2020 йилги Коррупцияни қабул қилиш индексида Ўзбекистон 26 балл тўплади ва Бангладеш ҳамда Марказий Африка Республикаси билан 146-ўринни бўлишди. Сўнгги саккиз йил ичида ушбу кўрсаткич 9 баллга яхшиланишига қарамай, олдинда ҳали босиб ўтилиши лозим бўлган коррупцияга қарши ислоҳотларнинг узун йўли бор. Президент яқинда таъкидлаганидек, биз коррупцияни енга олмаяпмиз.
Мамлакат равнақи учун коррупцияни йўқ қилиш зарурлиги тўғрисида тез-тез эшитамиз, лекин тан олиш керак, нима учун коррупция Ўзбекистоннинг барқарор ривожланишига катта таҳдид бўлаётганига асосли изоҳ топиш мушкул.
Иқтисодий назарияга кўра, жисмоний шахслар, ишлаб чиқарувчилар ва фирмаларнинг ижара ҳақига қаратилган (rent-seeking) ноқонуний сиёсий ва сиёсийга яқин усулларни қўллаш орқали иқтисодий фойда олиш йўлидаги ҳаракатлари бир қатор харажатларга олиб келади.
Муайян субъектни бойитадиган коррупцион битим жараёни самарали бўлмаганлиги сабабли, олинган иқтисодий фойда асоссиз деб ҳисобланади. Бошқача қилиб айтганда, коррупция товарларни ёки хизматларни ишлаб чиқариш ва сотиш орқали эмас, балки ноиқтисодий йўллар орқали бойитишга олиб келади, бу унинг ижтимоий қиймати йўқлигини англатади.
Иқтисодий нуқтаи назардан яна бир равшан, аммо парадоксал бўлган коррупциянинг ўзига хос хусусияти инглиз сиёсий иқтисодчиси Гордон Таллок томонидан ифодаланган бўлиб, у пора берувчи субъектнинг фойдаси унинг харажатларидан сезиларли даражада ошиб кетишига эътибор қаратади. Масалан, чет элдан олиб келинадиган чой импортига бож солиш тўғрисидаги қонунни қабул қилиш учун лоббилик қилган маҳаллий чой пакетлари ишлаб чиқарувчиси 1 миллион «харажат» қиладиган бўлса-да, унинг бозорни монополлаштиришдан оладиган фойдаси юзлаб миллионларга тенг бўлиши мумкин.
Аммо ушбу мақолада мен коррупцияга қарши анъанавий иқтисодий далиллардан узоқлашиб, анча хавфли, аммо «машҳур бўлмаган» томонини очиб бераман.
Тенгсизлик. Асосли ва унчаликмас.
Иқтисодиёт ва социология соҳаларидаги бир қатор тадқиқотлар «асосли» ва «асоссиз» ижтимоий тенгсизлик тушунчаларини ажратади. Шундай қилиб, бошқа омиллар тенг бўлганда, камбағаллар ва бойлар ўртасидаги иқтисодий тенгсизликка муносабат бойларнинг тахмин қилинган бойлик манбасига боғлиқ эканлиги исботланган.
Ижтимоий мобиллик мумкин бўлган мамлакатларда одамлар бойликни маълум бир хизматлари — истеъдод, салоҳият ва меҳнатсеварлик натижаси сифатида қабул қилишади, бунда эса тенгсизлик асосланган деб ҳисобланади. Бундай мамлакатларда институтларнинг юқори меритократик даражаси (етакчи лавозимларни ижтимоий келиб чиқиши ва моддий бойлигидан қатъи назар, энг қобилиятли одамлар эгаллайди — таҳр.) ҳақиқатан ҳам ижтимоий иерархия бўйича кўтарилишга лойиқ бўлган одамларга бизнесда ёки профессионал карьерада юқори даражаларга эришишга имкон беради.
Шу билан бирга, амалдорлар орасида коррупция даражаси юқори бўлган мамлакатларда эркин бозор муносабатлари «ўзиникилар учун капитализм» билан ўрин алмашади. Бу, ўз навбатида, одамлар онгида ижтимоий тенгсизликнинг адолатсизлиги ҳақидаги ғояни мускаҳкамлантиради.
