунандалар ҳужум қилади, у касал бўлиб, аста-секин қурийди. Ва у билан дарахт тақдим этган барча фойдали экологик функциялар: кислород ишлаб чиқариш, ҳавони тозалаш, углеродни сақлаш ва иқлимни тартибга солиш, сув айланишини тартибга солиш ва бошқалар ҳам йўқ бўлади.

Одамлар ҳар доим ҳам бундай муносабатлардан хабардор бўлмаслиги мумкин. Буни англаган ҳолда, дастур ғайриоддий нарсани мажбурлашга интилмайди, аксинча, табиатни яхшилаш орқали одамларнинг фаровонлигини яхшилаш мумкин бўлган «win-win» вариантларини қидиради.

Ноль экиш

Анъанавий деҳқончилик техникаси тупроқни камбағаллаштиради: у органикасини, ўсимликларни озиқлантириш қобилиятини, тузилишини, намликни тежаш қобилиятини йўқотади ва бошқа кўплаб номақбул жараёнлар у билан содир бўлади. Кўпинча, бу машиналар томонидан интенсив ишлов бериш, зарур алмашлаб экиш ва намлашнинг нотўғри усуллари билан боғлиқ.

Тупроқни ҳимоя қилувчи қишлоқ хўжалиги технологияси ҳозир дунёда фаол ривожланмоқда. ГЭФ КГД ушбу технологияни Ўзбекистонда ҳам тарғиб этишга ҳаракат қилмоқда. Ушбу технологиянинг таркибий қисмларидан бири «ноль экиш» дан фойдаланишдир. Бу нима дегани? Одатда, экишдан олдин деҳқонлар бир нечта ишлов бериш ишларини бажарадилар: ҳар хил турдаги шудгорлаш, тирмалаш ва суюлтириш, текислаш, ўсимликни экиш.

«Афсуски, бу операцияларнинг барчаси ўзлари қарши курашаётган нарса — тупроқнинг зичлашиши олиб келмоқда», — деб таъкидлайди ГЭФ КГД. — Ноль экиш деганда ҳосилни олдиндан ишловсиз, махсус сеялка ёрдамида тўғридан-тўғри тупроққа экиш тушунилади. Тупроқнинг зичлашишига қарши чоралар ўрнини эса ўсимликларнинг ўзларидаги органика бажаради: илдизлар ва органик қолдиқлар, ўрим-йиғим пайтида юзада қолиши керак бўлган мулч (эски ҳосилдан қолган ҳас-ҳашак) тупроқни юмшатади.

Бу технология тупроқ унумдорлигини узоқ муддатда сақлайди, тупроқдаги органик моддалар миқдорини оширади, тупроқ тузилишини яхшилайди, намликни, бунинг ортидан суғориш учун сувни тежайди, тупроқнинг микробиологик ҳолатини ва микроорганизмлар учун муҳитни яхшилайди. Энг диққатга сазовор томони шундаки, бу технология фермерларга бир нечта қайта ишлаш операцияларидан қочиш ва кўплаб моддий ресурслар: меҳнат, вақт, ёқилғи, машина соатлари ва молиявий ресурсларни тежаш имконини беради.

Анъанавий ва тупроққа ишлов бермай экин экишнинг қиёсий таҳлили (манба PDF форматида).Анъанавий ва тупроққа ишлов бермай экин экишнинг қиёсий таҳлили (манба PDF форматида).

Ушбу технологиянинг анъанавий деҳқончиликка нисбатан афзалликларига қарамай, фермерлар кўп сабабларга кўра унга ўтишга шошилмаяптилар. ГЭФ КГД ушбу технология фермерлар учун маблағни тежашини таъкидлаб келмоқда ва улар аста-секин ундан фойдаланишни бошламоқда.

Дастур яқинда грант олувчилардан бири — Лалмикор деҳқончилик илмий-тадқиқот институтидан миннатдорчилик мактуби олди. Институт ажратилган грант учун миннатдорчилик билдиради ва ноль экиш технологиясидан фойдаланиш бўйича маълумотларни тақдим этди. Унга кўра, биргина 2022 йилнинг ўзида 2 та ноль уруғлик сеялкалари ёрдамида 1200 гектар лалмикор ерларда 700 млн сўмга яқин маблағ иқтисод қилинди.

«Ушбу технологияни қанча кўп фойдаланувчилар қўлласа, бутун мамлакат бўйлаб тупроқ шунчалик яхши ҳолатда бўлади», — дея тушунтиради дастур вакиллари.

Жиззах вилоятидаги ГЭФ КГД лойиҳасида ноль уруғ сепиш иши.Жиззах вилоятидаги ГЭФ КГД лойиҳасида ноль уруғ сепиш иши.

