«Вакцина — бу иммун тизими учун қўлланма бўлиб, унинг асосида иммунитет душман билан курашиш бўйича малакасини оширади», — деган эди россиялик кимёгар ва ёзувчи Генрих Эрлих.
Коронавирус инфекцияси пайдо бўлганидан буён унга қарши ягона восита — вакциналарнинг тезлик билан ишлаб чиқилиши учун дунёнинг бир қанча олимлари, йирик компаниялар, академия ва институтлар тадқиқот ишларини бошлаган эдилар. Бугунга қадар бутун дунё бўйлаб 16 тага яқин вакциналар қўлланилмоқда. Ўзбекистонда айни дамда улардан тўрттаси — AstraZeneca (Vaxzevria), Moderna, «Спутник V» ва ZF-UZ-VAC2001 (хитой-ўзбек) вакциналари билан аҳоли эмланмоқда. Яқин орада Pfizer/BioNTech вакцинаси ҳам олиб келиниши кутилмоқда.
Мазкур препаратларнинг яратилиши ортида ким тургани ва улар қай тарзда ишлаб чиқарилгани ҳақида «Газета.uz» сўз юритади.
AstraZeneca/Vaxzevria
Сара Гилберт. Фото: University of Oxford
Профессор Сара Гилберт Оксфорд университети тадқиқот лабораториясининг бошлиғи бўлиб, COVID-19 га қарши AstraZeneca вакцинасини ишлаб чиқиш жараёнига раҳбарлик қилган.
Унинг Оксфорд университетидаги 300 кишилик жамоаси AstraZeneca, инглиз-швед фармацевтика компанияси билан биргаликда 1077 кўнгилли устидан клиник синовларни ўтказган.
Вакцина инфекцияни йўқ қиладиган антитаначалар ва Т-лимфоцитларини ишлаб чиқариши билан кучли иммунитетга эга эканлиги маълум бўлганидан сўнг, клиник синовлар муваффақиятли якунланган.
Сара Гилбертнинг исми дунёдаги энг йирик оммавий ахборот воситаларининг саҳифаларида пайдо бўлди, интервьюлар учун сўровлар тугамади. Аммо, у бошқа кўплаб олимлар сингари, камера ва журналистлардан йироқда ишлашга одатланган. Илмий ҳамжамиятда у етакчи вакцина тадқиқотчиси сифатида танилган.
У Шарқий Англия университетида биология бўйича илмий даражани олган, кейинчалик эса биокимё бўйича докторлик диссертациясини ёқлаган. Шундан сўнг у биотехнология соҳасида илмий-тадқиқот ишларини бошлаган, у ерда саноат миқёсида дори воситалари ишлаб чиқаришни ўрганган.
1994 йилда Сара Гилберт Оксфорд университетида илмий ходим сифатида фаолиятини бошлаб, у ерда генетика, паразитлар ва безгакка қарши курашиш бўйича тадқиқотлар олиб борган. Олинган билим ва тажриба асосида Гилберт охир-оқибат вакцинани ишлаб чиқара олди.
Унинг 3 та эгизак қизлари бор. Улар ҳам онаси яратган вакцина синовларида кўнгилли сифатида қатнашган.
Сара Гилбертдан ташқари AstraZeneca вакцинасини ишлаб чиқариш бўйича ишларда Адриан Хилл, Эндрю Поллард, Тереза Ламб, Сэнди Дуглас ва Кэтрин Гринлар иштирок этишган.
Сара Гилберт Женнер институтида (Оксфорд университети бўлинмаси) нафақат безгак, балки А гриппи ва Яқин Шарқ нафас олиш синдроми (MERS) га қарши вакциналарни ҳам ишлаб чиқарган.
Pfizer/BioNTech
Угур Шахин ва Ўзлем Тюречи. Фото: Agentur Focus
BioNTech компаниясини ва унинг вакцинасини туркиялик меҳнат мигрантлари — Угур Шахин ва унинг рафиқаси Ўзлем Тюречи яратишган.
