Ma’lumotlarga ko‘ra, O‘zbekistonda har yili 1000 ga yaqin bolada onkologik kasalliklar aniqlanadi. Xo‘sh, bolalar saratoni qanchalik xavotirli? Uning oldini olish mumkinmi? O‘zbekistonda saratonga chalingan bolalar qanday davolanmoqda?
15 fevral — Xalqaro saratonga chalingan bolalar kuni munosabati bilan «Gazeta.uz» shu kabi savollar bilan Bolalar milliy tibbiyot markazi onkologiya va gematologiya bo‘limi rahbari Kamol Iskandarovga murojaat qildi.
Kamol Iskandarov — onko-gematolog. Germaniya, Avstriya, Koreya, Yaponiya, Turkiya, Malayziya davlatlarida bolalar onkologiyasi bo‘yicha o‘qib, malaka oshirgan.
— Saraton o‘zi qanday kasallik va bolalar saratoni nimalardan kelib chiqadi?
— Saraton — organizmdagi oddiy hujayraning, buzilgan, ya’ni atipik hujayraga aylanishi. U bolalarda ham, kattalarda ham uchraydi.
Hayot davomida shakllanadigan bolalar saratonini keltirib chiqaruvchi aniq sabab yo‘q.
Ayrim kasallanish holatlari tug‘ma xarakterga ega bo‘lib, ona qornida shakllanadi. Masalan, homiladorlik davridagi turli stresslar, onaning surunkali kasalliklarga chalinishi, yashayotgan iqlimining yomonligi, deylik, radioaktiv hududlarda yashash natijasida bola saraton bilan tug‘ilishi mumkin.
Tug‘ilajak farzanddagi saratonni homiladorlik davridagi skriningda aniqlash deyarli imkonsiz. Buning uchun o‘simta bola bilan birga kattalashishi kerak. Lekin bitta o‘simtaning yong‘oqdek — uch santimetr bo‘lishi uchun ko‘p vaqt kerak. Saraton hujayralari avvaliga juda sekin bo‘linadi, yong‘oqdek shaklga kelgandan keyin bu jarayon birdan tezlashib, o‘simta kattalashib ketadi.
Bolaning saraton bilan tug‘ilishi kam bo‘lsa-da, uchrab turadi. Hozir Bolalar milliy tibbiyot markazida shunday holat bilan tug‘ilgan 35 kunlik chaqaloq davolanyapti.
— Yeb-ichilayotgan mahsulotlar tarkibidagi GMO va turli konsentratlar, umuman, notabiiy mahsulotlar saratonga sabab bo‘lishi mumkinmi?
— Bunday savollarga gohida «ha», gohida «yo‘q» deb javob beraman. Chunki oddiy hujayraning atipikka aylanishi uchun undagi muhit buzilishi kerak. Bitta faktor hech qachon saratonga olib bormaydi. Bir nechta faktorlar ta’sir qilsa, hujayra ularga javob qaytarolmay qoladi. Shundan keyin ish faoliyatini to‘xtatib, yonidagi hujayraning DNKsidan nusxa ko‘chirib, yashay boshlaydi. Ana shu nomutanosiblik saratonga sabab bo‘ladi.
Shu faktorlardan bittasi yeb-ichayotgan mahsulotlarimiz ham bo‘lishi mumkin. Lekin u yoki bu bemorga «u aynan mana shu notabiiy mahsulot yoki gazli ichimlikni iste’mol qilgani uchun saratonga chalingan», deb tashxis qo‘yib bo‘lmaydi.
Foto: Madina A’zam / «Gazeta.uz».
— Bolalar saratonining qanday turlari bor? Qaysi turlari keng tarqalgan?
— Saratonning bolalar onkologiyasida ko‘p uchraydigan 14 ta tur bor. Ularning katta qismini leykozlar, qon kasalliklari, qon o‘smalari tashkil qiladi. Bulardan keyin bosh miya o‘smalari va limfomalar turadi. Nefroblastoma, neyroblastoma, robdomiosarkoma, osteosarkoma, embrional, germinogen o‘smalar kam miqdorda uchraydi.
O‘zbekistonda bir yilda mingga yaqin bolaga onko-gemotologik kasallik tashxisi qo‘yiladi. Aslida mamlakatdagi kasallangan bolalar soni bundan ham ko‘p bo‘lishi mumkin. Ammo bizdagi onko-gematologiyaning imkoniyati (mutaxassislar, texnikalarning cheklanganlik darajasi) hozircha bir yilda mingga yaqin holatda kasallikni aniqlay olishga yetadi, xolos.
