In English: A transformative moment amid extraordinary uncertainty in the Caucasus and Central Asia
Jihad Azur — Xalqaro valyuta jamg‘armasining Yaqin Sharq va Markaziy Osiyo mamlakatlari departamenti direktori bo‘lib, u jamg‘armaning Yaqin Sharq, Shimoliy Afrika, Markaziy Osiyo va Kavkazdagi faoliyatini nazorat qiladi. U Parijdagi Siyosiy tadqiqotlar institutida xalqaro moliya fanlari nomzodi hamda xalqaro iqtisod va moliya bo‘yicha ilmiy darajaga ega. U Garvardda postdoktorant sifatida rivojlanayotgan bozorlar va ularning jahon iqtisodiyotiga integratsiyasi bo‘yicha tadqiqotlar olib borgan. U o‘tgan hafta Samarqandda bo‘lib o‘tgan ikkinchi O‘zbekiston Iqtisodiy forumida ishtirok etdi.
Hozir iqtisodiy siyosatni ishlab chiquvchilar uchun qiyin davr. Global iqtisodiyot favqulodda muammolar sharoitida noaniqlikka duch kelgan bir paytda, butun dunyo bo‘ylab davlat boshqaruv lavozimini egallaganlar oldida keskin savollar turibdi: o‘z mamlakatlarini kelgusida kutayotgan hodisalarga tayyorlash uchun hozir qanday iqtisodiy siyosat va islohotlarni amalga oshirishlari mumkin?
Fevral oyida Rossiya Ukrainaga bostirib kirganida, Rossiya va Ukrainaga geografik jihatdan yaqinligi, shuningdek, ular bilan yaqin iqtisodiy aloqalari tufayli Kavkaz va Markaziy Osiyo (KMO) davlatlari urushdan eng ko‘p jabr ko‘rgan davlatlardan bo‘lishi kutilgandi. Ammo, ajablanarlisi, olti oydan ko‘proq vaqt o‘tgach, mintaqaning aksariyat mamlakatlarida iqtisodiy faollik yaxshi saqlanib qoldi, ba’zilarida esa hatto o‘sib bormoqda. Buning sababi nimada?
Birinchidan, shu paytgacha Rossiyada iqtisodiyotning dastlab bashorat qilinganidan ancha sezilarli darajadagi qisqarishi kuzatildi. Ikkinchidan, Rossiyadan ishchilar va kompaniyalar ommaviy ravishda bir nechta KMO mamlakatlariga ko‘chib o‘tishdi. Natijada mintaqa bo‘ylab daromadlar va moliyaviy oqimlar darajasi oshdi. Uchinchidan, an’anaviy ravishda Rossiya orqali oqib kelayotgan ta’minot yo‘nalishini sezilarli darajada o‘zgartirish mintaqadagi savdoni qo‘llab-quvvatlamoqda. Bu omillar XVJning 2022 yil uchun o‘sish prognozlarini 3,8 foizgacha oshirishga turtki bo‘ldi.
Bu yaxshi xabar. Biroq, mintaqa hali ham xavfdan holi emas. U savdo, pul o‘tkazmalari, turizm va moliyaviy oqimlar orqali urush bilan bog‘liq xavf-xatarlarga jiddiy ta’sir ko‘rsatmoqda, hozirda ularni oldindan aytib bo‘lmaydi. Bu yil kuzatilgan moliyaviy oqim va ko‘chishlarning ijobiy ta’siri vaqtinchalik bo‘lishi mumkin.
Shu bilan birga, Ukrainadagi urushning uzoq davom etishi, Rossiyaga qarshi sanksiyalarning kengayishi va global vaziyatning yomonlashuvi mintaqa taraqqiyoti istiqbollarini tobora xiralashtirmoqda. Hozirda jahonda energiya resurslari narxlarining oshishidan foyda ko‘rayotgan neft eksportchilari ham neft va gaz eksporti bilan bog‘liq transport tizimi infratuzilmasi va quvurlarida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan nosozliklar xavfiga duch kelishmoqda.
Shu bilan birga, oziq-ovqat va energiya narxlarining ko‘tarilishi va o‘zgaruvchanligi tufayli yuzaga kelgan doimiy yuqori inflyatsiya butun mintaqadagi uy xo‘jaliklariga bosim o‘tkazmoqda. Qashshoqroq uy xo‘jaliklari oziq-ovqat narxining ko‘tarilishi oqibatida xavf ostida, chunki ular o‘z daromadlarining katta qismini oziq-ovqatga sarflashadi. Bundan tashqari, agar Rossiya tanazzulga uchrasa va bu uzoq davom etsa, kambag‘allar uchun muhim bo‘lgan pul o‘tkazmalari keskin tushib ketishi mumkin, bu esa qashshoqlik va tengsizlikning kuchayishiga, shuningdek, allaqachon yuqori darajada bo‘lgan ijtimoiy va siyosiy keskinlikning kuchayishiga olib keladi.
