24-mart, shanba kuni O‘zbekiston Prezidenti raisligida xususiylashtirish jarayonini rivojlantirish masalalariga bag‘ishlangan yig‘ilish bo‘lib o‘tgani haqida xabar e’lon qilingandi, unda muvaffaqiyatli yirik bitimlar haqidagi ma’lumotlar fonida 40 ta kompaniyaning “xalq IPO“si e’lon qilindi.
Men davlatni kompaniyalar egaligidan, ayniqsa ularni birja orqali ommaviy sotish yordamida maksimal darajada chiqarish g‘oyasini to‘liq qo‘llab-quvvatlayman, ammo ro‘yxatda 40 ga yaqin kompaniya borligi meni xavotirga solmoqda. Agar avvalgi ro‘yxatga aksariyati bunga tayyor va IPO`ga umuman muhtoj bo‘lmagan 21 ta kompaniya kiritilgan bo‘lsa, unda ro‘yxatni qanday qilib 40 ta kompaniyagacha kengaytirishga erishildi?
Bugun ijtimoiy tarmoqlarda qo‘shimcha m’lumotlar, keyinroq esa E-auksion platformasi orqali mualliflarning kompaniyalar aksiyalarini sotish haqidagi g‘oyasiga oydinlik kirituvchi hujjat matni e’lon qilindi.
Agar mendan bu yangilikka bir so‘z bilan izoh berishni so‘rashsa, men hech ikkilanmay birgina so‘zni aytgan bo‘lardim — “FALOKAT!“
Men ushbu takliflarni O‘zbekiston kapital bozori uchun o‘ta salbiy, va hatto batamom nomaqbul, qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirishning butun jarayoniga va ochiq kompaniyalarni xususiylashtirish jarayoniga zarar etkazishi mumkin, deb hisoblayman. Chunki ular infratuzilma va savdoni tashkil etishning asosiy tamoyillariga taalluqlidir, bundan tashqari ular fond bozori, shuningdek, parallel ravishda ishlaydigan “kulrang“ litsenziyalashtirilmagan birja platformasini yaratadi, bu esa mamlakat fond bozorini rivojlantirish sohasida ortga tashlangan katta qadam bo‘ladi.
Boz ustiga, hujjat qimmatli qog‘ozlar bozori bo‘yicha mutaxassislar hamjamiyati va “keng jamoatchilik“ bilan muhokama qilinmaganligi odamni hayratga soladi. Bundan tashqari, ayrim mish-mishlarga ko‘ra, hatto bozorni tartibga soluvchi organ, birja va yaqinda qabul qilingan qarorga ko‘ra ushbu kompaniyalarning aksiyadori/haqiqiy boshqaruvchisi bo‘lgan O‘zbekiston prezidenti huzuridagi Strategik islohotlar agentligiga ham bu haqda e’lon qilingan press-relizdan ma’lum bo‘lgan.
“Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida“gi [814-son] qonunga ham xuddi shu tarzda e’lon qilingan va amalda minoritar investorlarni AJda mustaqil direktorlar nomzodini ko‘rsatish huquqidan mahrum qiluvchi o‘zgartishlar xalqaro normalar va xalqaro tashkilotlar tavsiyalarga zidligi tufayli mutaxassislar hamjamiyati hamda Xalqaro iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti ekspertlarning keskin tanqidiga uchragan edi.
Bunday vaziyatda bu kabi hujjatning tayyorlanishi bilan bog‘liq fakt kishini taajjubga solmay qolmaydi. Mualliflar fond bozorining faoliyati va rivojlanishi asoslarini juda past darajada tushunushlari yoki O‘zbekiston prezidenti tashabbusi bilan boshlab yuborilgan islohotlar va say-harakatlarni ataylab qo‘porishga qaratilgan destruktiv harakatlar mavjudligi o‘z-o‘zidan ko‘rinib turibdi.
Bu fuqarolarni onlayn identifikatsiya qilish uchun modernizatsiya qilinadigan va ularga qimmatli qog‘ozlarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri sotib olish imkonini beruvchi E-auksion platformasi yordamida mahalliy chakana investorlarga taklif etish orqali davlat ulushiga ega 40 ta kompaniya aksiyalarini sotishni nazarda tutadi. Bu jarayon “xalq IPOsi“deb nomlangan.
