Кишилик жамиятида ҳар қандай хатти-ҳаракатнинг, у хоҳ алоҳида шахсга, хоҳ шахслар гуруҳига тааллуқли бўлсин, мақсади ва характерига мос равишда ўз иқтисодий тўлови бор. Шу жумладан, давлатлар ўртасида юзага келувчи ҳар қандай турдаги зиддиятлар, минтақавий можаролар, бир-бирининг ички ишларига аралашиш ва суверенитетига даҳл қилиш каби хатти-ҳаракатлар ортидан йўл қўйиладиган тажовузкор ҳарбий операциялар ва урушлар — оғир иқтисодий оқибатларга олиб келади.

Уруш натижасида давлатлар ўртасидаги сиёсий муносабатлар, дипломатик ва савдо алоқаларига путур етади, халқлар ўртасида адоват уйғонади, мавжуд ва потенциал инсон капитали йўқотишларга юз тутади, ижтимоий инфратузилма жиддий шикастланади, иқтисодий тараққиёт секинлашади, инсонларнинг нормал ҳаёт тарзи издан чиқади ва узоқ йиллик психологик травмалар юзага келади. Уруш оқибатлари қандай характерга эга бўлишидан қатъи назар (демографик, сиёсий, ижтимоий, психологик ва ҳоказо), буларнинг барчаси охир-оқибат иқтисодий йўқотишлар билан ўлчанади ва уларни бартараф этиш ҳам, ўз навбатида, иқтисодий ресурсларнинг сафарбар этилишини талаб қилади.

Иқтисодчи Тежван Петтинжернинг ёзишича, урушлар «талаб, бандлик, инновациялар ва бизнес учун даромад яратиши нуқтаи назаридан манфаатлидек бўлиб туюлиши мумкин (айниқса, уруш бошқа мамлакатларда содир бўлганда)». Бироқ, урушнинг «иқтисодий фойдаси» ҳақида гап кетганда «синган ойна иллюзияси»ни ҳам эътиборга олиш лозим — яъни зарарни қоплаш учун қилинган харажат, натижаси манфаат етказгандек кўринса-да, иқтисодий ўсишга хизмат қилмайди.

«Урушга пул сарфлаш катта миқдордаги муқобил харажатлар демакдир — бомбалар ишлаб чиқариш ва вайрон қилинган шаҳарларни қайта қуриш ўрнига, шу маблағларни таълим ёки соғлиқни сақлаш соҳасини яхшилаш учун сарфлашимиз мумкин эди», — дея қайд этади мутахассис.

Унинг таъкидлашича, уруш — умумий иқтисодий фаровонликни кескин пасайтиради.

Шунингдек, бир қатор тадқиқотчилар урушнинг иқтисодий зарари уч тоифага кўра баҳоланишини қайд этишади:

  • урушни молиялаштириш учун сафарбар қилинган ресурсларнинг муқобил харажатлари нуқтаи назаридан;
  • инсоний йўқотишлар, инсон капитали ва жисмоний капиталнинг зарарланиши;
  • аҳоли жон бошига ЯИМ кўрсаткичининг пасайиши.

Қуйида урушлар келтириб чиқарадиган оқибатларнинг айримлари (эътибор қилинг, ҳаммаси эмас) хусусида сўз юритамиз.

Инфляция

Урушлар аксарият ҳолларда инфляция даражасининг кескин ўсишига олиб келади. Бунга мамлакатда товар-пул нисбати мувозанатининг бузилиши, ишлаб чиқариш қувватларига турли даражада зарар етиши, ташқи савдо каналларининг ёпилиши ва бошқа бир қатор омиллар таъсир кўрсатиши мумкин. Қолаверса, иқтисодий воқеликлар кўп жиҳатдан одамларнинг хатти-ҳаракатлари ва қарорлари билан боғлиқ. Хусусан, мамлакатдаги беқарорлик ва ноаниқлик аҳолида ваҳима уйғотади, кескин қарор қабул қилишга ундайди ва, энг аввало, бирламчи эҳтиёжлар учун мўлжалланган товарлар захирасини яратишга туртки бўлади. Натижада кескин кўтарилган ялпи талаб ва айни пайтда уруш вазиятида ишлаб чиқаришнинг қисқариши ёки тўхташи инфляция ўсишини тезлаштириб юбориши, айрим ҳолларда, нархларнинг шунчаки спекулятив тарзда, сунъий оширилишига олиб келиши мумкин.