— Bolalar saratoni qanday belgilar bilan namoyon bo‘ladi? Ota-onalar eng birinchi davrlaridanoq qanday alomatlarni sezib, shifokorlarga murojaat qilishi mumkin?
— Bolalar saratonining belgilari kasallikning turiga bog‘liq. Masalan, yumshoq to‘qima yoki suyak bilan bog‘liq turlarida o‘simta tashqariga o‘sib chiqadi va o‘sha organlarga qo‘l tekkanda ortiqcha narsa borligi bilinadi. Bu kasallikdan xavfsirash uchun sabab bo‘la oladi. Qonda bo‘lsa, umumiy qon tahlilida o‘zgarish paydo bo‘ladi. Ammo ichki organlarda saraton shakllanayotganini bilish qiyin — bunday turlarda saraton dastlabki davrda og‘riq chaqirmaydi. O‘simta hajmi kattalashgandan keyin qaysidir nervni siqib yoki qaysidir organ faoliyatiga ta’sir qiladi.
Foto: Madina A’zam / «Gazeta.uz».
Shuning uchun ham ichki organlar holatini doimiy nazorat qilib turish kerak. Ota-onalarga kamida har 6 oyda farzandlarini umumiy tekshiruvlardan o‘tkazishlarini tavsiya qilamiz. Tekshiruvlar murakkab emas: qorin bo‘shlig‘ini UTT, ko‘krak qafasini rentgenografiya yoki irrigoskopiya qilish va qon tahlili topshirishdan iborat.
Saratonning har qanday turi shakllanish davri boshlanganda bolada holsizlik, ishtahasizlik paydo bo‘ladi. Tana harorati doim 37,5−38 daraja issiq orasida bo‘lib qoladi, tez-tez va ko‘p terlaydi.
Afsuski, bunday paytda ota-onalar bolani ko‘rikka olib chiqqanda oilaviy poliklinikalardagi shifokorlarining aksariyati turli antibiotiklar yoki gormonal muolajalar tavsiya qiladi. Hududlardagi shifokorlar judayam yaxshi ko‘radigan, ommalashgan deksametazon gormoni bor. Deksametazon — supritser (bostiruvchi) xususiyatga ega bo‘lib, organizmga kirishi bilan hujayralar faoliyatini tezlik bilan supritsiya qiladi. Organizmning bunga javob qaytarishga kuchi yetmaydi va bola to‘satdan yaxshi bo‘lib qoladi.
Kamol Iskandarov. Foto: Madina A’zam / «Gazeta.uz».
Deksametazonni qabul qilish, ayniqsa, limfoma shakllanayotgan paytda juda xavfli. Limfoma — bolalarda limfa tugunlarida rivojlanadigan o‘sma hisoblanadi. Yuqoridagi barcha saraton shakllarida uchraydigan belgilar bilan birga bolaning qo‘ltiq osti, bo‘yin, qorin, chov sohalarida limfa tugunlari chiqib, kattalasha boshlaydi.
Limfoma deksametazonga judayam sezgir. Ukol orqali deksametazon suyuqligi organizmga kirishi bilan limfa tugunlari tezda yo‘qoladi. Bemor tuzalganday bo‘ladiyu, o‘smalar ichki organlar — jigar, taloq, o‘pka, suyaklarda rivojlanib ketaveradi. Vaqt o‘tib bosh miyaga ham chiqadi.
Kasallik o‘z belgisini yo‘qotish — eng yomon narsa. Bir voqeani aytib beray. Ko‘rikka bir bolani olib kelishdi. Saratonga hech qanday shubha yo‘q, limfa tugunlari ham, biror yerida o‘sma ham ko‘rinmaydi. Ammo ko‘zlari ko‘rmay qolgan, ikkita buyragi ishlamayapti.
Onasi bilan suhbat davomida gormon olganmi deb so‘rasam: «Ha, bir doktorga borganda, deksametazon yozib bergandi, ahvoli yaxshilandi. Shundan keyin har mazasi qochganda dorixonadan deksametazonni olib, o‘zim qilardim, yana yaxshi bo‘lardi», dedi. Tekshiruvlardan o‘tkazdik. Qarasak, limfomaning eng oxirgi bosqichi. Kasallik har gal belgi ko‘rsata boshlaganda, ukol bilan bu belgilar yo‘qotilavergan.