Нолинчи сеялканинг дискли сошниги тупроққа чигит экиш учун мана шундай кесма ҳосил қилади. Нолинчи сеялканинг дискли сошниги тупроққа чигит экиш учун мана шундай кесма ҳосил қилади.
Дастур фалсафаси

ГЭФ КГД иши оддий ғоя атрофида мужассамлашади:

  • Ҳар қандай табиий ресурсдан қанчалик яхши ва самарали фойдаланилса, узоқ муддатда шунчалик кўп фойда ва самара келтиришини тушунадиган, нимадир қилишни нафақат ҳоҳлайдиган, балки ҳақиқатдан ҳам ҳаракат қиладиган «чемпионлар»ни топиш.
  • Бундай «чемпионлар»га инновацион технологияларни амалиётга татбиқ этишда ёрдам бериш ва бу технология ҳақиқатан ҳам ишлаётганини, одамлар ва табиат учун ҳақиқатан ҳам фойдали эканлигини кўрсатиш.
  • Бошқалар бу технологияни ўзлари такрорлай бошлашлари учун бундай технология ҳақидаги билимларни иложи борича кенгроқ тарқатишга ҳаракат қилиш.
  • Бу каби win-win вазиятлар қанчалик кўп такрорланса, мамлакат табиати учун шунчалик яхши бўлади.

Дастур томонидан қўллаб-қувватланадиган технологиялар қаторида: биогаз, далаларни лазер ёрдамида режалаштириш, ноль экиш, ГЭСлар, агромелиорация, энергия тежамкор иссиқхоналар, энергия тежамкор печлар, насослар, балиқ етиштириш, ёввойи табиатни муҳофаза қилиш лойиҳалари, агробиологик хилма-хилликни сақлаш лойиҳалари, асаларичилик. ва яна кўплаб лойиҳалар.

Дастур портфелида муваффақиятсиз лойиҳалар ҳам бор ва улар кам эмас. Аммо дастур бундай лойиҳалар ҳам маълум билимларни беради, деб ҳисоблайди, чунки улар реал шароитда нима ишламаслиги ва нима учун ишламаслигини кўрсатади.

Масалан, ГЭФ КГД Хоразм вилоятидаги ирригация каналини изоляция қилиш лойиҳасини қўллаб-қувватлади. Лойиҳа канални Сувдан фойдаланувчилар уюшмаси даражасида изоляция қилиш қанчалик осон ва арзон эканлигини кўрсатишга қаратилган эди. Лойиҳанинг ғоявий илҳомлантирувчиси Урганч давлат университети ректори Рўзимба Эшчанов бўлди.

Канал 2 км узунликдаги участкада текисланган ва плёнка билан қопланган, тупроқ билан бостириб чиқилди. Каналнинг самарадорлиги 0,49 дан 0,89 гача кўтарилди. Каналдан изоляция қилинганидан кейин фойдаланишнинг бир мавсумида 10,45 млн куб метр сув иқтисод қилинди, бу эса қўшимча 522,5 гектар майдонда ҳосил етиштириш учун етарли бўлди. Технологияни қоплаш муддати бир йилдан кам эди.

Аммо канал бошидаги фермерларда доимо сув борлиги учун улар изоляция қилишни қўллаб-қувватлашни истамаганликлари сабабли технология кутилганчалик оммалашмади бўлмади. Сув таъминоти билан боғлиқ энг кескин муаммоларга дуч келган канал охиридаги фермерлар эса барча изоляцияни мустақил равишда молиялаштира олмадилар. Натижада қишлоқ хўжалигида фойдаланиладиган сувнинг ярмини тежайдиган технология қўлланилмаяпти.

гэд кгд, экология

гэд кгд, экология

Наврўз-Яп канали лойиҳадан олдин, амалга ошириш давомида ва кейин. ГЭФ КГД.Наврўз-Яп канали лойиҳадан олдин, амалга ошириш давомида ва кейин. ГЭФ КГД.

Айни пайтдаги ГЭФ КГД портфели қуйидаги лойиҳаларни ўз ичига олади:

  • Ўзбекистон фермерлари орасида тарқатиш учун навли бодом коллекциясини яратиш;
  • Сувни тежайдиган технологияларни жорий этишга кўмаклашиш;
  • Фарғона вилоятида асаларичилик;
  • Компостлаш;
  • Мактабларда дарахт экиш материалларини етиштириш;
  • Биогаз қурилмалари ишлаб чиқариш учун кичик ишлаб чиқариш цехини ташкил этиш;
  • Қишлоқ мактабларини иссиқлик насослари ёрдамида кўмирдан электр энергиясига ўтказиш.

Дастурда қуйидаги лойиҳалар ишлаб чиқилмоқда ва кўриб чиқилмоқда:

  • Иссиқхоналарнинг энергия тежамкор вариацияси бўйича;
  • Қишлоқ хўжалигини механизациялаш илмий-тадқиқот институтининг ишлаб чиқариш қувватини ошириш, қишлоқ хўжалигини муҳофаза қилиш;
  • Ёввойи ҳайвонларнинг ноқонуний айланишининг олдини олиш учун ДНК лабораториясини яратиш ва бошқалар.

ГЭФ КГДнинг асосий ҳамкорлари Ўзбекистон Табиат ресурслари вазирлиги ва БМТ Тараққиёт дастуридир. Вазирлик Ўзбекистонда дастурни амалга ошириш учун ГЭФга маблағ ажратишни қўллаб-қувватлайди ва БМТТД дастурни амалга оширувчи агентлик ҳисобланади.