Урушлар — улкан молиялаштириш манбаларини талаб қилади. XIX асрнинг иккинчи ярмида, фуқаролар уруши вақтида АҚШ Конфедератив ҳукумати уруш харажатларини асосан пул босиб чиқариш ҳисобига қоплаган, сабаби солиқ тушумлари ва бондларни жойлаштиришдан олинган даромадлар ҳажми жуда кичик эди. Натижада мамлакатда товар-пул нисбатидаги мувозанат бузилади — товар билан таъминланмаган пуллар кўпайиши тез орада пулнинг қадрсизланишига олиб келади. Бунинг устига меҳнатга лаёқатли ёшдаги эркакларнинг ҳарбий ҳаракатларга жалб қилиниши мамлакатда ишлаб чиқаришнинг қисқаришига сабаб бўлади. Пировардида АҚШ 1861−1865 йиллар оралиғида ўз тарихидаги энг юқори даражадаги инфляциялардан бирини бошдан кечиради.

Шунингдек, Иккинчи жаҳон уруши вақтида АҚШ федерал резерви томонидан катта миқдорда давлат қимматли қоғозларининг жойлаштирилиши ортидан пул базасининг ўсиши ҳамда дунё олтинининг катта қисми мамлакатга оқиб кирганлиги сабаб пул таклифининг ошиши юқори даражадаги инфляцияни келтириб чиқарган. Ҳатто нархлар, иш ҳақи ва истеъмол кредити назорати ҳам бунинг олдини ололмаган.

Қолаверса, уруш мобайнида АҚШ иқтисодиёти таъминотчи сифатида ўзининг тўла потенциалига яқин даражада ишлаган. Назарий жиҳатдан, иқтисодиётнинг тўлиқ қувватда ишлаши (деярли) тўла бандликни таъминлайди, ишсизлик ва инфляция даражалари ўртасида эса тескари боғлиқлик мавжуд бўлиб, ишсизлик даражасининг кескин тушиб кетиши инфляцион босимга олиб келади.

Россия-Украина муносабатлари мисолида оладиган бўлсак, жаҳон бозорида ўз ўрнига эга бўлган мазкур икки давлат ўртасидаги зиддиятлар ортидан, ҳали COVID инқирозидан сўнг тўлиқ тикланиб улгурмаган жаҳон бозорида айрим товарлар (нефть, палладиум, буғдой ва ҳоказо) нархларининг кескин кўтарилиши кузатилди.

Россиянинг Украинадаги ҳарбий ҳаракатлари фонида Россиядаги йирик ритейлерлар орасида нархлар ўзгариши юзасидан The Bell нашри томонидан ўтказилган суриштирув натижаларига кўра, мамлакатда 24 февралдан бошлаб, автомобиль, техника воситалари, кийим-кечак, озиқ-овқат ва алкоголь маҳсулотлари ҳамда гуллар нархларида кескин ўсиш кузатилаётганлиги қайд этилган. Айниқса, импорт қилинадиган товарлар ёки хомашёга боғланган бизнес вакиллари энг кўп азият чекмоқда. Шунингдек, мамлакатдаги йирик супермаркетлар тармоқлари талабнинг кескин ўсишини ва аҳоли харид қобилиятини инобатга олган ҳолда, кўнгилли тарзда ижтимоий аҳамиятга эга бўлган товарлар нархларига қўйиладиган устамани 5% дан оширмасликларини маълум қилишган.

Инвестициялар

Бозор — ҳар қандай ижтимоий-сиёсий зиддият, тартибсизлик ва беқарорликнинг рискини юқори баҳолайди ва шунга мос жавоб қайтаради. Шу нуқтаи назардан, бу каби ҳолатлар мамлакатнинг инвестицион жозибадорлигини пасайтиради, мавжуд хориж капиталининг (айрим ҳолларда, маҳаллий капиталнинг ҳам) бозордан ёки мамлакатдан бутунлай чиқиб кетишига, потенциал капитал оқимининг камайишига олиб келади.

