Dunyoning eng yirik va qudratli iqtisodiyoti yuz tutishi kutilayotgan ehtimoliy defolt global bozorlarda notinchliklarni keltirib chiqarmoqda. Mutaxassislarga ko‘ra, AQSh iqtisodiyoti va moliya tizimining jahon iqtisodiyotidagi o‘rni hisobga olinsa, defolt oqibatlari nihoyatda og‘ir bo‘lib, global iqtisodiyotni izdan chiqarishi mumkin.
AQSh moliya vaziri Janet Yellen defoltning taxminiy sanasini 1-iyun deb e’lon qilganidan so‘ng, bu boradagi muhokamalar, jumladan, butunjahon OAVlarida yanada qizg‘in tus oldi. Quyida AQShdagi ehtimoliy yoki muqarrar defolt, uning sabab va potensial oqibatlariga doir “Gazeta.uz” sharhini hukmingizga havola qilamiz.
AQShdagi ehtimoliy yoki muqarrar defolt: sabablari va amaldagi vaziyat
AQShda Respublikachilar va Demokratlar davlat qarzi chegarasini oshirish ustida borayotgan muzokaralarda konsensusga erishmagan taqdirda, mamlakat o‘zining zamonaviy tarixidagi birinchi suveren defoltga yuz tutishi mumkin. Defolt holati ijro hokimiyatining o‘z majburiyatlarini so‘ndira olmasligi, xususan, davlat qarzlarini moliyalashtira olmasligini anglatadi.
AQSh moliya vaziri Janet Yellen Kongressni davlat qarzi chegarasini oshirish yoki uni to‘xtatib turish bo‘yicha bir qarorga kelishga chaqirib, aks holda 1-iyunga kelib hukumat majburiyatlarini o‘tash uchun AQSh g‘aznachiligi ixtiyorida mablag‘, xususan, naqd pullar tugashidan ogohlantirdi. Ayni paytda budjet xarajatlari soliq tushumlari va g‘aznachilik balansidagi qoldiq mablag‘lar hisobiga qoplab kelinmoqda — mazkur qoldiq aprel oyi oxirida 316 mlrd dollarni tashkil etgan. Biroq, davlat qarzi chegarasi oshirilmasa, amaldagi hukumat qonunan qarz olish imkoniyatiga ega bo‘lmaydi va budjetdagi pullar tugashi mumkin.
Davlat qarzi chegarasi ijro hokimiyatini cheksiz miqdorda qarz olishdan tiyib turish maqsadida Kongress tomonidan 1917-yildan beri o‘rnatilib kelinadi. Ushbu chegara Ikkinchi Jahon urushidan keyingi davrda jami 102 marta oshirilgan. Ilk marta 11,5 mlrd dollar etib belgilangan mazkur chegara bugungi kunda 31,4 trln dollarga yetgan. 2023-yilning yanvar oyidayoq mamlakat qarzi hajmi mazkur chegaragani zabt etib ulgurgan.
Hukumat qarz mablag‘larini maxsus qimmatli qog‘ozlar — jismoniy shaxslar, korporatsiyalar, investitsiya fondlari va xorijiy davlatlar (bular orasida eng yirik egalari Yaponiya va Xitoy) tomonidan sotib olinadigan g‘aznachilik obligatsiyalarini muomalaga chiqarish orqali jalb qiladi. Obligatsiyalarning asosiy qismiga Amerika regulyatori — AQSh Federal zaxira tizimi (FRS) egalik qiladi. AQSh dunyodagi eng qudratli iqtisodiyot hisoblanganligidan uning qimmatli qog‘ozlari nihoyatda ishonchli, shuning uchun obligatsiyalarga talab hamisha yuqori bo‘lib kelgan.
AQSh hukumati qarz mablag‘larini aksariyat hollarda budjet taqchilligini qoplash uchun jalb qiladi. Hukumat 20 yildan ortiq vaqtdan beri soliq va yig‘imlardan kelib tushgan budjet tushumlaridan ko‘ra ko‘proq mablag‘ sarflab kelmoqda. Bu ikkita narsani anglatadi: birinchidan, davlat qarzi yildan-yilga o‘sib boradi, o‘z navbatida, unga xizmat ko‘rsatish xarajatlari ham. Ikkinchidan, hukumat qarz mablag‘larini jalb qilmasa, o‘z majburiyatlarini o‘z vaqtida so‘ndirish layoqatini yo‘qotadi.
AQShda budjet profitsiti oxirgi marta 2001-yilda kuzatilgan bo‘lib, o‘shanda davlat qarzi 5,807 trln dollarni tashkil qilgan edi. Davlat qarzining keyingi o‘sishiga asosan iqtisodiyotga katta miqdordagi mablag‘larni kiritishni talab qiladigan inqirozlar sabab bo‘ldi. Xususan, 2008−2009-yillardagi jahon moliyaviy inqirozi tufayli davlat qarzi hajmi 30 foizdan ortiq, 2020-yilda yuzaga kelgan kovid inqirozi ortidan esa 19 foizga oshgan.