Компаниянинг 18 фоизига эгалик қилувчи, 60 дан ортиқ патентга эга ҳамда Германиянинг 100 нафар энг бой кишилари рўйхатига киритилган профессор Угур Шахин Туркияда туғилган ва Кёлнга тўрт яшар бола бўлиб келган. Отаси у ердаги Ford автомобиль заводида меҳнат мигранти бўлиб ишларди. Мактабни тугатгач, у Кёлн университетининг тиббиёт факультетига ўқишга кирган ва иммунология соҳасига қизиқиб қолган.
«Бизда соат 16:00га қадар дарслар бўлар эди, ундан кейин дўстларим уйга кетишар, мен эса лабораторияга бориб, у ерда соат 21:10 гача, баъзан эса эрталаб соат 4 гача ишлардим», — деб эслайди 54 ёшли олим ва тадбиркор.
1992 йилда Угур Шаҳин номзодлик диссертациясини ҳимоя қилади, шундан сўнг у Кёлнда университет клиникасида шифокор бўлиб ишлайди ва гематология ва онкология бўйича кўп нарсаларни ўрганади, чунки саратон касаллигига қарши кураш уни талабалик йилларидан ўзига тортган.
Угур Шахин 1999 йилда Саар университетида профессор бўлган. У ерда у бўлажак рафиқаси, Истанбулдан Германияга келган шифокорнинг қизи, тиббиёт факультети талабаси Ўзлем Тюречи билан учрашади. Унинг сўзларига кўра, у болалигидан шифокорликдан бошқа касбни тасаввур қила олмаган. Ўша пайтда у ҳали тадбиркорлик ҳақида ўйламаган эди ҳам.
Бироқ, 2001 йилда Угур Шаҳин ва Ўзлем Тюречи университет клиникасида ишлаш учун Майнцга кўчиб, саратон касаллигига қарши иммунотерапия дори — дармонларини ишлаб чиқиш мақсадида Ganymed Pharmaceuticals биринчи биотехнологик компаниясини ташкил этишган.
2016 йилда улар компанияни 400 млн евродан кўпроққа сотишган ва 2008 йилда шериклари билан биргаликда Майнцда ташкил этилган BioNTech компаниясида ишлашга ўз эътиборларини қаратишган.
2019 йил октябрь ойида ўша пайтга қадар бир қанча йирик инвестициявий фондлар сармоя киритган BioNTech компанияси ўз акцияларини Американинг Nasdaq биржасига жойлаштирган. Шу йилнинг бошига келиб, дунё SARS-Cov-2 вируси ҳақида билганида, компания иммунология соҳасидаги кўплаб ишланмаларига таяниб, январь ўрталарида вакцина ишлаб чиқиш учун етарлича молиявий ресурсларга эга бўлган. Бундан ташқари, компанияга Германия Федератив Республикаси ҳукумати томонидан 375 млн евро ажратилган.
Угур Шаҳин ва Ўзлем Тюречи вакцина лойиҳасини Lightspeed («Нур тезлиги») деб номлашган. Чунки вирус ўзининг тез тарқалувчи хусусияти билан уни тўхтатиш воситасини иложи борича тезроқ ишлаб чиқишни талаб қилган. Март ойида Pfizer корпорацияси лойиҳанинг ишлаб чиқариш ва логистика ҳамкори бўлди. Вакцинанинг тўртта варианти 2020 йилнинг апрель ойи охирида Германияда ва май ойининг бошида АҚШда синовдан ўтказила бошланди. Июлга келиб, энг истиқболли вариант BNT162b2 эканлиги маълум бўлди.
Ҳозирда ушбу вакцина билан 100дан ортиқ мамлакатларда коронавирусга қарши эмланиш мумкин.
Moderna
Стефан Бансел. Фото: Bloomberg via Getty Images
Moderna компанияси раҳбари — Стефан Бансел Марселда туғилган. У 1990 йилларнинг ўрталарида Миннесота университетининг магистратура босқичида кимё муҳандиси йўналишида ўқиганида мРНК ҳақида ўрганган.