Тартибсизлик ва ноаниқликлар вақтида инвестиция киритиш — пулларингизни ёнғин бўлаётган хонада қолдиришга ўхшайди. Ёнғин ўз вақтида бартараф этилиб, пулларингизга зарар етмаслигининг жуда кичик эҳтимоли мавжуд бўлган тақдирда ҳам, муайян вақтга ҳаловатингизни йўқотасиз. Шундай экан, инвесторлар зиддиятлар ва уруш ҳолатидаги мамлакатга, ҳатто уруш тугаб, барчаси изига тушганидан кейин ҳам инвестиция киритишга шошилмайдилар.

Хусусан, Россиянинг Украинага қарши «махсус ҳарбий операция» эълон қилиши ортидан глобал фонд бозорларининг қулаши (жумладан, Россиянинг Yandex, Sberbank, Gazprom каби гигант компаниялари қиймати кескин тушиб кетганлиги), Ғарб компанияларининг аксарияти мамлакатда ўз фаолиятини тўхтатганини маълум қилиб, капиталини олиб чиқиб кетаётганлиги бунга ёрқин мисол бўлиши мумкин.

Глобал мебель гиганти IKEA Россияда ўз фаолиятини тўхтатиши олдидан бренд дўконларида узун навбатлар пайдо бўлди. Фото: Getty Images

Шунингдек, россиялик иқтисодчи Сергей Гуриев айни пайтда Россияга қарши иқтисод ва молия, маданият ва спорт каби қатор соҳаларда жорий қилинган санкциялар фонида мамлакатга капитал оқимининг пасайиши, Ғарб инвесторлари томонидан Россияга инвестиция киритиш рискининг юқори баҳоланиши мумкинлиги юзасидан ўз хавотирларини билдирди.

Ишлаб чиқариш қувватлари ва ижтимоий-иқтисодий инфратузилмага зарар етиши

Вайронкорлик характерига эга бўлган ҳар қандай ҳарбий хатти-ҳаракатлар ишлаб чиқариш қувватлари ва инфратузилма объектларига шикаст етказиши мумкинлиги билан ҳам мамлакат иқтисодиёти учун жиддий хавф туғдиради. Ишлаб чиқариш қувватлари ва инфратузилмаларига етказилган зарар мамлакатда такрор ишлаб чиқариш жараёнларини секинлаштириши, тўхтатиб қўйиши ёки унинг иқтисодий салоҳиятига путур етказиши мумкин. Ижтимоий инфратузилманинг шикастланиши эса аҳолининг нормал ҳаёт тарзига қайтиш жараёнини кечиктиради, умумий фаровонлик даражасини пасайтиради.

Юқорида тилга олинган «синган ойна иллюзияси»да келтирилгани сингари, етказилган зарарни қоплаш учун ҳукуматдан катта миқдордаги харажатлар талаб қилинади ва мазкур қайта тиклаш жараёнида мамлакатда ижтимоий-иқтисодий тараққиёт секинлашади. Айниқса ижтимоий инфратузилма объектлари, жумладан, шифохоналар, мактаблар, боғчалар, маданий объектлар ва бошқа жамоат жойларини қайта тиклаш ишлари асосан давлат бюджети ҳисобига қопланишига тўғри келади. Сабаби эса оддий — мазкур объектлар ижтимоий характерга эга бўлганлиги сабаб бунда хусусий капитални жалб қилиш бироз имконсиз.

1945 йилда Иккинчи жаҳон уруши якунига етиши арафасида АҚШ илк бор ядро қуролини ишга солди — август ойида Япониянинг Ҳиросима ва Нагасаки шаҳарларига ташланган бомба мисли кўрилмаган талофатларга сабаб бўлди. Хусусан, аҳоли турар жойлари, йўллар, кўприклар, нотурар жой бинолари, телекоммуникация объектлари ва хусусий мулкларга жиддий шикаст етган. Айрим ҳисоб-китобларга кўра, умумий йўқотишлар 884 млн япон иенасига (1945 йил баҳосида) баҳоланган — бу тахминан 850 минг нафар ўртача японияликнинг йиллик даромади йиғиндисига тенг демакдир.

