O‘zbekiston 2023 yilgi iqtisodiy erkinlik indeksidagi o‘rnini 8 pog‘onaga yaxshiladi va 184 davlat orasida 109-o‘rinni egalladi. Indeks 1995 yildan beri Heritage Foundation tomonidan The Wall Street Journal bilan hamkorlikda tuziladi. 2022 yilda mamlakat reytingda 117-o‘rinda, 2021 yilda 108-o‘rinda, 2020 yilda 114-o‘rinda edi.
O‘tgan yilga nisbatan O‘zbekistonda iqtisodiy erkinlik darajasi 0,8 punktga oshdi va 56,5 ko‘rsatkichga yetdi (maksimal sifatida 100 ball qabul qilingan — bu biznes uchun ideal sharoitlarni bildiradi). Reytingda mamlakatning eng yaqin qo‘shnilari Quvayt (108-o‘rin) va Kambodja (110-o‘rin) hisoblanadi.
Indeksni tuzishda tadqiqotchilar mulk huquqi, sud samaradorligi, soliq yuki, tadbirkorlik erkinligi, mehnat bozori erkinligi, savdo va sarmoya kabi 12 omilni baholaydilar.
Mamlakatlar iqtisodiyoti besh guruhga bo‘lingan: erkin, barcha omillarni hisobga olish natijalariga ko‘ra 80 dan 100 ballgacha, asosan erkin (70−79,9 ball), o‘rtacha erkin (60−69,9), asosan erkin bo‘lmagan (50−59, 9) va repressiv (0−49,9).
Yangi reytingda O‘zbekiston iqtisodiyoti nisbatan erkin bo‘lmagan davlatlar guruhida qolmoqda. 2017 yilgacha mamlakat repressiv rejimlar guruhining bir qismi edi. Mutaxassislarning fikricha, O‘zbekiston iqtisodiy erkinlikni ta’minlovchi siyosatni amalga oshirmoqda, yanada kengroq ochiqlik va modernizatsiya sari intilmoqda. Shu bilan birga, siyosiy va boshqa asosiy erkinliklarni cheklovchi institutsional kamchiliklar mavjud, biroq ijobiy o‘zgarishlar tezlashmoqda.
Ko‘rsatkichlar tahlili
O‘zbekiston 2022 yilgi reytingga nisbatan 12 ko‘rsatkichdan 7 tasida o‘z o‘rnini yaxshilagan.
Qonun ustuvorligi:
- mulkiy huquqlarni ta’minlash darajasi — 30,9 (-0,7)
- sud-huquq tizimi samaradorligi — 13 (-0,1)
- davlat yaxlitligi (korrupsiyadan ozodlik) — 24,9 (+1,1)
Davlat aralashuvi darajasi:
- soliq yuki — 92,8 (+2)
- davlat xarajatlari — 74,9 (-3,2)
- fiskal salomatlik — 85,3 (-11,3)
Davlat tomonidan tartibga solish samaradorligi:
- biznes yuritish erkinligi — 58,9 (-0,2)
- mehnat bozori erkinligi — 48,1 (+0,1)
- pul erkinligi — 63,4 (+1,8)
Bozorning ochiqligi:
- savdo erkinligi — 76 (+0,4)
- investitsiya erkinligi — 60 (+10)
- moliyaviy erkinlik — 50 (+10)
Reyting mualliflarining fikricha, soliq yuki yalpi ichki mahsulotga nisbatan 19,6 foizdan 18,7 foizgacha pasaygan, biroq so‘nggi uch yilda o‘rtacha budjet taqchilligi YAIMning -0,6 foizdan -2,8 foizga, davlat xarajatlari esa 27 foizdan 28,9 foizigacha.
Hisobotda qayd etilishicha, ba’zi yutuqlarga qaramay, umumiy tartibga solish tizimida «shaffoflik va aniqlik yetishmaydi». Zamonaviy mehnat bozori rivojlanishda davom etmoqda, ammo norasmiy bandlik mavdudligicha qolmoqda. Inflyatsiya bosimiga qaramay, pul-kredit siyosati nisbatan barqaror bo‘lgan.
O‘rtacha savdo tarif stavkasi 4,5 foiz (-0,2%) ni tashkil etadi, ammo tarifsiz to‘siqlar savdo xarajatlarini yanada oshiradi. Hukumat tomonidan umumiy investitsiya qonunchiligini takomillashtirish choralari ko‘rildi. Moliya sektori modernizatsiya qilindi, biroq davlat banklari ustunligicha qolmoqda, deydi ekspertlar.
So‘nggi ikki yilda O‘zbekiston mulk huquqlarini ta’minlash bo‘yicha ko‘rsatkichlarini sezilarli darajada yomonlashtirdi, 2021 yildagi 57,8 balldan 2023 yilda 30,9 ballga, sud-huquq tizimining samaradorligi bo‘yicha esa 50,8 balldan 13 ballga tushdi.
Davlat xarajatlari va fiskal salomatlik ham ketma-ket ikkinchi yil yomonlashdi, chunki hukumat budjet taqchilligi chegaralarini bajara olmadi va davlat xarajatlarini oshirdi.
Markaziy Osiyo mamlakatlari orasida Qozog‘iston 71-o‘rinni egallab, o‘rtacha erkin iqtisodiyotga ega davlatlar qatoriga kirdi (garchi 2021 yilgi reytingda 34-o‘rinni egallagan bo‘lsa ham). Qirg‘iziston 115 (nisbatan erkin bo‘lmagan iqtisodiyot), Tojikiston 146 (nisbatan erkin bo‘lmagan iqtisodiyot), Turkmaniston 161- (repressiv iqtisodiyot) o‘rinni egallagan.
Dunyoda 184 davlatdan faqat to‘rttasi iqtisodiy jihatdan erkindir: Singapur, Shveysariya, Irlandiya va Tayvan. O‘tgan yili yettita davlat erkin edi.
