Тарих гувоҳ — урушлар инсониятни ҳамиша фожеали инсоний йўқотишлар ва ижтимоий-иқтисодий таназзулга етаклаган. Урушлар келтириб чиқарадиган оқибатларни бутун миқёси билан ўлчашнинг имкони йўқ. Фақат аниқки, уруш маданийлашган инсон вужудида ибтидоий одам қиёфасини яратади, эришилган тараққиёт ва фаровонликни ана шу одамнинг қўли, ибтидоий ахлоқи воситасида йўққа чиқаради.
Инсониятни ўтмишдаги хатолардан сабоқ олишга, уларга қайта йўл қўймасликка ва оқибатларини такрорламасликка чақирадиган, тарих билан бир қаторда яна бир қудрат борки, у уруш даврларини шунчаки фактлар ва рақамлар орқали эмас, балки бадиий сўз воситасида бутун сезгилари, даҳшати, фожеаси билан, (деярли) бор бўй-басти билан кўз олдимизда гавдалантиради. Бу қудрат — бадиий сўз қудратига таянган адабиётдир.
«Газета.uz» колумнисти Муқаддамхон Саидрасулова инсоният ўтмишидаги шундай қора кунларга (имкон қадар холисона) назар ташлаш ва бугунги кунимиз учун зарур хулоса чиқариш умидида, уруш адабиётида ўзига хос жанр — кундаликлар, аниқроқ айтганда, Иккинчи жаҳон уруши даврига оид яхудийларга қарши қирғин хотираларини ўзида жамлаган «Анна Франк кундалиги» тўғрисида ҳикоя қилади.
Урушлар — инсоният йўл қўйиши мумкин бўлган хатолар, жаҳолатлар орасида энг мудҳиши ва ҳалокатлиси, энг ачинарлиси ва оғриқлисидир. Сабаби, урушда инсонга хос зиддият ва низолар ғайриинсоний — инсонга хос бўлмаган йўллар билан ҳал этилади (ёки шундай қилишга уринишади). Урушда қай бир томоннинг қўли баланд келмасин, юзлаб, минглаб, миллионлаб қурбонларнинг, айниқса, навниҳол йигитларнинг тупроққа қоришган навқирон жасадлари устида ғалаба байроғи тикланади. Ёдда тутиш керакки, ҳеч бир ота-она фарзандини бомбардимон остида қолиши, ўққа тутилиши ёки (ундан қандай мақсад кўзланган бўлмасин) уруш даҳшатлари таъсирида руҳиятини бой бериш эвазига жон сақлаб қолиб, қолган умрини тирик мурдадек, машъум хотиралар гирдобида ўтказиши учун дунёга келтирмайди, шу ниятда вояга етказмайди.
Уруш адабиётида Иккинчи жаҳон уруши хотиралари билан боғлиқ кундаликлар орасида «Анна Франк кундалиги» энг кўп шуҳрат қозонган. Эҳтимол бунга сабаб унинг ҳали болалик, фақатгина болаликка хос масъумлик, ҳақгўйлик ва ҳайрат тарк этмаган 13 ёшли қизалоқ томонидан битилганлигидир.
Дарҳақиқат, кундалик ўсмир ёшли яхудий қиз — Анна томонидан, унинг хаёлий дўсти Киттига мактублар шаклида ёзилган бўлиб, кундаликдан Аннанинг 1942 йил июнидан 1944 йил августигача бўлган икки йиллик даврга оид хотиралари, жумладан, унинг ўй-хаёллари, қалб кечинмалари, яхудийларга қарши таъқиблар ва қирғин сабаб махфий бошпанада кечган оғир турмуши тафсилотлари, ён-атрофида ва дунёда содир бўлаётган ҳодисаларга нисбатан ўсмирларга хос муносабати жой олган.
Германияда яхудийларга қарши сиёсат. Ҳижрат.