Шуни таъкидлаш керакки, мамлакатда коррупция даражасини объектив равишда ўлчашнинг ишончли усули йўқ ва деярли барча халқаро рейтинглар ва индекслар сўровномаларда иштирок этганларнинг идрокига асосланган субъектив кўрсаткичлардан фойдаланадилар.
Шундай қилиб, қонуний тадбиркорлик орқасидан эмас, балки мансабини ёки алоқаларини суиистеъмол қилиб бойлик орттирган шахсларни қанча кўп учратсангиз, ижтимоий класслар орасидаги иқтисодий тенгсизлик сизга шунчалик адолатсиздек туюлади.
Эксперимент: бойлик адолатлилиги қандай баҳоланади
Биз жамиятнинг тенгсизлик ҳақидаги тасаввурлари коррупциянинг тарқалиш даражасига боғлиқлигини аниқладик. У қанчалик кўп бўлса, одамларнинг «капиталистлар» деб аталувчиларга нисбатан душманлиги шунчалик кучаяди (бу атаманинг фақат салбий маънода ишлатилиши рамзийдир).
Ўсиб бораётган тенгсизлик аҳолининг аксарият қисми учун адолатсиз бўлиб туюлганда нима содир бўлади? Бу масалани Йеллик иқтисодчи Рубен Дюран, Браун университети иқтисодчиси Луи Паттерман ва Амстердам университети иқтисодчиси Жоэль ван дер Виль кўтаришди.
Шундай қилиб, 2013 йилда улар 16 та бир хил эксперимент ўтказдилар, унда турли хил ижтимоий-иқтисодий, диний ва сиёсий гуруҳлардан жами 336 киши иштирок этди, бу эса танловнинг репрезентативлигини таъминлади.
Экспериментнинг моҳияти шунда эдики, ҳар бир иштирокчига АҚШдаги ҳақиқий иқтисодий тенгсизликнинг асл кўринишини иложи борича яққолроқ тасвирлайдиган равишда тўртта усулнинг биридан фойдаланган ҳолда пул берилади. Иштирокчиларнинг энг «камбағали» 0,11 доллар, энг «бойи» эса 100 долларга эга бўлишади. Эксперимент бошида ҳеч бир субъект унга қанча пул ажратилганини ва пулни тарқатишнинг тўрт усулидан қайси бири ишлатилганини билмайди.
Қуйидагилардан битта усул танланади: (1) мутлақо тасодифий тақсимот, (2) ижтимоий-иқтисодий хусусиятларга кўра, бу дегани белгиланган пул қиймати инсон туғилган ҳудуднинг фаровонлиги ва ота-онасининг бойлигига боғлиқ бўлиши, (3) тетрис ўйинининг натижаларига кўра ва ниҳоят (4) умумий билим учун кичик тест натижаларига кўра.
Субъектлар ўзлари ҳақида маълумотни тўлдиргандан сўнг, уларга ўйин қоидалари тушунтирилди. Кейинчалик, улардан юқорида тавсифланган тўртта усулнинг ҳар бири учун солиқ даражасини белгилаш сўралди.
Тажрибанинг охирида, пул миқдорини тақсимлаш усули ва ҳар бир ўйинчидан таклиф қилинган солиқлар олинадиган ва солиқларнинг умумий миқдори субъектлар сонига бўлинадиган иштирокчилардан бири тасодифий равишда танланди. 100%лик солиқ даражаси тўлиқ тенгликни таъминлар эди, 0% солиқ даражасида эса ҳамма нарса ўз ҳолича қоларди.
Шуни таъкидлаш жоизки, субъектлар солиқ даражаси бўйича ўз таклифларини тест синовидан ўтишдан ёки тетрис ўйнашдан олдин билдирган эдилар, шунинг учун солиқ даражасини танлаган вақтларида улар ўзларининг «бойиш» имкониятлари тўғрисида ноаниқ тасаввурга эга эдилар.