Oqibatda saraton bolaning miyasiga o‘tib, ko‘zini ko‘r qilib, ikkala buyragini ham ishdan chiqargan. Endi har qanday muolajaga ham, tuzalib ketishidan umid qilishga ham allaqachon kech bo‘lgan edi.
Foto: Madina A’zam / «Gazeta.uz».
— Bolasidagi har qanday belgidan xavfsirash va har bir shifokor yozib beradigan dori-darmonu, tavsiya qiladigan muolajalardan «shubhalanishlari» uchun ota-onalarga tavsiyalar berib o‘tsangiz.
— Ota-onalarga tavsiyalarim: har qanday mutaxassis yozib bergan har bir dori vositasi, muolajani farzandingizga qo‘llashdan avval o‘ylab ko‘ring, erinmay yo‘riqnomalari bilan tanishing. Yaqinda hammamiz ko‘rgan «Dok-1 Maks» siropi bilan bog‘liq holat ko‘zgu bo‘lsin.
Hammada internet bor, unda ma’lumot tiqilib yotibdi. Kasallikni yozing, sizga istalgan axborotni chiqarib beradi. Dorilar haqida ham, siz murojaat qilgan shifokorning darajasi, boshqa bemorlarning u haqidagi fikrigacha ko‘ra olasiz hatto.
Vrachlarni yomonlamoqchi emasman. Onkologiya, gematologiya sohalarida shifokorlarning saviyasi har xil bo‘lib qolishi sababi — O‘zbekiston bo‘yicha standart protokollar yo‘qligida. Standartlar bor, lekin ular protokol emas. Protokol shunday narsaki, kasallikka oid har bir ma’lumot qadamba-qadam, ikir-chikirigacha yozib qo‘yilgan bo‘ladi. Har qanday shifokor protokolni o‘qib, bemorida kasallik ehtimoli bor yoki yo‘qligini ayta oladi.
Davolanib ketgan bemor bolalardan birining shifokorini tasvirlab chizgan surati. Foto: Madina A’zam / «Gazeta.uz»
— Kasallikning qanday darajalari bor? Ularning qaysi birida davolanish va omon qolish nisbati yuqoriroq?
— Onkologiya sohasida kasallikni to‘rtta darajada baholaymiz. Faqatgina buyrak kasalligida beshta bosqich qilingan. Chunki ikkita buyrak bor. Agar ikkalasi ham zararlansa, beshinchi bosqich bo‘ladi. 1 va 2-darajada murojaat qilinganda 95 foiz bemorlar tuzaladi. 3-darajada bu foiz kamayadi, 4-darajada esa judayam kamayib ketadi.
Qancha ko‘p vaqt o‘tsa, saraton hujayralari tananing turli qismlariga shuncha ko‘p tarqab ketaveradi. Bosh miya saratonining 3 va 4-bosqichlarida tuzalish nisbati juda kam. Chunki bosh miya o‘smalariga hamma dorilar ham ta’sir qilavermaydi.
Shuningdek, bemorda kimyoviy davoga nisbatan o‘rganuvchanlik paydo bo‘lib qolsa yordam berish imkonsiz. Davolanish jarayonida belgilangan dozada kimyo qilinmasligi o‘rganuvchanlikka sabab bo‘ladi. Oddiygina metotreksat dorisi 1 metr kvadratga 12 gramm yuborilishi kerak. Ayrimlar 1−2 gramm qiladi. Bu natija bermaydi.
Agar bu holat takrorlanib, 1 grammdan 2−3 marta qilinsa, 4-martada 12 gramm metotreksat yuborsangiz ham foydasi bo‘lmaydi. Chunki bola organizmi doriga allaqachon o‘rganib bo‘ldi. Bunday holat juda kam bo‘lsa-da, uchrab turadi.
Foto: Madina A’zam / «Gazeta.uz».
Rivojlangan davlatlar 4-daraja judayam kam uchraydi. Bizda esa aksincha, 3 va 4-daraja bilan kelish haddan ziyod ko‘p. Bunda ota-onalarning ham, hududiy shifokorlarning ham aybi bor. Surxondaryodan bir bemor keldi, jag‘ida choynakdan katta o‘simta bor. Insonning og‘iz bo‘shlig‘i Alloh tomonidan shu darajada mukammal qilib yaratilganki, og‘iz bo‘shlig‘ida ortiqcha narsa paydo bo‘lsa, birdan seziladi.