Aslida, bu taklif “populistik shior“ bo‘lib, u hech qanday mantiqiy, huquqiy va texnik asosga ega emas. Shuningdek, u O‘zbekistonning xalqaro moliya bozorlari bilan integratsiyalashuviga va fuqarolarimizga yetakchi korxonalar ulushlarini sotib olish imkonlarini berish maqsadida tashkil etilgan savdoga qo‘shilishlarini ta’minlashga qaratilgan barcha urinishlarga ziddir.
Bir narsani tushunish juda muhim. E-auksion binolar, mulk, ijara va hokazolarni sotishdagi samaradorligi va muvaffaqiyatiga qaramay, qimmatli qog‘ozlar bozori qonunchiligi nuqtai nazaridan mutlaq “huquqiy vakuum“da qolmoqda — bunda na savdo maydonchasining ishlashi ustidan litsenziyalash nazorati, na savdo qoidalari, na emitentlar uchun listing talablari, na bozor ishtirokchilarini litsenziyalash mavjud.
Bu salohiyatli investorlar o‘z huquqlarini himoya qilishlari uchun regulyatorga murojaat qilish imkoniyatiga ega bo‘lmasliklari va ushbu platformada mavjud bo‘lishi mumkin bo‘lgan barcha muammolar va xatarlarni yuzma-yuz qarshi olishga majbur bo‘lishlarini anglatadi. Bunday litsenziyasiz platformada institutsional investorlar o‘zlarining komplayens- va xavf-xatarlarni boshqarish tartib-qoidalari tufayli savdo qila olmaydi.
Bu xatarlarga ko‘z yumgan taqdirda ham, parallel savdo platformasining yaratilishi bozorning parchalanishiga, shusiz ham yo‘q darajadagi likvidlikning yo‘qotilishiga, narxlarni manipulyatsiya qilish uchun imkoniyatlarning paydo bo‘lishiga, insayderlik savdosiga, qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha ikkita parallel kotirovkaning paydo bo‘lishiga olib keladi. Bu esa o‘z navbatida institutsional investorlar orasida chalkashliklarni keltirib chiqaradi (ularning ma’murlari va auditorlari pastroq narxdan foydalanadilar, bunday narxlar esa kamroq tartibga solinadigan va manipulyatsiya qilinadigan platformada bo‘lishi ehtimoli ko‘proq).
O‘zbekiston fond bozorida so‘nggi yillarda amalga oshirilgan barcha ishlar aynan shu muammolarni hal qilishga qaratilgan bo‘lib, natijalar unsurlari paydo bo‘la boshlagach, ularga E-auksion nomli atom bombasini tashlash rejalashtirilmoqda.
Oddiy mantiqqa murojaat qiladigan bo‘lsak ham, aksiyalarning bir qismini davlat ulushidan chiqarib sotish (darvoqe, bu SPO, ya’ni pul sotuvchining cho‘ntagiga tushganidan keyin mavjud aksiyalarning ikkilamchi savdosi) deb ataladi. Aynan o‘sha kompaniyalarning IPO/FPO`sini o‘tkazish, shu jumladan ularning qimmatli qog‘ozlarini xalqaro birjalarda joylashtirish g‘oyasiga zid ekanligi yaqqol ko‘zga tashlanadi. Sotuvchilarning (aksiyadorning budjetni to‘ldirish uchun va kompaniya mablag‘larini jalb qilish uchun) motivatsiyasi turlicha, muddatlari va kapital tarixi bir-biridan farq qiladi, narx belgilash tartibi ham o‘zgacha. Bularning hammasi barcha institutsional va professional investorlarning bozorimizni tark etishiga olib keladi.
Agar ertaga qoidalarga bo‘ysunmaydigan boshqa (litsenziyasiz) savdo maydonchasida xuddi shu aksiyalar bo‘yicha bitimlar o‘zgacha va arzonroq narxlarda qo‘yilish xavfi mavjud bo‘lsa, unda nima uchun IPO`da qatnashish va barcha qoidalarga muvofiq tashkil etilgan bozordan aksiyalarni sotib olish kerak?