Эксперимент иштирокчилари томонидан танланган «тасодифий усул» бўйича солиқ ўртача 54,6% ни ташкил этди, бу тўрттала усул орасида энг юқори кўрсаткичдир.
«Ижтимоий гуруҳга мансублиги бўйича» пулни тақсимлаш усули бўйича ўртача солиқ 45,1% ни ташкил этди. Энг паст солиқ ставкалари «тетрис» — 36,8% ва билим викторинаси — 39,9% усулларида белгиланди. Солиқ қийматининг ушбу экспериментдаги миқдорларни тақсимлаш услубининг адолатлилигига боғлиқлиги статистик жиҳатдан аҳамиятли саналади.
Шундай қилиб, эксперимент орқали иштирокчиларнинг тенгсизликнинг асосланганлиги тўғрисидаги умумий тушунчаси ўртасида ўзаро боғлиқлик ўрнатилди. Иштирокчилар томонидан муваффақият кўникма ва билимга боғлиқ бўлган «тетрис» ва «викторина» тақсимлаш усулларига «тасодифий» ва «ижтимоий гуруҳ» усулларига таклиф этилган солиқ даражаларига нисбатан солиқларнинг қуйи даражасини белгилаш таклиф қилинди.
Гарвард ва Массачусетс Технология Институти (MIT) олимлари коррупция даражасига қараб мамлакатда солиқларнинг барқарор ҳолати (steady-states) тўғрисида олиб борган тадқиқотларида ҳам худди шундай фикрга келишди. Математик моделлаштириш орқали иқтисодчилар юқори даражадаги коррупция халқ томонидан юқори солиқларни ва сўллиберал чораларни қўллаб-қувватланишига олиб келади деган хулосага келишди.
Антикоррупция чораларининг парадоксал таъсири
Коррупция даражаси юқори бўлган мамлакатлар фуқаролари, юқоридаги экспериментнинг биринчи иккита ҳолатида бўлгани каби, иқтисодий тенгсизликни асоссиз деб ҳисоблашади.
Адолатсизликни бундай қабул қилиш, ўз навбатида, одамларнинг сиёсий хоҳишларига қизиқ тарзда таъсир кўрсатади. Ўз даромадини ноқонуний йўл билан топган бойларга солиқ солиш бир қарашда оқилона ечим бўлиб туюлиши билан бирга, у муаммо сабабига эмас, балки аломатига эътиборни қаратмоқда.
Шубҳасиз, давлатнинг иқтисодиётдаги улуши қанчалик катта бўлса, ресурсларни самарасиз тақсимлаш эҳтимоли шунча юқори бўлади ва коррупциянинг гуллаб-яшнаши учун қулай шароит яратилади.
Япониялик бир гуруҳ олимлар иқтисодиётдаги давлат улуши ҳажми ва коррупция даражаси ўртасидаги боғлиқликни ўрганиш жараёнида 82 мамлакатдан олинган маълумотларни ўрганиб чиқдилар ва демократия бўлмаган мамлакатларда давлат сектори улушининг ошиши коррупция кўрсаткичларининг ёмонлашувига олиб келади деган хулосага келишди.
Бироқ, юқори солиқларни халқ томонидан қўллаб-қувватланиши аксинча таъсир қилади: бюджет даромадлари ўсиб боради ва улар билан бирга коррупция ҳам ошади.
Масалан, Ўзбекистон ЯИМ таркибидаги давлат компанияларининг улуши, ўртача жаҳон кўрсатгичи 20 фоизни ташкил қилиб турган пайтда, 55 фоизга тенг. Давлат бюджетига тушумлар ЯИМнинг 34 фоизини ташкил этади, бу эса мавжуд бўлган юқори солиқ юкламаси ҳақида гапиради.