Bola tomog‘imda yoki tilimning tagida qattiq narsa bor deb shikoyat qilgan, gapirish va ovqat yeyishda qiynalgan bolaning ahvoli 5−6 oyda bu darajaga kelib qolmagan, u kamida bir yil shunday azoblangan, yaqinlari esa bunga befarq qaragan. Shu vaqt oralig‘ida ota-onasi hamma irimlarni qilgan: echkiyu ho‘kiz so‘ygan, folchiga ham borgan, ilonu chayonni ham yedirgan, keyin oxiri shifokorga kelgan. Lekin bu paytda ancha kech bo‘lgandi.
— Saratonni davolashning qanday bosqichlari bor?
— Bugungi kunda O‘zbekistonda saraton uch xil yo‘l bilan davolanadi: jarrohlik, kimyoterapiya, nur terapiya. Dunyo tajribasida suyak iligini ko‘chirib o‘tkazish, immunoterapiya, target terapiya, praton terapiyalar ham keng qo‘llaniladi. Bulardan ayrimlarini yaqin kelajakda tajribada qo‘llash bo‘yicha rejalarimiz bor. Ularni amalga oshirib ko‘rmay, natija ko‘rsatmasdan turib biror narsa deyishni xohlamasdim.
Keling, osteosarkoma — suyak xavfli o‘simtasining davolash bosqichlarini tushuntiraman. Bu kasallik ko‘proq son suyagi va uzun suyaklarda uchraydi. Belgisi suyakda kattalashish boshlanishi bilan namoyon bo‘ladi. Avval biopsiya olamiz.
Biopsiya — o‘smadan ma’lum bir bo‘lak material olish uchun qilinadigan amaliyot. Uni maxsus asboblar, jarrohlik yo‘li, endoskopik yo‘l bilan ham olish mumkin. Biopsiya mikroskopda ko‘riladi va gistologik tekshiruvda to‘qimaning xususiyatini ko‘rsatadi. Bundan hujayra saratonga aylanganmi yoki yo‘q, agar saraton bo‘lsa, yaxshi sifatlimi yoki yomon sifatli ekanini xulosa qilish mumkin.
Osteosarkoma tashxisi tasdiqlangandan keyin birinchi navbatda yuqori dozali kimyoterapiya o‘tkazish kerak. Yuqori dozali kimyo O‘zbekistonda avval qo‘llanmas edi. Bolalar milliy tibbiyot markazida yaqinda yo‘lga qo‘ydik. 20 ga yaqin bemor yuqori dozali kimyo olyapti. Protokol bo‘yicha davoning muddati, qanday qilinishi belgilab olinadi. Undan keyin jarrohlik amaliyoti orqali endoprotez qo‘yiladi yoki o‘sma olib tashlanadi. Operatsiyadan keyin protokolga ko‘ra yana kimyoviy davolar davom ettiriladi.
Foto: Madina A’zam / «Gazeta.uz».
Aslida, aksar hollarda onkologik kasalliklarning hammasi qaysi bosqichda bo‘lishidan qat’i nazar kimyoviy davodan boshlanadi. Lekin o‘simtani olib tashlash imkoniyati bo‘lsa, avval jarrohlik amaliyoti qilinadi. Keyin bemor tekshirilib, gistologik ko‘rikdan o‘tkaziladi va kimyoviy davo boshlanadi.
Kimyoviy davo har 21 kunda qilinadi. Chunki suyak ko‘migi shu vaqtning ichida tiklana oladi. Agar bu davrda uzluksiz davo qilinsa, ko‘mikning ishi buzilib, qon hujayralarini ishlab chiqarishni to‘xtatadi. Kimyoterapiyaning davom etishi esa protokolga qarab har xil bo‘ladi. 10 yo 12 kun, ayrimlarda bir hafta yoki yana boshqacha muddat. Ba’zi hollarda kimyoviy davo uchun alohida belgilanadigan kun-soatlar ham bor. Shuning uchun ham standart protokol juda muhim.