Nominal jihatdan AQSh dunyodagi eng katta davlat qarziga ega. Biroq, davlat qarzining YAIMga nisbatini oladigan bo‘lsak, vaziyat u darajada keskin emas: bu mamlakat YAIMining 123,4 foizini tashkil etadi. Masalan, Yaponiyaning davlat qarzi YAIMning 256 foizini tashkil qiladi. Shunday qilib, davlat qarzi nominal jihatdan qo‘rqinchli ko‘rinsa-da, biroq AQSh iqtisodiyoti hajmiga nisbatan unchalik katta emas. Qolaversa, uning hammasini bir vaqtning o‘zida to‘lash shart emas. AQSh davlat qarzi faqat so‘nggi 20 yillikka kelibgina o‘sib borayotgani ham muhim — biroq urushlar va iqtisodiy inqirozlar keltirib chiqargan bunday davrlardan so‘ng, tarixan, odatda, uning pasayish davrlari kuzatilgan.
Hozirda davlat qarzi chegarasini oshirish orqali Kongress mamlakatni inqirozdan saqlab qolishi mumkin. Buning evaziga hukumat yana qarz olishi imkoniyatiga ega bo‘ladi. Chegarani oshirish bo‘yicha kechayotgan muzokaralar hozircha hech qanday natijaga olib kelmadi. Qarz chegarasini 1,5 trln dollarga oshirish to‘g‘risidagi qonun loyihasi 26-aprelda ma’qullanganiga qaramay, Kongressda ko‘pchilikni tashkil etuvchi respublikachilar amaldagi hukumatdan davlat xarajatlarini keskin qisqartirishni (yiliga 4,8 trln dollarga) va ularning o‘sish sur’atlarini yiliga 1 foizgacha cheklashni talab qilmoqda. Prezident Jo Bayden boshchiligidagi demokratlar esa qarz chegarasini hech qanday shartlarsiz oshirish istagida, biroq ular buni respublikachilarning roziligisiz amalga oshira olmaydi.
So‘nggi yillarda davlat qarzi chegarasini oshirish masalasi tobora siyosiy tus olib, muxolifat o‘z maqsadlariga erishishni istagan paytda siyosiy oldi-berdi predmetiga aylanib bormoqda. Ayniqsa, hukumatni tepasidagi Demokratlar Kongressda mutlaq ko‘pchilikni tashkil etmasligi bu borada qaror qabul qilishni yanada qiyinlashtirmoqda. Ayni paytda Demokratlar prezident Jo Baydenni Respublikachilarni chetlab o‘tib, mamlakat konstitutsiyasiga 14-o‘zgartirishni kiritish orqali defoltning oldini olishga chaqirmoqda.
Defoltning potensial oqibatlari
AQSh iqtisodiyotining kattaligi va dollarning asosiy zaxira valyutasi sifatidagi maqomi hisobga olinsa, defolt global inqirozni keltirib chiqarishi mumkin. Darhaqiqat, xalqaro moliya tizimi AQSh iqtisodiyotining yengilmasligiga bo‘lgan ishonchga asoslanadi: jahon zaxiralarining deyarli 60 foizi dollarda saqlanadi.
Defolt yuzaga kelgan taqdirda, mutaxassislar fond bozorlarining qulashi va global iqtisodiyot bo‘ylab xaos vujudga kelishini prognoz qilishmoqda. Dollar va AQSh qimmatli qog‘ozlari investorlar ishonchini yo‘qotadi, bu esa birja indekslarining qulashiga olib keladi. AQShdagi tanazzul zanjir bo‘ylab boshqa muammoli mamlakatlarda qarz inqirozi, xomashyo narxining pasayishi, foiz stavkalarining ko‘tarilishi, kreditlarning qimmatlashuvi va natijada butun jahon iqtisodiyotining sekinlashishiga olib keladi.
Defolt xavfining o‘zi bozorlarda notinchlikni keltirib chiqarishi mumkin. Agar noaniqlik juda uzoq davom etsa, tahdidlar keskin oshadi. Brukings instituti tahlilchilari Vendi Edelberg hamda Luiza Sheyner mazkur tahdidni tavsiflar ekan, “bu [bozordagi tebranishlar] qimmatli qog‘ozlar narxining tushishi, iste’molchilar va biznes ishonchining yo‘qotilishi va xususiy kreditlashning qisqarishini keltirib chiqarishi ehtimoli mavjud”, deya qayd etgan.
“[Amerika] defoltga qanchalik yaqinlashgani sari, vahima shunchalik kuchayadi. Bozorlar tebranuvchan bo‘lib qoladi, ehtimol, fond bozori qulaydi, trejeris bozori (AQShning davlat qimmatli qog‘ozlar bozori) ham muammolarga duch keladi. Bu yaxshi emas”, — deydi JP Morgan bosh direktori Jeymi Dimon Bloomberg TV efirida.