Кўпгина мутахассислар томонидан давлат улушининг пасайиши келгуси йиллар учун Ўзбекистон иқтисодиётини ривожлантиришнинг энг тўғри вектори сифатида тан олинган бўлсада, коррупция одамларнинг сиёсий қарашларига ўз тузатишларини киритмоқда. Биз қуйидаги кўринишга эга бўлган «ёпиқ доира»га тушиб қолишимиз мумкин:
Венесуэланинг социалистик етакчиси Уго Чавес ўз вақтида «асоссиз» ижтимоий тенгсизликнинг ўсишидан чарчаган камбағалларга қаратилган сайлов кампанияси орқали оддий венесуэлаликларнинг қўллаб-қувватлашига эришган. Социализм йилларида Венесуэла билан нима содир бўлганлиги кўпчиликка маълум: дунёдаги энг катта нефть захираларига эга мамлакатнинг даҳшатли қашшоқлашуви ва 1,700,000%лик инфляция.
Коррупциянинг парадокси ҳам шунда: у одамларни вазиятни янада ёмонлаштирадиган чораларни қўллаб-қувватлашга мажбур қилади.
Хулосалар
Капитализмга қарши чиқа туриб, одамлар, аксарият ҳолларда, «crony capitalism» ёки «ўзиникилар учун капитализм» деб номланган тушунчаларни танқид қиладилар. Коррупция иқтисодий рағбатлантирувчи омилларни тўлиқлигича кўрсатмаслиги сабабли, биз аниқлаштирганимиздек, адолатсиз тенгсизликка олиб келади. Шундай бир ҳолатда, коррупцияга қаршилик жамиятда сўл кайфиятнинг радикаллашувига айланиши мумкин.
Коррупцияни камайтиришнинг икки йўли мавжуд: (1) давлат улушини камайтириш, шунда мансабдорларнинг ўғирлик қилиш манбалари қолмайди ёки (2) порахўрлик, непотизм ва мансаб ваколатларини суиистеъмол қилиш билан курашиш учун кучли сиёсий ирода ва ўзгармас мажбуриятлар.
Биринчи ва иккинчиси ўртасида танловни амалга ошириш ҳақиқатдан ҳам зарур. Коррупцияга қарши тузилмаларни яратиш, махсус хизмат ходимларининг ойлик маошларини ошириш, мансабдор шахслар фаолиятидаги шаффофликка риоя этилишини назорат қилиш учун маблағлар, жойларда таълим фаолияти — бир сўз билан айтганда, фаол ҳукумат аралашуви орқали статус-квони ўзгартиришга қаратилган ҳар қандай уринишлар бюджет харажатларини кўпайтиришни талаб қилади. Демак, бюрократик воситаларни қўллаш орқали коррупцияга қарши кураш давлат ролини пасайишига йўл қўймайди.
Худди шундай дилеммага фарзандининг ширинликларни истеъмолини тўхтатишни истаган ота-оналар тўқнаш келишади: уйга ширинлик олиб келмаслик ёки столга шоколадни очиқчасига қўйиб даҳшатли оқибатлар билан қўрқитиш.
Масалан, Грузия иккинчи усулни танлади ва Коррупцияни қабул қилиш индексининг пастки ўринларидан анча муваффақиятли чиқа олди. Михаил Саакашвили бошчилигидаги Грузия ҳукумати қийин бюрократик йўлни танлади, мансабдорлик даражасининг энг қуйи даражаларидан бошлаб барча амалдорлар олдига аниқ танлов қўйди: кафолатланган ва узоқ муддатли қамоқ муддатими ёки ҳалол хизмат ва муносиб маошми? Атиги бир неча йил ичида мамлакат коррупцияни қабул қилиш индексида 127-ўриндан 44-ўринга кўтарилиб, Европа Иттифоқининг бир нечта давлатларини ортда қолдиришга муваффақ бўлди.
Аммо бу тажриба мамлакатимиз маданий шароитига қанчалик мос келади?
Муаллиф фикри таҳририят нуқтайи назарини ифодаламаслиги мумкин.
Шаҳзод Юлдошбоев — Жоржтаун университети (Вашингтон) Дипломатик хизмат мактабининг халқаро иқтисодиёт факультети талабаси.
Шаҳзод Юлдошбоев — Жоржтаун университети (Вашингтон) Дипломатик хизмат мактабининг халқаро иқтисодиёт факультети талабаси.