Биринчи жаҳон урушидаги мағлубият, урушдан кейинги ҳудудларининг қисқариши, репарациялар ва, кейинроқ, Буюк Депрессия натижасида Германияда сиёсий вазият беқарор, мамлакат оғир ижтимоий-иқтисодий аҳволда эди. Айни пайтда нацистларнинг ғоялари халқда фаровонлик ва мамлакатнинг урушдан аввалги куч-қудратини тиклаш умидини уйғотади ва 1933 йилда Адольф Гитлер раҳнамолигидаги Нацистлар партияси ҳокимиятни эгаллайди. Нацистларнинг шафқатсиз ва радикал руҳдаги сиёсати кўламининг тобора кенгайиб боришига (шу билан бирга, Иккинчи жаҳон урушига замин ҳозирланишига) нисбатан дунёнинг таъсир кучига эга давлатлари томонидан аввалига ҳеч қандай реакция бўлмаган. Таъкидлаш жоизки, ўша даврда Биринчи жаҳон уруши ва инқироз оқибатлари қатор Европа давлатларини ҳар томонлама ҳолдан тойдирган, эҳтимол улар қайта урушга киришга тайёр эмас эдилар.
Нацистлар ҳокимият тепасига келиши билан мамлакатда яхудийларга (нафақат яхудийларга, балки имконияти чекланганлар, лўлилар, славянлар ва ҳ.к.) қарши кураш бошланади. Аввалига уларни муайян касблардан четлаштириш, таълим олиш имкониятларидан маҳрум қилиш, мамлакатдан кўчиб кетишга ундаш билан бошланган қарши сиёсат бора-бора фуқароликдан маҳрум қилиш, кейинроқ очиқдан-очиқ қатли ом — оммавий қирғинга айланади.
Келиб чиқиши ўзига тўқ оиладан бўлган Отто Франк (Аннанинг отаси) 1933 йилда нацистлар томонидан бошланган таъқиблардан сўнг оиласи билан Нидерландияга кўчиб ўтишга қарор қилади. 1939 йилнинг кузида Германиянинг Польшага бостириб кириши билан Иккинчи жаҳон урушининг бошланиши, кейинроқ — 1940 йилнинг май ойига келиб нацистларнинг Нидерландияга кириб келиши ва ҳокимиятни қўлга олиши мамлакатдаги яхудийларнинг нисбатан беташвиш турмушларига нуқта қўяди. Тобора авж олаётган уруш, айни пайтда таъқиб ва босимлар, мажбурий меҳнат ва ўлим лагерларига чақириқлар фонида Отто Франк, ўша пайтда аксарият яхудийлар сингари, насроний дўстларининг кўмаги билан ўзи ишлайдиган корхона биносида нацистлардан яшириниш мақсадида махфий бошпана ҳозирлайди.
Отто Франк ишлайдиган корхона биносидаги махфий бошпана. Махфий бошпанада жон сақлаётган яҳудийлар ҳақида корхонанинг саноқли ходимлари, хусусан, яширинганларга мунтазам ёрдам кўрсатган насроний дўстларигина хабардор бўлишган. Фото: annefrank.org
Корхона биносининг махфий бошпана жойлашган қисмига олиб чиқувчи эшик шкаф билан тўсиб қўйилган. Фото: annefrank.org
Франклар оиласи ва уларнинг дўстлари махфий бошпанада икки йил — 1942 йил 6 июлидан 1944 йил 4 августигача — нацистлар томонидан қўлга олингунларига қадар жон сақлашган.
«Оддий фуқаролар — бегуноҳ одамлар — қатлни кутиш учун қамоққа олиб кетилади. Гестапо исёнчини топа олмаса, бешта асирни деворга тираб, қаторасига ўқ узади. Эртаси куни уларнинг „тасодифан ўлганлиги“ ҳақидаги хабарни газеталарда ўқийсан» — Анна Франк кундалигидан.
Анна шахсияти ва ўсмирлик инқирози
Анна оилада иккинчи (айни пайтда кенжа) фарзанд бўлган. 16 ёшли нисбатан вазмин ва мулоҳазали опаси Маргодан фарқли равишда Анна табиатан шўх-шаддод ва сергап, мурғак қалби бир олам орзуларга тўла қиз эди. Буюк ёзувчи бўлиш истаги унга тинчлик бермас, шу билан бирга дунё кезиш, чет тилларини ўрганишни, эркин ва замонавий аёл бўлишни орзу қиларди.