Amerika iqtisodiyotining o‘zi, katta ehtimol bilan, bunday ssenariyda turg‘unlikdan qochib qutula olmaydi, bu boshqa mamlakatlar iqtisodiyotiga ham muqarrar ravishda ta’sir ko‘rsatadi. Dastlabki zarba ostida davlat xarajatlari ulushi katta bo‘lgan tarmoqlar (masalan, mudofaa sanoati), shuningdek, sug‘urta kompaniyalari va banklar qoladi (ularning ko‘pchiligi defoltsiz sharoitda ham og‘ir vaziyatga tushib qolgan).
Oq uy defolt holatida 2023-yilning uchinchi choragida AQSh YAIMining 6,1 foizga qisqarishi, ishsizlikning 5 foizga o‘sishi va fond bozorining 45 foizga qulashini prognoz qilmoqda. Moodyʼs reyting agentligi tahlilchilari yanvar oyida defolt 2008-yilgi inqirozga o‘xshash makroiqtisodiy oqibatlarga olib kelishi mumkinligini ta’kidlagan edi. Ularning hisob-kitoblariga ko‘ra, AQSh YAIMining 4 foizi yo‘qotiladi, 6 mln kishi ishsiz qoladi. Bloomberg iqtisodchilarining fikricha, potensial defolt 2008-yilgi inqirozdan ham jiddiyroq oqibatlarga olib kelishi mumkin.
Favqulodda choralar
Tahlilchilar defolt ehtimolini ayni paytda 1 foiz (balki undan ham kichikroq)ga baholamoqdalar — biroq muddat qanchalik yaqinlashgani sari, bu ko‘rsatkich shunchalik yuqori bo‘ladi. Qolaversa, Janet Yellen tomonidan e’lon qilingan muddatga qaramay, defolt aynan 1-iyunda sodir bo‘lishi shart emas. AQSh hukumati hali ham defoltning oldini olish yoki uni kechiktirish uchun “favqulodda choralar”ga ega. Yellenning so‘zlariga ko‘ra, ushbu favqulodda choralarning samarasi iyun oyi boshida tugaydi. Shu bilan birga, vazir defoltning haqiqiy sanasi taxminiy sanadan bir necha kun yoki hatto haftalarga farq qilishi mumkinligini e’tirof etmoqda.
Shunga qaramay, “Gazprombank” strategiyasini ishlab chiqish markazi rahbari Yegor Susinning fikricha, Yellen defolt tahdidini bo‘rttirib ko‘rsatmoqda va AQSh moliya vazirligi 1-iyundan keyin ham bir muddat chidab tura oladi. Uning hisob-kitoblariga ko‘ra, shu sanaga qadar vazirlik ixtiyorida kamida 130−150 milliard dollar qolishi lozim, bu esa iyun oyidagi budjet taqchilligini qoplash uchun yetarli. Iyun oyi oxirida favqulodda choralar evaziga Moliya vazirligi ixtiyorida yana 143 mlrd mablag‘ bo‘lishi mumkin. Shulardan kelib chiqib, Susin Moliya vazirligi iyul oyi oxirigacha budjet xarajatlarini moliyalashtirishda davom etishi mumkin, deb xulosa qiladi.
Qayd etish joizki, defolt yuz bergan taqdirda, u texnik defolt bo‘ladi — bu mamlakatda pul mavjud, shunchaki undan foydalanish imkoni mavjud emasligini anglatadi. Amerika davlat qarzining o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqilsa, AQShning to‘laqonli defolt bo‘lishi ehtimoli amalda juda kichik: aslida, hatto mamlakatning tashqi qarzi ham ichki qarzdir, chunki g‘aznachilik obligatsiyalari dollarga sotib olinadi. Bunday qarzlarni to‘lash osonroq: muammolar yuzaga kelganda, hukumat kerakli miqdordagi dollarni bosib chiqarishi va ular vositasida kreditorlar bilan hisob-kitob qilishi mumkin. Bu AQShda inflyatsiyaning keskin o‘sishini keltirib chiqaradi, biroq to‘liq miqyosdagi falokatning oldini oladi.
Biroq, AQSh rasmiylari qarz chegarasini oshirish borasida kelishuvga erishgunga qadar yoki boshqa yechimdan foydalanishga majbur bo‘lmagunicha, bozorlarda tebranuvchanlik (ya’ni moliyaviy aktivlar narxining keskin o‘zgarishi) kuchayishi kuzatilishi mumkin: masalan, 2011-yilda, kongressmenlarning murosaga kela olmaganligi fonida, S&P 500 indeksi ikki hafta ichida 17 foizga tushib ketgan edi. Standard & Poors xalqaro reyting agentligi esa o‘sha vaziyatda tarixda birinchi marta AQShning uzoq muddatli kredit reytingini AA+ darajasigacha pasaytirgan, ya’ni mamlakatning qarz majburiyatlarini baholashni “eng yuqori”dan “yuqori” sifat toifasiga o‘zgartirgan edi.
Katta ehtimol bilan, bu safar ham davlat qarzi chegarasi oshiriladi: potensial defolt ham AQSh, ham butun dunyo uchun juda qimmatga tushishi mumkin.