Bunday sharoitda aksiyalarning har qanday ommaviy taklifi amalda muvaffaqiyatsizlikka, ya’ni o‘rta muddatli narxlarning pasayishiga va mamlakat oddiy fuqarolarining zarar ko‘rishlariga va pullarini yo‘qotishlariga olib kelishi muqarrardir. Bu shunchaki fuqarolarning islohotlar, xususiylashtirish, bozorni rivojlantirishga, umuman, davlat tomonidan berilgan va’dalarga bo‘lgan ishonchini yo‘qqa chiqaradi.
Darvoqe, bu o‘rinda korporativ boshqaruv va mas’uliyat masalasiga qaytsak: kompaniyalar ustidan nazoratni Strategik islohotlar agentligiga topshirgan Davlat aktivlarini boshqarish agentligi xodimlari nega IPO rejalari haqida ochiqchasiga go‘yo bu sodir bo‘lgan hodisadek gapirayotganlari taajjublanarli, bu investorlarni yanglishtirishdan boshqa narsa emas. Bundan tashqari, “xalq IPO`si“ atamasiga nisbatan bunday munosabat jiddiy tashvish uyg‘otmoqda — ushbu atamadan foydalangan qo‘shni mamlakatlarda atigi 1−3 ta bitim (Rosneft, VTB, Kazatomprom) tuzilgan, ular uzoq vaqt davomida va professional tarzda tayyorlangan va ularning deyarli barchasi mahalliy chakana investorlar uchun muvaffaqiyatsiz yakunlangan.
Bizlar esa 40 ta ana shunday bitim haqida gapirmoqdamiz. Fikrimcha, bu davlat ulushi mavjud bo‘lgan AJlar, shu jumladan, ilgari xususiylashtirish ro‘yxatida bo‘lgan, davlat ulushi 1 foizdan kam yoki biroz ko‘proq bo‘lgan, lekin jami bir necha o‘n yoki yuz million so‘mdan oshmaydigan kompaniyalar, masalan, “Alskom“ AJ, “Ipak Yo‘li Bank“ ATB va boshqalar kiritilgan ro‘yxatdan boshqa narsa emas. Qanday qilib bunday bitimni IPO, boz ustiga uni “xalq IPO`si“ deb atash mumkin? Bu ushbu atamani shunchaki so‘kinish so‘ziga yoki istehzo obyektiga aylantiradi.
Yana bir munozarali masala — Ye-auksion va Yagona dasturiy ta’minot savdo majmuasining (YADTSM) texnik integratsiyalashuvi imkoniyatidir. YADTSMni har qanday boshqa narsalar bilan integratsiya qilish jarayoni nechog‘lik qiyin kechayotganini hisobga olsak, buni ham amalga oshirish shubhali ko‘rinadi.
Yana bir mulohaza: “Markaziy depozitariy“ davlat unitar korxonasining IPO`si kutilmoqda. Endi tasavvur qilaylik, xalqaro sanksiyalar qo‘yilgan shaxslardan biri ochiq savdodagi bitim doirasida kamida bitta aksiyani sotib oladi va ijtimoiy tarmoqlarda “do‘stona“ davlatga sarmoya kiritishni boshlab yuborgani haqida bong urib xabar joylashtiradi. O‘zbekistonda kastodian-bank sifatida ish boshlash imkoniyatini ko‘rib chiqayotgan xalqaro banklarning, ayniqsa, bizning bozorimizga kirishni rejalashtirayotgan (bu masala ko‘p yillar davomida muhokama qilinmoqda va bu ishga katta kuch sarflangan) xalqaro kliring kompaniyalarining reaksiyasini tasavvur qilyapman. Aftidan bunday yangiliklardan keyin biz o‘nlab yillarga ushbu g‘oya bilan vidolashishimizga to‘g‘ri keladi.
Muallif fikri tahririyat nuqtayi nazarini ifodalamasligi mumkin.