Kimyoterapiya, jarrohlik amaliyotlarining hammasi tugagach, kasallik remissiya (belgilarning zaiflashuvi)ga chiqadi. Shundan keyin bemorni yana 5 yil davomida kuzatamiz. Boshida har oy kelib turadi, keyin holatiga qarab har 6 oyda, so‘ng har bir yilda kelishadi. 5 yilgacha kasallik qaytalanmasa, tuzalgan hisoblanadi.
Rivojlangan va bir qancha rivojlanayotgan davlatlarda saratonni davolashda juda ko‘p usullardan foydalaniladi. Shuning uchun natijalari ham yuqori. Germaniya, Koreya, Yaponiya kabi davlatlarda CAR T-Cell terapiya va immunoterapiya amaliyoti qo‘llaniladi.
CAR T-Cell terapiya — bemorning saratonga chalingan hujayrasini olib, unga qarshi kurasha oladigan hujayralarni yasab, ko‘paytirib, bemorning qoniga quyish. Yasalgan hujayra saraton hujayralarini tanish xususiyatiga ega bo‘lib, hamma saraton hujayralarini topib o‘ldiradi. Immunoterapiyada esa rak hujayralari o‘ldiradigan dorilar qabul qilinadi. Ular juda qimmat turadi.
Germaniya, Yaponiyada molekular-genetik laboratoriyalar bor. Bu orqali saraton tashxisi qo‘yilgan bemorga qanday dorilar qo‘llash mumkinligini chiqarib olish mumkin. Bemorning o‘sma hujayrasi olinib, laboratoriyaga topshiriladi.
Bir kunning ichida shifokorning qo‘liga shu bemorga qanday dorilarni qo‘llash yaxshi samara berishi mumkinligi haqidagi ro‘yxat keladi. Bu bilan saratonga chalingan har bir shaxs uchun uning saraton hujayrasi xususiyatlaridan kelib chiqib alohida davolar qo‘llaniladi.
Foto: Madina A’zam / «Gazeta.uz».
— Saraton to‘liq davolangandan keyin qaytalanishi yoki bir organizmda saratonning turli shakllari uchrashi ham mumkinmi?
— Ha. Kam bo‘lsa-da uchrab turadi. Bu ikkilamchi saraton kasalligi deb ataladi. Masalan, retinoblastomadan sog‘aygan bemorda 20−30 yil o‘tib ikkilamchi osteosarkoma kelib chiqishi mumkin.
Retinoblastoma — xavfli ko‘z saratoni. Bu kasallik tashxisini onkolog emas, oftalmolog qo‘yadi. Retinoblastomada ko‘z shox pardasining birinchi qavatida yaltiroqlar paydo bo‘ladi. Bola ko‘zidagi nuqsonsifat yaltiroqlar va ko‘z og‘riqlaridan shikoyat qilganda buni ota-ona ham sezishi mumkin.
Bemor uzoq vaqt davolanib, saratondandan qutulishga harakat qildi. Uzoq vaqt davomida bemorda qilinadigan har qanday muolaja: qon quyish, osma ukollar, kimyoterapiya, nur terapiyalar hujayraga ta’sir qilishini natijasida ikkilamchi saraton kelib chiqishi mumkin.
— Bola organizmining saratonni ko‘tara olish, davolanish nisbati qanday?
— Bolasida saraton tashxisi qo‘yilgan har bir ota-onaning beradigan umumiy savoli bor: «Bolam kimyoni ko‘tara oladimi?». Kattalarga nisbatan bolalar kimyoviy davoni yaxshi ko‘taradi. Kattalarga nisbatan bolalarda kimyoviy davo yaxshi natija beradi. Kattalarga nisbatan bolalarda saratondan tuzalish darajasi yuqori. Chunki bola organizmi yosh, unda boshqa kasalliklar bo‘lmaydi yoki bo‘lganda ham bittadan oshmaydi.
Kattalarda hamroh kasalliklar ko‘p bo‘ladi. Organizm qancha katta, keksa bo‘lsa, kimyoviy davoni qabul qilishi shuncha qiyin bo‘ladi. Osteosarkoma kasalligida ham kattalarda kimyoviy davoning natijasi bo‘lmaydi, bolalarning suyagi yosh bo‘lgani uchun tez ta’sir qiladi. Suyak iligini ko‘chirib o‘tkazish amaliyoti ham kattalarga nisbatan bolalarda yaxshi natija beradi. Biror muolajaning asoratlari ham bolalarda kamroq bo‘ladi.