Хиросима, 1945 йил кузи. Манба: atomicarchive.com

Урушлар озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлашда муҳим аҳамиятга эга бўлган қишлоқ хўжалиги соҳаси учун кучли зарба бўлиши мумкин. Хусусан, тадқиқотларга кўра, Сурия ва Ироқда Ислом давлати иштирокидаги зиддиятлар ва қуролли тўқнашувлар сабаб аҳолининг ўз турар жойларини ташлаб кетишга мажбур бўлиши ҳамда айрим ҳудудларнинг куч билан эгалланиши натижасида экин майдонлари қаровсиз қолиб, бўш ялангликларга айланган, унумдорлик ва ҳосилдорлик пасайган, уруғ, ўғит ва бошқа ресурсларни сотиб олиш имкониятининг йўқлиги сабаб фермерлар 2015 йилги мавсумда ҳеч қандай экин экмаганлар.

Шунингдек, 1979 йилда Совет иттифоқининг Афғонистон ҳудудига бостириб кириши малакатда ғалла майдонларининг икки баробарга қисқаришига ва ҳосилдорликнинг кескин пасайишига олиб келган, экин майдонлари, ирригация иншоотлари, чорва моллари бомбардимон қилинган. Натижада қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари билан ўзини ўзи таъминлаш салоҳиятига эга бўлган мамлакат импортга қарам мамлакатга айланган.

Шуни алоҳида қайд этиш жоизки, келтирилган мисоллар асосан жисмоний капиталнинг йўқотилиши билан боғлиқ бўлиб, инсон капитали юз тутган йўқотишларни миқдоран ўлчаш имконсиз.

Ваҳоланки, инсон капитали кишиларнинг иқтисодий ўсишга ҳисса қўшадиган тўлиқ ақлий ва жисмоний лаёқати, ақлан ва жисмонан саломатлиги, йиллар давомида жамғарилган билим, малака ва тажрибаларининг мажмуи сифатида ижтимоий-иқтисодий тараққиётнинг асосини ташкил этади.

Уруш шароитида таълим муассалари ёпилиши натижасида ёш авлод таълимдан вақтинчалик чекланади, айрим ҳолларда эса таълимга қайтиш имкониятини ҳам йўқотади. Ҳукумат аҳолини ўз вақтида, сифатли тиббий хизмат билан таъминлашда қийинчиликларга дуч келади. Меҳнатга лаёқатли аҳоли, шу жумладан юқори малакали кадрларнинг ҳарбий ҳаракатларга жалб қилиниши улар томонидан иқтисодиётга келтирилиши мумкин бўлган фойданинг йўқотилиши эвазига муқобил харажатлар яратади. Уруш қатнашчиларининг бир қисми турли даражада жароҳатланиб, меҳнат қобилиятини қисман ёки бутунлай йўқотганлиги сабаб бюджетдан ажратиладиган трансфертлар ёки урушда ҳалок бўлганларнинг оилаларига моддий ёрдамлар (ёки компенсациялар) бюджет харажатларининг янада ўсишига хизмат қилади.

Қолаверса, инсоният бошдан кечирган урушларда ҳалок бўлган миллионлаб кишилар орасида илм-фан равнақи, ижтимоий-иқтисодий ва маданий тараққиётни бутунлай бошқа ўзанга буриб юборишга қодир иқтидорлар бўлиши мумкин эди, деган фаразни ҳеч ким инкор этмаса керак.

Аҳоли жон бошига ЯИМнинг қисқариши

Юқорида таъкидланганидек, уруш вақтида иқтисодий тараққиёт ва ижтимоий фаровонлик учун хизмат қилиши мумкин бўлган ресурслар — инсон омили ва бошқа моддий ресурслар вайронагарчиликлар, аниқроқ айтганда, «бўлғуси харажатлар»ни яратиш учун сафарбар қилинади. Бунинг оқибатида инсоний йўқотишлар билан бир қаторда, мамлакат (лар)нинг иқтисодий салоҳиятига путур етади. Жисмоний ва инсон капиталининг йўқотилиши, ишлаб чиқариш ва инфратузилманинг зарарланиши муқаррар иқтисодий турғунликка етаклайди.

