Chess.com сайтида Ҳиндистоннинг Ченнай шаҳрида ўтказилган Шахмат Олимпиадасида олтин медални қўлга киритган Ўзбекистон терма жамоаси мураббийси — шахмат устаси, собиқ топ-гроссмейстер Иван Соколовнинг катта интервьюси эълон қилинди. Соколов сайт билан суҳбатда шахматдаги ўйинчилик ҳамда мураббийлик фаолияти, жумладан, Ўзбекистон терма жамоасидаги мураббийлик фаолияти ҳамда ёш ўзбек вундеркиндлари билан ишлаш қандай эканлиги тўғрисида сўзлаб берди. «Газета.uz» интервьюнинг энг қизиқарли ва эътиборга молик қисмларини эътиборингизга ҳавола қилади.
Нодирбек Якуббоев, Жаҳонгир Воҳидов, Шамсиддин Воҳидов, Иван Соколов, Жавоҳир Синдаров ва Нодирбек Абдусатторов тақдирлаш маросимида. Фото: Леннарт Утс / FIDE
Гроссмейстерлик фаолияти
54 ёшли Иван Соколов 1990 йилларда ва 2000 йилларнинг бошларида энг юқори савияда ўйнаган гроссмейстерлардан ҳисобланади. У бу йигирма йиллик давр мобайнида мунтазам ТОП-30 таликдаги шахматчилар қаторида бўлган ва жаҳон рейтингида уч карра 12 ўринга кўтарилган.
Соколов Хугевен, Селфосс, Сараево каби қатор кучли турнирларда ғалаба қозонишдан ташқари, классик ўйинларда беш нафар жаҳон чемпиони, гроссмейстерлар Гарри Каспаров, Владимир Крамник, Вишванатан Ананд, Веселин Топалов ва ёш Магнус Карлсенни мағлуб этган.
Иван Соколов 2017 йилги Европа терма жамоалар чемпионатида. Фото: Мария Эмелианова / Chess.com
Боснияда (ўша пайтдаги Югославия, ҳозир Босния ва Герцеговинанинг бир қисми) туғилиб ўсган Соколов 1992 йилда Голландияга кўчиб ўтган, ҳозир Амстердамда яшайди. 2008 йилдан бери шахмат бўйича мураббий сифатида фаолият юритади.
Мураббийликка илк қадамлар
2013 йилда Соколов ўзининг шахматдаги (ўйинчи сифатидаги) карьерасидан воз кечиш ва БААда мураббий сифатида тўлиқ асосда иш бошлашга қарор қилади. Ҳикоя қилишича, бу қарор берилиши қизиқ тарихга эга.
«[2013 йил] Июнь ойларида БАА шахмат федерациясидан улар билан ишлаш таклифини олдим, улар Салемни (гроссмейстер Салем Салеҳ — таҳр.) яхшироқ ўйинчи қилиб тайёрлаш учун кимнидир излашаётган эди. Ўша пайтда у 2550−2560 атрофларидаги [рейтингга эга], ёш, истеъдодли гроссмейстер эди, бироқ унинг кейинги босқичга кўтарилиши учун кимдир ёрдам беришини хоҳлашарди», — дея хотирлайди Соколов.
Ўшанда Соколов Дубайга кўчиб ўтиш масаласида бир қарорга кела олмаган. Унинг фикрича, белгиланган иш ҳақи тўланадиган, бироқ ўз вақтингизга ўзингиз эгалик қилолмайдиган тўлиқ асосдаги иш, аслида, шахматчи бўлишнинг энг катта афзаллиги.
Ўша йили август ойи охирларида Соколов қарийб 600 нафар шахмат усталарига мезбонлик қилган улкан турнир — Vienna Open`да иштирок этади. Турнир давомида у тадбирнинг юлдуз меҳмони сифатида сеанс беради (бир вақтда бир нечта ўйинчилар билан ўйин ўтказиш — таҳр.), лекин турнирнинг 2400 атрофларидаги рейтингига эга, иқтидорли ёш туркиялик ўйинчиси Батуҳан Дастан (ҳозирда гроссмейстер)га имкониятни бой беради. Турнирни 6,5/9 балл билан якунлаган Соколов тахминан 100 евро миқдордаги мукофотини қўлга киритади.
Амстердамга учиш учун аэропортга борганида Соколовга, рейс учун буюртмалар меъёридан ортиб кетганлигини маълум қилиб, кейинги рейсни яна икки соат кутишга қарши бўлмаса, унга 250 евро тўлашни таклиф этишади.