Foto: Madina A’zam / «Gazeta.uz».
— Bolalar milliy tibbiyot markazidagi onko-gematologiya bo‘limi necha o‘rinli? Nega aksar hollarda onkologik kasallikka chalingan bemorlar davolanish uchun poytaxtga intiladi? Viloyatlarda ham davolash markazlari bor-ku.
— Markaz 20 ta o‘ringa mo‘ljallab ochilgan. Lekin boshqa bo‘limlarda ham yotqizib, bir vaqtda 30−40 tagacha bolaga muolaja qilyapmiz. 2021 yilda belgilangan miqdorga ko‘ra, 530 nafar bemor qabul qilishimiz kerak edi, 700 kishi bo‘ldi. 2022 yildagi miqdor 600 kishi edi, 1015 nafar bemorni qabul qildik.
Viloyatlarda bolalar onko-gemtolog mutaxassislari kam, shifoxonalarning sharoitlari ham o‘ziga yarasha. Ayrim joylarda bolalar va kattalar bo‘limi qo‘shilib ketgan. Shuning uchun ham ko‘p bemorlar yo Respublika onkologiya markaziga, yoki Bolalar milliy tibbiyot markaziga keladi. Ammo ikkita joy butun O‘zbekistondagi ehtiyojni qoplay olmaydi.
Foto: Madina A’zam / «Gazeta.uz».
Bolalar milliy tibbiyot markazidagi mutaxassislar boshqa chet davlatlarda o‘qib, tajriba oshirib qaytgan. Bizda qo‘llaniladigan kimyoviy davolar Janubiy Koreya protokoli asosida bo‘lgani uchun yaxshi natija beradi. Bu davlat bilan doimiy hamkorligimiz bor. Ustozimiz — koreyalik professor Kang janoblari Seul milliy universiteti Bolalar onkologiya markazi rahbari. Har 3−4 oyda markazimizga keladi, shuningdek, telemeditsinadan foydalanib ishlarimiz, natijalarimizni tahlil qilamiz.
Bolalar onko-gemotologiyasi o‘zi kichkina soha. Gematologlarni bilmadimu, respublikadagi onkologlar 30 nafarga ham yetmaydi. Kattalar onkologiyasining kimyoterapiyadan tortib, boshqa muolajalarigacha bolalarnikidan tubdan farq qiladi. Ularning tajribasini qo‘llasak, xato bo‘ladi. O‘z navbatida ulardan o‘rganishimiz ham besamar. Buning yechimi — xalqaro tajribani o‘rganish.
Ammo O‘zbekistondagi bolalar onkolog mutaxassislari o‘z qobig‘idan chiqishni, yangi bilimlarni olishni xohlamaydi. «Bolalarni qo‘llab-quvvatlash jamoat fondi» tomonidan bir qancha yoshlar chet davlatlarida o‘qitilyapti. Ular qaytib kelib, bilim-tajribalarini qo‘llashadi. Lekin o‘sha paytgacha hozirgi mutaxassislar hozirgi bemorlarni davolash olishi kerak-ku.
Boshqa davlatlarda malaka oshirish uchun vazirlik tomonidan pul ajratiladi. Kattalar onkologiyasidan o‘tgan yilning o‘zida 50−60 mutaxassis borib o‘qib, tajriba oshirib qaytdi. Hatto bir nechta bolalar gematologlari ham borib kelishdi. Lekin bolalar onkologiyasidan o‘zimizning Bolalar milliy tibbiyot markazidagi mutaxassislardan tashqari boshqa biror onkolog malaka oshirib kelmadi.
Davlat «pulini to‘layman» deb turganda borib o‘rganib kelish nahot shunchalar qiyin bo‘lsa? Kimdir qo‘lidan ushlab turib, o‘qitib kelmaydi-ku. Shifokorlarning o‘zi ham sal harakat qilishi, uyg‘onishi kerak.
Foto: Madina A’zam / «Gazeta.uz».
Viloyatlardagi onkolog shifokorlarning salohiyatini oshirmasak, Toshkentda qilinadigan davolar ham besamar ketadi. Biz bemorlarni uzoq vaqt o‘zimizda ushlab turolmaymiz. Davolash muddati 10−12 kun. Onkologiyada davolash jarayoni nihoyalangach, asoratlar bilan ham kurashish kerak.