Вьетнам уруши. Фото: free-images.com

АҚШ олимлари томонидан олиб борилган тадқиқотлар шуни кўрсатадики, урушларнинг магнитудаси — талофат кўламига мос равишда аҳоли жон бошига ЯИМга таъсир кучи ортиб боради. Хусусан, энг юроқи магнитудада кечган урушлар (масалан, АҚШ-Вьетнам уруши, 1964−1973 йиллар) аҳоли жон бошига ЯИМнинг 16−24% гача қисқаришига олиб келади. Шунингдек, давлат тўнтаришлари ҳам мазкур макроиқтисодий кўрсаткичнинг 8−9% га пасайишига олиб келиши мумкин.

Демографик мувозанатнинг бузилиши

Урушлар жамиятда демографик мувозанатнинг бузилишига олиб келади: никоҳ, туғилиш ва ўлим ҳолатлари динамикаси ҳамда уй хўжаликларининг таркибий тузилиши ўзгаради, бевалик ва ёлғиз она қарамоғидаги оилалар сони ортади, жамиятдаги ўрни нуқтаи назаридан аёлларга юклама ва босим кучайиши мумкин. Қайд этиш жоизки, ёлғиз она қарамоғидаги оилаларнинг қашшоқликда кун кечириш эҳтимоли юқори.

Биринчи жаҳон уруши пайтида аёлларни ўқ-дори заводларида ишлашга даъват этиш мақсадида ишланган постерлардан бири: «Уларнинг ҳаёти унга (аёлга) боғлиқ». Манба: BBC

Тарихдан маълум — ҳарбий чақириқ ёшидаги йигитлар ва айни меҳнатга лаёқатли ёшдаги эркакларнинг ҳарбий ҳаракатларга, аниқроқ айтганда, урушга жалб қилиниши «йўқотилган авлодлар» ҳикояларига сабаб бўлган.

Хусусан, Биринчи жаҳон урушида иштирок этган қарийб 74 миллион эркакдан 10 миллион нафари ёки 14% қисми ҳалок бўлган. Тадқиқотларга кўра, 20−30 ёш оралиғидаги йигитларнинг урушда омон қолиш эҳтимоли энг кичик бўлган.

Нью-Вестминстер, Канада, 1940 йил. Манба: The Guardian

Хусусий ҳолда олинса, 1914 йилгача — урушгача бўлган даврда 1894 йилда туғилганларнинг (ўша вақтда 20 ёшда) 72 фоизи инфекцион касалликлардан омон қолган бўлса, 1918 йилга келиб, уруш тугаган пайтда бу авлоддан бор-йўғи 48% қисми ҳаёт эди. Бошқача айтганда, фақатгина 1894 йилда туғилган йигитларнинг ҳар бештадан биттаси Биринчи жаҳон урушида ҳалок бўлганлиги айтилади.

Урушни молиялаштириш ва давлат қарзининг ўсиши

Юқорида келтирилганидек, урушлар — йирик молиялаштириш манбаларини талаб қилади. Урушни молиялаштириш катта миқдордаги муқобил харажатларга сабаб бўлиши билан бир қаторда, давлат қарзларининг юқори суръатларда ўсишига олиб келади. Мазкур қарзларни сўндириш урушдан кейинги қайта қуриш сабаб узоқ вақтга чўзилиши мумкин.

Халқаро валюта фонди маълумотларига кўра, Биринчи жаҳон уруши бошланишидан аввал жаҳон қарзи ўз тарихидаги энг кичик кўрсаткич — ЯИМга нисбатан 23% ни ташкил этган, бироқ уруш бошлангач, шиддат билан ўса бошлаган. Урушдан кейинги вақтинчалик қисқаришдан сўнг жаҳон қарзи динамикаси Буюк депрессия ва Иккинчи жаҳон уруши таъсирида кескин ўзгарган.

1946 йилда, Иккинчи жаҳон уруши талофатларини кўплаб мамлакатлар қарз маблағлари ҳисобига бартараф этганлиги натижасида жаҳон қарзи рекорд даражада ўсиб, ўз тарихидаги энг юқори кўрсаткични қайд этган — ЯИМга нисбатан 150%.

Аҳоли саломатлиги даражасининг пасайиши ва психологик травмалар

Тадқиқотлар шуни кўрсатадики, урушлар ва ҳарбий низолар аҳоли орасида қандли диабет, депрессия, кичик эҳтимол билан юрак қон-томир касалликларига чалиниш хавфини оширади; таълим ва ҳаётдан қониқиш ҳиссининг етишмаслигига олиб келади; болалар орасида очлик, тўйиб овқатланмаслик, иммунитетнинг сустлиги ва отасиз улғайиш ҳолатларининг авж олишига сабаб бўлади.