«Мен рози бўлдим, лекин кейин ўйладим: бир дақиқа шошманг, бу ерда нимадир нотўғри. Мен 10 кун давомида очиқ турнирда ўйнадим, мукофот пули 100 евро, янги парвоз учун икки соат кутишимга тўғри келади ва улар менга бунинг учун 250 евро тўламоқчи. Бу ерда нимадир нотўғри… Мен вазиятни таҳлил қилгач, Дубайга қўнғироқ қилдим ва уларнинг таклифи ҳали ҳам ўз кучидами ёки йўқлигини сўрадим».
Соколов шу кунгача ўз қароридан афсусланмаган. Унинг мураббий сифатидаги меҳнатлари бирин-кетин ўз мевасини бериб, у мураббийлик қилаётган Ўзбекистон терма жамоаси Ченнайдаги Олимпиадани олтин медал билан якунлади.
У 2016 йилнинг ёзига қадар БААда ишлаган, 2014 йил Тромсо Олимпиадасида БАА терма жамоасига раҳбарлик қилган, бу унинг мураббий сифатидаги илк олимпиадаси эди. Бунгача у 1988−2012 йиллардаги (Dresden 2008 дан ташқари) барча Олимпиадаларда, Югославия, Босния ва Герцеговина ва Голландия номидан, фақат ўйинчи сифатида иштирок этиб келган эди.
Соколов БААдаги мураббийлик фаолиятини 2016 йилда якунлаб, Эрон терма жамоасига мураббийлик қила бошлайди. Эрон терма жамоасига 2019 йилгача, шу жумладан, 2016 йилги Бокудаги Олимпиада ҳамда 2019 йилги Жаҳон терма жамоалар чемпионати давомида раҳбарлик қилган.
«Агар бу иш берса, мен шахматни қайтадан ўрганишим керак!»
Соколов каби классик услубда тайёргарликдан ўтган гроссмейстер учун ҳамма нарсадан кўра кўпроқ компьютердан фойдаланишга мойил бўлган шахматчиларнинг янги авлоди билан ишлаш ҳам завқ беради, ҳам қийинчилик туғдиради.
У билан бирга ишлаган бир қатор ёш ўйинчилар кўпинча муайян позиция учун жуда ноанъанавий, эски билимларга асосланганда ноанъанавий, бўлган таклиф билан келишади. Бундай ҳолларда Соколов, ўзининг ёш шогирдларига гроссмейстер Ян Тиммандан иқтибос келтириб, «Агар бу иш берса, мен шахматни қайтадан ўрганишим керак!» дея жавоб беради. Бироқ компьютер таклиф этган юриш таҳлил қилинганида, баъзан унинг нотўғри эканлиги, яъни баҳолаш фақат компьютерлар ўртасидаги ўйинда иш бериши мумкинлиги маълум бўлади. Одамлар ўртасидаги ўйин учун эса баҳолаш бошқача бўлиши мумкин.
Соколов ўзининг ўйинчиларга компьютердан ўрганишда ёрдам берадиган аниқ усулига эга: компьютер тақдим этган позицияларнинг энг юқори қаторларини танлаш керак эмас. Ўйинчининг ўзи қайси юришни танлаган бўларди? Ёки у рақибининг қандай позицияда ўйнашини тахмин қилади? У айнан ўша ҳаракатни танлаши керак. «Бу компьютер учун ҳаракатларнинг бешинчи танлови бўлиши мумкин ва биринчи танловингиз нима сабабдан хато эканлигини аниқлашда жуда қўл келади», — дея аниқлик киритади мураббий.
«Назаримда, мен биринчи тафаккур мактабига мансубман ва ҳали ҳам бу йўл кўпроқ ўзини оқланганлигига ишонаман. Бу амалда ўйин вақтида сиз учун позицияни бошқаришни осонлаштиради. Лекин тўғридан-тўғри элемент ҳар қачонгидан ҳам аҳамиятлироқ бўлиб улгурди ва бунинг учун биз компьютерлардан миннатдор бўлишимиз мумкин».
Ўзбекистон терма жамоасига мураббийлик
Жорий йилнинг май ойида, Соколов шарҳловчилик қилган ҳамда бир қатор ўзбекистонлик шахмат усталари иштирок этган Sharjah Masters мусобақаси вақтида, Ўзбекистон шахмат федерацияси унга миллий терма жамоага мураббийлик қилиш таклифи билан мурожаат қилди. Соколов таклифни қабул қилиб, июнь ойи охирида Ўзбекистоннинг Тошкент шаҳрига учиб келди.
Дастлаб у олимпиадага саралаб олинган жамоа аъзолари, ёш гроссмейстерлар Нодирбек Якуббоев, Жавоҳир Синдаров, Жаҳонгир Воҳидов, Шамсиддин Воҳидов ҳамда Нодирбек Абдусатторовлар билан танишди, уларнинг сўнгги 12 ойдаги ўйинларини ўрганиб чиқди. Уларни кўпроқ ўйинчи сифатида ўрганди, қандай ҳаракат қилишларини кузатди.