2010 йилга келиб, Бансел Гарвард бизнес мактабида магистрлик дипломини олади ва Франциянинг bioMérieux биотехнологик компаниясининг бош директори бўлган.
Бир куни унга венчур инвестори Ноубар Афеян мурожаат қилиб, мРНК ёрдамида янги дорилар ва вакциналар ишлаб чиқарадиган компания тузиш режасини таклиф қилган. Аввалига Бансел бу фикрга шубҳа билан қараган, лекин Афеян уни ишонтира олган.
«Агар бу ғоя муваффақиятли бўлса, у мутлақо янги турдаги дори бўлади», — деб ўйлаган эди франциялик тадбиркор. Ўша йили Бансел Афеян ва унинг тадқиқотчилари Массачусетс технология институти ва Гарвард университетининг тадқиқотчилар гуруҳига қўшилган. Улар биргаликда Moderna компаниясни ишга туширишган.
Стефан Бансел коронавируснинг биринчи касалланиш ҳолати қайд этилгандан буён янги вирусни кузатишни бошлаган. Январь ойи бошида у қўл остидагиларга The Wall Street Journal газетасидаги янги касаллик ҳақида мақолани юборган ва уларга янгиликларни диққат билан кузатиб боришни буюрган.
2020 йил 11 январь куни хитойлик олимлар янги вируснинг генетик кетма-кетлигини интернетда эълон қилганидан 48 соат ўтгач, Массачусетс штатидаги Moderna мутахассислари вакцинани ишлаб чиқиш режасини тузганлар. 42 кундан сўнг, компания биринчи босқич синовлари учун АҚШнинг Миллий соғлиқни сақлаш институтига препаратнинг дастлабки версияси партиясини юборган. Moderna ўзининг воситачи РНК ҳужайрали (мРНА) вакцинаси билан касалликка қарши иммунитетни ҳосил қилишнинг янги усулини ўйлаб топишга ҳаракат қилган. 2020 йилнинг март ойида препарат илк бора одамларда синовдан ўтказилган.
Вакцина учун бу жуда қисқа муддат, чунки одатда уни ишлаб чиқиш учун йиллар, баъзида эса ўнлаб йиллар керак бўлади. Аммо 47 ёшли Бансел учун бу жуда узоқ муддат эди. «Биз ҳар куни одамларни йўқотмоқдамиз. Ҳар бир кун ғанимат эканлигига аминмиз»,― дея таъкидлаган эди компания раҳбари.
2020 йилнинг июнь ойида Американинг Moderna компанияси томонидан ишлаб чиқилаётган вакцина клиник синовларнинг дастлабки икки босқичида умидли натижаларни кўрсатган. Мазкур вакцина билан эмланган одамларнинг танасида SARS-CoV-2 вирусини зарарсизлантирадиган антитаначалар муваффақиятли ишлаб чиқарила бошлаган.
«Спутник V»
Александр Гинцбург. Фото: Известия
Коронавирусга қарши «Спутник V» вакцинаси Н.Ф.Гамалея Миллий эпидемиология ва микробиология илмий тадқиқот маркази томонидан ишлаб чиқилган. Марказга Александр Гинцбург раҳбарлик қилади.
Александр Гинцбург Москвада туғилган. Мактабдан сўнг у Москва давлат университетининг биология ва тупроқшунослик факультетининг вирусология кафедрасига ўқишга кирган. Университетни тугатгандан сўнг ўша пайтда Россияда молекуляр генетик тадқиқотлар маркази бўлган молекуляр генетика институтининг аспирантурасига тавсия этилган.
Александр Гинцбург 7 йил Р.Б.Хесининг лабораториясида ишлаган. У ерда тез ривожланаётган молекуляр биология ва молекуляр генетика соҳаларининг етакчи мутахассислари ҳам жалб қилинар эди.