Афғноистон. Фото: Жаҳон банки.

Уруш — узоқ йиллик психологик травмаларни келтириб чиқаради. Бу борада биз — (ҳайриятки) уруш кўрмаган авлод сифатида фақат тарихий фактлар ва уруш даври ёритилган бадиий адабиётларга мурожаат қилишимиз мумкин. Бироқ буларнинг ҳеч бири урушнинг даҳшатини бор бўй-басти билан очиб бера олишига ишончим комил эмас.

Замонавий дунё

Бугунги дунё 70 йил аввалгисидан кескин фарқ қилади. Ресурсларнинг нотекис тақсимоти, ишлаб чиқаришдаги нисбий устунлик ҳамда глобал тус олган муаммолар шароитида дунё ҳамжамиятининг ҳар бир аъзоси бошқалари билан ўзаро ҳамкорликда ишлашдан манфаатдор. Глобаллашув ҳамда давлатлар ва минтақалараро чуқур интеграциянинг мавжудлиги улардаги иқтисодий тараққиётни ўзаро чамчарчас боғлиқ қилиб қўяди. Шу нуқтаи назардан, кенг кўламли ҳарбий можаролар ва урушларнинг иқтисодий таъсири глобал миқёсда сезилиши эҳтимолдан ҳоли эмас. Қолаверса, бугунги глобаллашув даражаси ва айнан чуқур интергация кенг кўламли ҳарбий урушларнинг талофатлари ҳам ўтмишдагига нисбатан бир неча баробар кучли, иқтисодий йўқотишлари мисли кўрилмаган даражада катта бўлишидан далолат беради.

What goes around comes around («Нима эксанг, шуни ўрасан») шиори остидаги постерлар кампанияси. 2009 йилда Big Ant International томонидан Ироқдаги урушни тугатиш учун ташвиқот мақсадида яратилган. Устунларни ўраш учун мўлжалланган постерларда ҳар қандай қуролдан сочилган ўқ охир-оқибат қурол эгасига қайтиши акс эттирилган. Манба: posterposter.org

Масалан, бугунги Россия-Украина можаролари ортидан нафақат бу икки давлат, балки улар билан ҳар қандай алоқа ва ҳамкорликка эга бошқа давлатлар ҳам турли даражада йўқотишларни бошдан кечиришлари мумкин. Россия ва Ғарб давлатлари ўртасидаги айни пайтдаги зиддиятлар Европа Иттифоқи учун газ импорти географиясини кенгайтириш масаласини кун тартибига чиқариб қўяди. Ёки Россия ва Украина бозорларини тарк этган катта-кичик бизнес вакиллари кутилган ва кутилмаган йўқотишларни компенсация қилиш мақсадида ўзлари учун янги бозорларни кашф қилишларига тўғри келади.

Гувоҳи бўлганимиздек, ҳар қандай сиёсий зиддият, қуролли тўқнашув ва урушларнинг ижтимоий-иқтисодий йўқотишлари инсоният тараққиётининг бир неча йиллар, ҳатто бир неча ўн йиллар ортда қолишига олиб келади. Урушда одамлар ҳалок бўлади, халқ камбағаллашади, иқтисодиёт, таълим, соғлиқни сақлаш таназзулга юз тутади, бутун бошли авлодлар, умрлар бой берилади.

Шундай экан, замонавий дунё ўтмишдаги урушлар талофатларини такрорламаслиги ва дуч келинган йўқотишларга йўл қўймаслиги лозим. Энг аввало, инсонпарварлик нуқтаи назаридан, шунингдек, бугунги глобаллашув ва чуқур интеграция шароитида давлатлар ўртасидаги ҳар қандай зиддиятлар (ёки давлатлар ичидаги ички низолар) халқаро (ёки маҳаллий) ҳуқуқ нормаларига мувофиқ, дипломатик йўл билан ҳал этилиши, дунё халқлари ҳар қандай шароитда бир-бирига қарши қурол кўтаришдан тийилиши мақсадга мувофиқ.

Муқаддамхон Саидрасулова — иқтисодчи, Ўзбекистон Миллий университети таянч докторанти.