«Сиз уларнинг миялари қандай ишлашини тушунишингиз зарур, шунда уларга ўзлари учун тўғри танлов қилишларида ёрдам бера оласиз. Шунингдек, бу ўйинчиларга қандай позициялар мос келади, қандай „бўшлиқлари“ бор ва ўзлари ёқтирмаган позицияларга тушмаслик учун уларни осонгина четлаб ўта оладиларми ёки йўқлигини аниқлашингиз лозим», — дейди Соколов.
Соколов ишга киришар экан, ёш шогирдларига уларнинг яхшироқ ўйинчи сифатида ўсишида, тўғри танловларни амалга оширишида ёрдам бера олиши, шунингдек, устида ишлашлари зарур бўлган жиҳатларни кўрсатиб бериши мумкинлигини таъкидлаган. У шахматчиларга ўйинда очилишнинг ўзига хос йўли ёки муайян турдаги позициялардан келиб чиқувчи бир қатор ўйин позицияларини таништирди, уларнинг қарор қабул қилиш жараёнига эътибор қаратди. Унинг сўзларига кўра, унинг позициялар бўйича маълумотлар базаси Эрон жамоаси билан ишлаган пайтдан бошлаб қарийб 70 фоизга янгиланган.
«Ўйиннинг юқори поғонасида қолиш учун мураббий сифатида сиздан нима талаб этилади: ўйиннинг ривожланишини, шунингдек, [ўйинда] очилишнинг янги ғояларини тушуниш учун маълумотлар базангизни мунтазам янгилаб туриш, сабаби ўйинчиларингиз [шахмат] доска устидаги ўйинда бунга дуч келишади. Буни тушунишга ҳаракат қилишингиз керак, бу ҳақда фикрга эга бўлишингиз керак. Ўйинчига „Бу ҳақда ҳеч нарса билмайман. Бу мен ўйинчи бўлган пайтимдагидан фарқ қилади“, дея олмайсиз».
Соколов Олимпиада олтин медали совриндорларининг турли услубларини шундай сарҳисоб қилди:
Нодирбек Абдусатторов: «Магнусга яқин».
Нодирбек Якуббоев: «Серқирра ўйинчи».
Жавоҳир Синдаров: «Соф тактик».
Жаҳонгир Воҳидов: «Аъло даражадаги назариётчи».
Шамсиддин Воҳидов: «Асосан тактик мутахассис».
«Менинг вазиятимда, улар билан қандай ишлашни тушунганлигим Олимпиада давомида ҳам тўғри танлов қилишимга ёрдам берди», — дейди Соколов. «Бироқ ҳар доим ҳам осон кечмади, масалан, Ҳиндистон 2 билан ўйинда Синдаров гроссмейстер Праггнанандага қарши ўйин вақтида дуч келган шохнинг ҳиндча позициясини кўрганимда жуда кайфиятим тушиб кетди».
Соколов Праггнанандхага имкониятни бой берган Синдаровга тасалли бермоқда. Фото: Леннарт Утс / FIDE
Соколов Ўзбекистон муваффақиятларида ўзининг ролига қандай қарайди?
«Назаримда, мураббий сифатида ўйинчиларга яхшироқ ёрдам бера оласиз — қачонки, ўзингиз ҳам шундай вазиятни бошдан кечирган тақдирингизда. Мен Олимпиада олтин медалини қўлга киритмаганман, бироқ Олимпиада кумуш медалини қўлга киритганман [Россиядан кейин, 1994 йил Москвада ўтказилган Олимпиадада Босния ва Герсеговина номидан иккинчи доскада дона сурган]. 2005 йилда Европа чемпиони бўлдик [Голландия терма жамоаси]. Айтиб ўтганимдек, кўплаб жаҳон чемпионларини мағлуб этдим. Мана шу тажрибаларимга асосланиб, ўйинчиларга катта ёрдам бера олишимга ишонаман».
«Менинг таъсирим фоизларда қандай, билмадим. Лекин бир нарсани биламан: Салем билан, Эрон билан ва ҳозир Ўзбекистон билан эришган муваффақиятларим тасодиф эмас. Мен билган нарса шу», — дея қўшимча қилади Соколов.
Олимпиада олдидан Соколов Ченнайда олтин медални қўлга киритиш ҳақида ўйламаган эди.