Аннада аксарият катталарга хос бўлмаган чўрткесарлик ва исёнкорлик мавжуд эди. Мамлакатдаги бетартибликлар, яхудийларга қарши сиёсат, тортиб олинган ҳуқуқлар ва киритилган асоссиз чекловлар унинг сабрини тоширарди. Хусусан, рисоладагидек жамиятда рисоладагидек одам фойдаланиши мумкин бўлган барча имкониятлар — ҳар қандай турдаги транспортда ҳаракатланиш, турли хизмат кўрсатиш ва жамоат объектлари, кўнгилочар жойлар, ҳар қандай спорт майдончаларига ташриф буюриш яхудийлар учун тақиқланган, улар учун ҳатто харид қилиш ва умуман жамоат жойларида бўлиш вақти чегараси ҳам ўрнатилган эди.
Аввалига шунга ўхшаш тақиқлар, кейинроқ, (Анна учун) кутилмаганда махфий бошпанага кўчиб ўтилиши ҳамда у ерда, ўзларини бинодаги бошқа кишиларга сездириб қўймаслик мақсадида, ҳар қандай овоз ва шовқиннинг чекланиши, ташқи дунёдан бутунлай узилган ҳолда, ўзини имкон қадар бу макону замонда мавжуд эмасдек тутиш талаби эркка ва ўйин-кулгига ташна ёш Аннани салкам ақлдан оздирарди. Шу билан бир вақтда, махфий бошпанадаги оғир яшаш шароити ҳамда исталган пайтда ташқи дунё билан алоқа узилиши, таъминот тўхташи ёки қўлга тушиб қолиш хавфидан мунтазам таҳлика остида яшаётган катталар Аннанинг ўтиш даври билан боғлиқ қайсарлик, тажовузкорлик ва исёнкорлигини ношукурлик деб баҳолашлари, доимий танқид остига олишлари унинг тинкасини қуритарди.
Франклар оиласи. Фото: http://exhibitions.ushmm.org
Натижада Анна отаси ва опасининг беэътиборлиги, онасининг кесатиқларию таъна-дашномлари, «қўшниларнинг» танқидларию панд-насиҳатларидан тўйиб, ўз қобиғига ўралган ҳолда, ҳис-туйғуларини «бўғиб», катталар назарида рисоладагидек қиз ролини ўйнашни маъқул кўради. Ўз дунёсига сиғдиролмаган қалб кечинмаларини, оғриқларини эса пинҳона дўсти Киттига — кундаликка тўкиб солади.
«Тасаввуримиздаги олам парчаланиб, йўқ қилинган, инсон табиатининг энг жирканч томони устунликни қўлга олган ҳамда ҳақиқат, адолат ва Худо тушунчалари шубҳа остида қолган кезда биз, ёшларга, ўз фикримизда собит туриш икки карра оғирроқ бўлади».
Анна Франкнинг кундалиги. Фото: annefrank.org
Шундай қилиб, Анна 13 ёшга тўлиши муносабати билан ҳадя этилган бежирим кундалик билан дўст тутиниб, ҳеч кимга ишонмаган, онаси, опаси, ҳатто ўзига энг яқин деб биладиган дугоналаридан ҳам пинҳон сақлаган сирларини у билан бўлишади. Анна кундалик ёзиш ҳақидаги қарорини сирдош дўсти йўқлиги билан изоҳлаган. У бир тингловчига, ҳамдард-ҳамфикрга муҳтож эди. Бироқ унинг қалб туғёнлари, вужудида кўпириб-тошаётган ҳис-туйғулари, ўсмирларга хос ақлида янграётган охири йўқ саволлар, жумбоқларнинг акс-садоси (эҳтимол вазият тақозоси сабаб) катталарнинг қулоқларига етиб бормайди.