Ushbu favqulodda noaniqlik sharoitida mintaqa mamlakatlari kelajakdagi qiyin paytlarga tayyorgarlik ko‘rish uchun transformatsion yo‘lga kirish imkoniyatiga ega. Hukumatlar shoshilinch qisqa muddatli muammolarni hal qilish uchun qat’iy choralar ko‘rishlari kerak, lekin bunda iqtisodiy o‘sishga yordam beruvchi tarkibiy islohotlarning ahamiyatini unutmasliklari kerak. Eng muhimi, ular o‘z mamlakatlarining kelajakdagi zarbalarga dosh berish qobiliyatini kuchaytirishga sarmoya kiritishlari kerak.
Buning uchun markaziy banklar birinchi navbatda iqtisodiy barqarorlik va aholining kam ta’minlangan qatlamini himoya qilish uchun zarur bo‘lgan inflyatsiyani nazorat ostiga olishlari kerak. 2023 yilda KMO mintaqasida inflyatsiya ikki xonali darajada saqlanib qolishi prognoz qilinmoqda. Tovar narxlarining yuqoriligi qisman sababchi bo‘lsada, talab bosimi ham kuchaymoqda va ish haqi ortib bormoqda. Bunga javoban mintaqa markaziy banklari allaqachon foiz stavkalarini oshirgan. Biroq, inflyatsiya ildiz otgan mamlakatlarda buni yanada oshirish kerak bo‘lishi mumkin.
Katta budjet taqchilligiga ega bo‘lgan mamlakatlar soliq bazasini kengaytirishga va kambag‘allikni kamaytirishga qaratilgan infratuzilma, sog‘liqni saqlash va ta’limga sarflanadigan xarajatlarni oshirish uchun resurslarni bo‘shatish uchun kamroq ustuvor xarajatlarni qisqartirishga intilishi kerak. Aholining eng zaif qatlamlariga maqsadli yordam ko‘rsatish qashshoqlik va tengsizlik bilan bog‘liq xavflarni kamaytirishga yordam beradi. Shu bilan birga, ijtimoiy xavfsizlik tarmoqlarini kuchaytirish qashshoqlikning o‘sishini to‘xtatishga yordam beradi va mamlakatlarni kelajakdagi zarbalarga yaxshiroq javob berishga tayyorlaydi. Neft eksportchilari o‘zlarining diversifikatsiya rejalarini amalga oshirish uchun kutilmagan neft daromadlarini kapitallashtirish imkoniyatiga ega.
Biroq, qisqa muddatli muammolarni hal qilish bilan birga, transformativ islohotlarni davom ettirish kelajakdagi zarbalarga chidamlilikni oshirish va imkoniyatlarni kengaytirishga yordam beradi. KMO mintaqasida o‘rta muddatli iqtisodiy o‘sish 3,5 foizga tushishi taxmin qilinmoqda — bu oldingi davrlar uchun o‘rtacha qiymatning atigi yarmi demakdir.
Uzoq muddatli tuzilmaviy muammolarni hal qilish uchun hozirdanoq islohotlar amalga oshirilsa, mintaqa yaxshiroq natijalarga erishishi mumkin. Iqtisodiy inklyuzivlikni oshirish va barqarorlikni oshirishga qaratilgan islohotlarga ustuvor ahamiyat berish: soliq tizimlarini yanada adolatli bo‘lishi uchun qayta loyihalash, norasmiy sektor ulushini kamaytirish, xususiy sektor rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash, raqamlashtirishni jadallashtirish va iqlim o‘zgarishiga moslashish bo‘yicha chora-tadbirlar ko‘rish kerak. Bundan tashqari, ko‘chib kelgan ishchilar va kompaniyalarni integratsiyalash va ularning rivojlanishiga imkon berish mamlakatlarning iqtisodiy o‘sish istiqbollarini mustahkamlaydi.
KMO mamlakatlari pandemiya tufayli yuzaga kelgan inqirozni yaxshi yengdi. Ukrainadagi urushning dastlabki ikkilamchi ta’sirlari hozircha yaxshi ushlab turilmoqda. Biroq, noaniq istiqbollar va oldinda turgan qiyin muammolar dadil qarorlar qabul qilishni talab qiladi. Biroq, mamlakatlarning ushbu muammolar bilan yolg‘iz shug‘ullanishlariga to‘g‘ri kelmaydi. XVJ ularga yordam berishga tayyor ishonchli hamkordir.
Mualliflar fikri tahririyat nuqtai nazari bilan mos kelmasligi mumkin.