Viloyatlardagi mutaxassislar asoratlar bilan kurasha bilmayapti. Shunday muammo tufayli ikkita viloyatda ikki bemor remissiyaga chiqqan davrida nobud bo‘ldi.
Bugungacha O‘zbekistonda yuqori dozali kimyoni qo‘llamaslikning sababi shu: bemorning olamdan o‘tib qolish ehtimoli baland. Aksar shifokorlar shu qiyinchilikdan qo‘rqishadi.
— Viloyatlardan poytaxtga kelishning sababi tibbiy jihozlar bilan ham bog‘liqmi?
— Ha. Tibbiy jihozlar yetarli emasligi ham mutaxassisga borib taqaladi. Mutaxassis bo‘lmasa, tibbiy jihoz ham yo‘q. Misol tariqasida aytaman, Samarqand viloyat kardioxirurgiya markazi respublikanikidan zo‘r bo‘lsa zo‘rki, aslo qolishmaydi. Ularning to‘rt-besh xodimi Rossiya kardioxirurgiyasida necha yillab ishlab keldi. Ular kelganidan keyin kerakli hamma narsani davlatdan talab qilib oldi. Qanday tibbiy jihoz kerakligini mutaxassis aytadi, mas’ullar ta’minlaydi.
— Bolalar onkologiyasida mutaxassislar kamligining sababi nimada?
— Sababi — bolalar onkologiyasi qiyin soha. Saratonning 14 turi uchun 14 xil davo qo‘llaniladi. Tibbiyot talabalari aksar holatlarda bunday qiyin sohani tanlaguncha tor mutaxassisliklardan ketishni ma’qul ko‘radi. Juda ko‘p muammolarda pulning asosiy harakatlantiruvchi vosita ekanini inobatga olganda, ehtimol, shu yerda davlat ham harakatga kelishi muammoga yechim bo‘la olar.
Bu sohaga bir yilda 2−3 ming shifokor kerak emas. Hozir 30 ga yaqin bo‘lsa, yana 70−80 mutaxassis qo‘shilib 100 nafarcha bo‘lib qolsa, bu miqdor O‘zbekiston uchun bemalol yetadi. Bolalar onko-gematologlarining maoshlarini oshirish mutaxassislarni ko‘paytirishga sabab bo‘lishi mumkin.
Tibbiyot oliygohlarida o‘qiyotgan talabalarga motivatsiya uchun aytishim mumkin: bolalar onko-gemotologiyasida o‘rganilmagan bilim, o‘zlashtirilmagan tajribalar ko‘p. Agar tibbiyotda nimadir yangilik, qolaversa, juda kerakli va foydali ish qilmoqchi bo‘lsangiz, ikkilanmay shu yo‘nalishni tanlashingiz mumkin.
Foto: Madina A’zam / «Gazeta.uz».
— Bolalar onkologik kasalliklaridan davolanishda moddiy holat qanday rol o‘ynaydi? Kam ta’minlangan, oddiy qilib aytganda, kambag‘al odam saratonga chalingan bolasini saqlab qola olish imkoni qanday?
— Moddiy holat judayam katta ahamiyatga ega. Ammo hammasi ota-onaning o‘ziga bog‘liq. Bir xil ota-onalar puli yo‘q bo‘lsa ham harakat qiladi. «Doktor, doriga pulim qolmadi», desa, biz ham qarab turmaymiz. Homiylar izlaymiz yoki «Ezgu amal», «Zamin» va shunga o‘xshash boshqa fondlardan iltimos qilamiz. Shifoxonada davlat tomonidan ham ancha-muncha dorilar berilyapti, ta’minot oldingidan farqli.
Moddiy holati yaxshi bo‘lmagan ayrim ota-onalar harakat ham qilmaydi, birovdan so‘rab ham ko‘rmaydi. Pulim yo‘q deb muolajalarni qoldiradi, ogohlantirib, biror yo‘l ham so‘ramasdan vaqtida kelmay, kechikadi yoki bir nechtasidan keyin to‘xtatib qo‘yadi. Ayrimlarga shunchaki bolasi qiziq ham emas, taqdirga tan beradi-qo‘yadi. Harakatini qilsa, Alloh ham yo‘llarini ochadi. Muhimi to‘xtab qolmaslik kerak.
Ziyoda Ramazonova suhbatlashdi.
Tasvirchi va montaj ustasi Ma’murjon Obrahmatov.