Натижада, катталарнинг меъёрларига мос келмайдиган, чегараларини ёриб ўтадиган мурғак қалб кечинмалари, мулоҳазалар, хотиралар жонсиз кундалик қатларидан паноҳ топади.
«Нега ҳар куни уруш учун миллионлаб пул сарфланяпти-ю, камбағалларга, тиббиёт ва санъат соҳасига бир чақа ҳам ажратилмаяпти? Дунёнинг бошқа жойларида ботмон-ботмон озиқ-овқат чириб ётган бир пайтда нега кўплаб инсонлар очликдан ўлмоқда? Нима учун инсон зоти бунчалар аҳмоқ?»
Қоғоз, Аннанинг таъбири билан айтганда, одамлардан кўра сабрлироқ. Чунки қоғоз уни сўзсиз тинглайди, эътироз билдирмайди, дашном бермайди, танқид ёки панд-насиҳат қилмайди.
Қайд этиш жоизки, махфий бошпанадаги ҳаёт Аннани улғайтиради. Фикрлари, мулоҳазалари теранлашади, оиласига муносабати (яхши томонга) ўзгаради. Катталарни «тушуна» бошлайди. Кундаликни 1942 йилдан — 13 ёшдан ёза бошлаган бўлса, 1944 йилга келиб аввалги ёзганлари ўзига ўринсиз, кулгули, ҳатто эриш туюла бошлайди, онасига нисбатан кескин айбловларидан ҳижолат чекади ва кундаликнинг айрим қисмларини қайта ёзиб, тузатишлар киритади.
«Ота-оналар фарзандларига фақат маслаҳат беришади ёки уларни тўғри йўналтиришади. Алалоқибат, инсонлар ўз «мен"ларини ўзлари шакллантиришади».
Мутолаа — ҳаётий зарурат
Кундаликда бир жиҳат эътиборни тортади — Анна ва у мансуб бўлган жамият аъзоларининг ўқиш, ўрганиш, мутолаага бўлган жиддий муносабати. Ташқи дунёдан узилган, мавҳум келажак олдида турган, таҳлика остида ҳаёт кечираётган бўлишларига қарамай, уларнинг барчаси нимадир ўқиш-ўрганиш пайида бўлишади.
Аввалига бу махфий бошпанада куннинг айрим белгиланган соатларидан ташқари вақтда овоз чиқармаслик, гаплашмаслик ёки ҳаракатланмаслик талаби билан боғлиқ, шунчаки вақтни ўлдириш воситаси деган тасаввур уйғонади. Бироқ бу мазмундаги шубҳаларни аритадиган бошқа бир жиҳат бор — яширинишдан аввалги даврга оид хотираларида (ундан кейингиларида ҳам) Анна ҳар қандай туғилган кун ёки байрамлар ҳақида ҳикоя қилар экан, энг кўп қабул қилинган совға китоблар эканлигига гувоҳ бўлиш мумкин.
Улар ўқиш, ўрганиш, мутолаага — табиий зарурат, воз кечиб, четга суриб, ҳатто кечиктириб бўлмайдиган эҳтиёждек қарайдилар. Худди одамнинг қорни очганида, чанқаганида, уйқиси келганида (ёки ҳожатга чиққиси келганида), уни кейинга қолдириб туришнинг имкони бўлмаганидек, ўқиш-ўрганишни ҳам пайсалга солишмайди.
Яна бир эътиборли жиҳати шундаки, бу интилиш замирида, назаримда, замонавий дунёдаги аксарият ўқувчи-талабаларга хос моддий фаровонлик мақсади эмас, ақлий юксалиш, ўзи яшаб турган дунёни кашф этиш, атрофидаги бўлиб ўтган ва ўтаётган воқеалар, жараёнлардан бохабар бўлиш истаги ётади.
Миллатлар ва динлар ўртасидаги ҳамжиҳатлик
Яхудийларга нисбатан оммавий қирғиннинг кўлами тобора кенгаяр экан, яшириниш, яширинганларга ёрдам кўрсатиш, сохта ҳужжатлар тайёрлаб бериш, уларни озиқ-овқат ва бошқа заруратлар билан таъминлаш каби саъй-ҳаракатлар, нацистларнинг ўта шафқатсиз сиёсий тузумига қарамай, оммалашиб борган.