1989 йилда Н.Ф.Гамалея Миллий эпидемиология ва микробиология илмий тадқиқот марказида у биология фанлари доктори илмий даражасини олиш учун номзодлик диссертациясини ҳимоя қилган, 1997 йилда марказ директори лавозимига тайинланган. Гинцбург бошчилигида тиббий амалиётга Эбола безгагига қарши маҳаллий Гам-Эвак Комби вакцинаси жорий этилган эди.
Россияда 2020 йил июнь ойида COVID‑19 га қарши вакцинанинг клиник синовлари бошланган.
Инсон аденовирусининг вектори платформасини ўрганиш асосида яратилган «Спутник V» вакцинаси биринчи Совет космик сунъий йўлдоши шарафига номланган.
«Спутник V» вакцинасининг 1 ва 2 босқич клиник синовлари 2020 йил 1 августда якунланган. Россиядаги клиник синовларнинг учинчи босқичининг натижалари 2021 йил 2 февралда Lancet журналида эълон қилинган.
ZF-UZ-VAC2001 (хитой-ўзбек)
Фото: Anhui Zhifei Longcom Biopharmaceutical" компанияси вакиллари
COVID-19 га қарши ZF-UZ-VAС2001 вакцинаси Хитой Фанлар академияси Микробиология институти билан ҳамкорликда Anhui Zhifei Longcom Biopharmaceutical компанияси томонидан ишлаб чиқилган. Хитой компаниясининг директори Ли Ванжун ҳисобланади.
Ўзбекистон Инновацион ривожланиш вазирлиги ва вазирлик ҳузуридаги Илғор технологиялар маркази препаратнинг синовларида бевосита иштирок этганлиги, шунингдек, унинг клиник тадқиқотларига қўшган ҳиссаси натижасида Ўзбекистон вакцинанинг ҳаммуаллифи сифатида тан олинган.
Zhifei Longcom Biopharmaceutical компанияси вакцина ишлаб чиқариш соҳасидаги фаолиятини 2002 йилдан бошлаган. 2019 йилда компаниянинг йиллик даромади 10,59 млрд юанни ташкил қилди. Компанияда 3000га яқин ходим фаолият юритади. 2010 йил сентябр ойида компания Шэньчжэн фонд биржасида рўйхатга олинди ва ChiNext (Шэньчжэн фонд биржасининг шўба корхонаси) рўйхатига киритилган биринчи хусусий вакциналар ишлаб чиқарувчи компания бўлди.
Хитой Фанлар академияси SARS-CoV-2 коронавирусига қарши номзод вакцинасини яратиш лойиҳасининг ташаббускори ва координатори ҳисобланади. Академиянинг таркибий бўлинмаларидан олинган тадқиқот гуруҳи ўзига хос димерик RBD технологиясини ишлаб чиқди, унинг асосида коронавирусга қарши номзод вакцина яратилган.
Хитой-ўзбек вакцинаси SARS-CoV-2 коронавирусининг рекомбинант NCP-RBD оқсилини яратиш орқали биотехнологик усулида олинган. Эмланган кишининг танасида ушбу оқсилнинг пайдо бўлиши билан иммун тизимда вирусни зарарсизлантирадиган антитаналарни ишлаб чиқаради.
ZF-UZ-VAC 2001 вакцинасининг 3-босқич синовларида Инновацион ривожланиш вазирлиги ҳузуридаги Илғор технологиялар маркази ҳамда Соғлиқни сақлаш вазирлиги Вирусология илмий-текшириш институти илмий жамоаси иштирок этган.
Синовларга Инновацион ривожланиш вазири, академик, генетик-олим Иброҳим Абдураҳмонов раҳбарлик қилган. Тадқиқот ишларида Илғор технологиялар марказининг қатор олимлари — биология фанлари доктори, професор Шаҳло Турдиқулова, биология фанлари доктори Алишер Абдуллаев, биология фанлари номзоди Дилбар Долимова, илмий ходимлар Музаффар Мўминов, Аброр Абдураҳимов ҳамда Вирусология илмий-тадқиқот институти директори Эркин Мусабоев раҳбарлигидаги тиббиёт ходимлари иштирок этган.
Фото: Инновацион ривожлантириш вазирлиги