«Тошкентдалигимда мендан медал олиш имкониятимиз бор ёки йўқлиги ҳақида кўп марта сўрашди, лекин имкони бор, деб ўйлаганлигимга қарамай, умид беришни хоҳламадим. Бироқ менга АҚШ ғалаба қозонмаслиги жуда эҳтимолдан йироқ туюлди, мен қолганлар орасида энг яхшиси бўлиш учун имкониятларимиз қандай, деб ўйлардим», — дейди Соколов.
«Жамоаларни таҳлил қилар эканман, бироз омадимиз бор, деган хулосага келган эдим. Чунки Ҳиндистон ғалаба қозониш учун ягона жамоани эмас, яхшироқ натижага эришиш учун учта жамоани танлаяпти. Сабаби улар жамоани ғалаба қозониш учун танлаганларида, гроссмейстер Гукеш биринчи жамоада бўлар эди. Ҳиндистоннинг учта жамоаси ҳам кучли, бироқ енгилмас эмасди, масалан, Голландия, Германия, Франция ёки Испания каби. Мен жамоамизга етарлича баҳо берилмади, деб ўйладим ва ҳақ бўлиб чиқдим, чунки шахматчиларимиз умумий ҳисобда ўз рейтингини 80 рейтинг очкосига ёки ундан кўпроққа (84,4 баллга — chess.com) оширишга муваффақ бўлишди».
Соколовнинг қайд этишича, жамоа олтинни қўлга киритиши мумкинлигига у АҚШ билан кечган ўйиндаги ғалабадан кейин амин бўлган.
Мураббий Олимпиада вақтида ўйинчиларнинг Бермуд зиёфати — ҳар доим Олимпиадаларда дам олиш кунидан олдин ўтказиладиган анъанавий зиёфатда иштирок этиши ёки йўқлиги юзасидан берилган саволга шундай жавоб беради: «Улар Бермуд зиёфатига жуда иштиёқманд бўлишди, лекин мен уларга: „Сизга у ерга бориш тақиқланган, лекин мен ўзимни ҳам жазоламоқчиман. Бу 1988 йилдан бери мен иштирок этишни истамаган илк Бермуд зиёфати бўлади. Демак, агар бу сизга тасалли берса, мен ҳам меҳмонхонада қоламан“, дедим. Бу тўғри қарор эди».
Дам олиш кунида Соколов ўз жамоасига Олимпиадада ғалаба қозониш имконияти ҳақиқатга яқин эканлигини маълум қилди. Шунингдек, у АҚШга қарши ўйинда ғалаба қозониш учун ажойиб имконият бой берилганлигига қарамай, 2:2 ҳисобидаги ўйин аъло даражадаги натижа эканини таъкидлади:
«Уларга шундай дедим: биринчидан, биз улар [АҚШ]га қарши бошқа ўйнай олмаймиз; иккинчидан, бизда яхшироқ тай-брейк бор ва бу эҳтимол ўзгармайди; ва учинчидан, биз айни пайтда иккинчи [рақамли] энг яхши бошқа жамоалар билан ўйнар эканмиз, улар биз учун бошқа жамоаларни мағлуб этишади ва бизга йўл очишади. Биламизки, [воқеалар ривожи] айнан шундай бўлиб чиқмади».
Соколов (чапда), Ҳиндистон 2 мураббийи, гроссмейстер Рамеш билан, Олимпиада асосий учрашувининг ҳал қилувчи дақиқаларида. Фото: Мария Эмелианова / Chess.com
Соколовнинг тан олишича, сўнгги турда Ҳиндистон 2 билан ўйинда жамоага омад кулиб боқди. «Мағлубиятга учрамаганлиги жамоанинг омади эди. Гукеш муқаррар ғалаба юришини барбод қилди. Ўша ўйинда мен ўзим учун 3:1 ҳисобида мағлубиятга имзо чекиб бўлган эдим», — дея қайд этади Иван Соколов.
Chess.com Иван Соколовнинг Олимпиадани якунлаб, Тошкентга қайтгач, Ўзбекистон терма жамоси билан ишлашни давом эттириш масаласини муҳокама қилиши хусусида ёзар экан, унинг қаҳрамонларча кутиб олиниши ва катта эҳтимол билан, жамоада қолишини тахмин қилган.
2024 йилги Олимпиада Венгриянинг Будапешт шаҳрида бўлиб ўтади, унда ўзбекистонлик ёшлар янада кучга тўлиб, мусобақага бутунлайамалдаги чемпион сифатида киришади. 2026 йилги Шахмат Олимпиадаси эса, аввалроқ хабар қилинганидек, Тошкентда бўлиб ўтиши кутилмоқда. Ўзбекистон Ченнай Олимпиадаси давомида ФИДЕ Конгрессида мусобақани ўтказиш ҳуқуқини қўлга киритди.