Франклар оиласи ва улар билан бирга яшаган миллатдош дўстлари, умуман, яхудийларнинг нацистлар таъқиби ва қирғинидан вақтинчалик ёки бутунлай халос бўлиши ва омон қолишида насронийлар, Аннанинг таъбири билан айтганда, мардлик намунасини кўрсатганлар.
Шуниси эътиборлики, улар бу ишлари ортидан ўзлари дуч келишлари мумкин бўлган потенциал хавфни бўйниларига олиб, онгли равишда шу ишга қўл урадилар. Улар ҳар қандай вазиятда инсонпарварликка, умуминсоний қадриятларга содиқ қолишган. Инсон қадр-қийматини ҳар нарсадан — молларидан, жонларидан устун қўйиб, шунча ҳақсизлик, шафқатсизликлар орасида ўз виждонларини пок сақлаб қолишга муваффақ бўлишган.
«Агар ҳеч бўлмаганда битта дўстимизни сақлаб қололсак ҳам, қолгани аҳамиятсиз».
Эҳтимол улар бу уруш инсонларга бахт ёки фаровонлик олиб келмаслигини, унинг беҳуда қон тўкиш ва вайронагарчиликдан, миллатлар, халқлар орасида адоват уруғини сепишдан бошқа нарса эмаслигини яхши англаганлар.
«Уруш келтирган аянчли кулфатлар ҳақида соатлаб гапириш мумкин, фақат дилим хуфтон бўлгани қолади. Иложи борича овозимизни ҳам чиқармай, жимгина уруш тугашини кутишдан бошқа чорамиз йўқ. Яҳудийлар ҳам, насронийлар ҳам кутяпти — бутун дунё кутяпти… Кўпчилик эса ўлимини кутиб ётибди».
«Анна Франк кундалиги»
Кундаликдаги охирги «хат» 1944 йил 1 августда — махфий бошпанадаги саккиз нафар яхудий ва уларнинг икки нафар ҳалоскорлари ҳибсга олинишидан уч кун олдин ёзилган. Махфий бошпанада жон сақлаганларнинг етти нафари, шу жумладан, Франклар оиласининг уч аъзоси концлагерларда ҳалок бўлади. Фақатгина Отто Франк концлагер дахшатларидан омон қолиб, 1945 йилда Амстердамга қайтади.
Анна Франкнинг кундалиги ва бошқа қайдлари. Фото: annefrank.org
Яширинганларни ҳибсга олиш пайти, тинтув вақтида тушириб қолдирилган кундаликни топиб олган Франклар оиласининг яқин дўсти Мип Гиз уни Отто Франкка топширган. Отто Франк айрим тузатишлар билан кундаликни китоб ҳолида чоп эттирган ва қолган умрини қизининг номини абадийлаштиришга бағишлаган.
Анна Франк музейи, Амстердам. Фото: annefrank.org
Франклар яширинган махфий бошпана ҳозирда Анна Франк номидаги уй-музейга айлантирилган. Анна Франк кундалиги асосида қисқа ва тўлиқ талқинда фильмлар суратга олинган. Китоб бугунги кунгача 70 дан ортиқ тилларга таржима қилинган.
Анна Франк уй-музейи эшиги. Фото: Давлат Умаров / «Газета.uz».
Фото: annefrank.org
«Инсонлар қалбига вайронкорлик анча чуқур илдиз отган, уларда зўравонлик, ўлимга, қасосга ташна қалб минг йиллардан бери мавжуд! Токи инсоният табиатидаги ушбу нуқсон ўзгармас экан, урушлар ҳам тобора авж олаверади, пешона тери билан тикланган, барпо этилган ҳамда парвариш қилинган барча нарса вайрон бўлаверади ва ҳаммаси яна янгидан бошланаверади!»
Муқаддамхон Саидрасулова — иқтисодчи, Ўзбекистон Миллий университети таянч докторанти.
