1989 yil 21 oktabrda O‘zbekistonda o‘zbek tiliga davlat tili maqomi berilgandi. 33 yil davomida bu borada katta-kichik qadamlar tashlandi, biroq o‘zbek tili maqomini to‘la-to‘kis mustahkamlay olmadi. Til borasida yechimini kutayotgan muammolar hamon kamaymagan. «Gazeta.uz» sana munosabati bilan oktabrni — «O‘zbek tili oyligi» deb e’lon qiladi va har kuni o‘tgan vaqt ichida turli nashrlarda chop etilgan, dolzarbligini yo‘qotmagan maqola, nutq, fiqralarni qayta berib boradi.
Qachon o‘zbekcha gapiramiz?
O‘zbek tili qonuniy maqomga ega bo‘lganiga uch yil to‘layotir. Hazilakam muddat emas. Xayriyat, endi ko‘ngil tusagancha ona tilimizda so‘zlayapmiz: ko‘cha-ko‘yda, ishxonada, boshqa jamoat joylarida. «Ayrim» xonadonlarda! Majlis-mashvaratlarimiz o‘zbekcha, asosiy munshaot o‘zbekcha — katta-kichik idoralar ham davlat tilida ish yuritmoqni mashq qilyapti. Yana shukr, ofarin!
Darvoqe, chinakamiga o‘zbekcha gapiryapmizmi?..
Mazkur mulohazalar ko‘p vaqtdan beri ko‘nglimda yuradi. Matbuotda bu xususda bir talay maqola ham chiqdi (mualliflari baraka topsin), lekin hamon shulardagi ba’zi fikrlarni davom ettirish istagi susaymaydi; foydali takrorning ziyoni yo‘qdir.
Yashirib nima, garchand so‘zga, so‘z san’atiga mehr sobiq «Guliston» jurnalidagi ustozlar sabog‘iga qo‘shilib, o‘zimizni tilga uncha-muncha mohir-u jonkuyar hisoblasak-da, yozgan-chizganlarimizda shunga amal qilmoqqa intilsak-da, davlat tili jabhasidagi anov ot surishlarda har doim ham oldingi saflarda bo‘la olmaganimiz pushaymonligi bor.
Nachora, birov o‘kirib yig‘laydi, birov — jimgina, lekin dildan… Xullas, birda odatdagi dangasalik tufayli, birda jur’atsizlik sabab yoki fikr takrori andishasida paysalga solib, mulohazalarimizni bunday maqola qilib yozmadik.
Mayli, gap bunda emas hozir. Muhimi — xalqimiz madaniy taqdiridagi bu ulug‘vor voqeaning oddiy tomoshabini emas, ehtirosli shinavandasi, duogo‘yi bo‘lganimiz. Taskin shu.
Mana, nihoyat, murod hosil. Ona tilimiz qaddini rostlagach, ancha-muncha ish qilindi. Bu orada bilib oldik: respublika — jumhuriyat ekan, gazeta — ro‘znoma ekan, territoriya — hudud, oblast — viloyat, rayon — nohiya, deputat — noib, radio — ovoznigor, diktor — suxandon… Shuningdek — oynoma, majalla, jarida, rayosat, dastur va hokazo yangiliklar.
Bu so‘zlarni o‘rni-o‘rnida ishlatish, to‘g‘ri-noto‘g‘riligi borasida har xil fikrlar aytildi, atamashunoslik qo‘mitasining mo‘’tabar tavsiyalari e’lon qilindi, ammo baribir… Masalan, «nohiya» so‘zini ma’qul deganni hali uchratmadim, lekin uni ishlatmagan odam qolmadi. Yoki: «jarida», «dastur», «kengash» so‘zlarini har doim ham o‘rnida qo‘llayapmizmi? «Sharq yulduzi» oynoma bo‘lsa, oyda ikki bor chiqadigan (afsuski, hozir bir marta chiqyapti) «Mushtum»ni nima deb atamoq kerak? Dastlab «sovet» so‘zini ishlatishda ham chalkashlik bo‘ldi. Ustozlarimizdan birovi hazilnamo gap qilgani esimda: «Oldin sovet yozuvchisi edik, endi kengash yozuvchisi bo‘ldik».
Mayli. Shunisiga ham shukr. O‘zanni to‘ldirgan suv bir loyqalanib, keyin tiniqadi. Sekin-asta bari iziga tushib ketar. Qaqrab yotgan taqirga har qancha suv kam. Muhimi — tilimiz o‘zbekchalashyapti. Lekin chinakam o‘zbek tilida gapiryapmizmi, yozyapmizmi? O‘zbekcha fikrlashning ahvoli qanday?
Birorta begona so‘z aralashtirmay, «madaniy til»da so‘zlayotgan ziyoliga: «Siz o‘zbekcha gapirmayapsiz», desangiz baloga qolasiz. Radio-televizordagi chechan roviy yoki to‘ylarda «qarsillatib» biyronlik qiladigan «ocharchi»ga shu gapni aytib ko‘ring-chi!
Lekin nadomatlar bilan ta’kidlamoq kerakki, radiomiz ham, televideniye ham, aksariyat gazet-jurnal ham o‘zga tilda fikrlash, o‘zga tildan nusxa ko‘chirish, aniqrog‘i — tarjima tili asoratidan hamon qutula olgani yo‘q. O‘ylaymanki, bu hali-beri daf bo‘ladigan balo emas. Chinakam til tabiatini his qiladigan odamga azob! Bugun unday odam na miriqib televizor ko‘ra oladi, na gazet o‘qiy oladi, na… Xunoblik, qonbosim! Oliy Kengashdagi vakillarimizning nutqini eshitib, dod degingiz keladi. Sanoqli besh-o‘n kishini istisno qilganda, ular o‘zlari qo‘l ko‘tarib qonunlashtirgan tilda o‘xshatib gapiradimi? Xalq vakillari! Gohida, «Bu odam o‘zbekcha yaxshi gapirolmas ekan, boshqa tilga mohir bo‘lsa kerak» degan gumonlarga borasiz. Ma’lum bo‘ladiki, «boshqa tili» ham «o‘zimiz qatori» — «tvoy-moy». Ammo bo‘sh kelish yo‘q, zo‘r berib tirishadi:
«Respublikamiz jumhuriyatida, «rayonimiz nohiyasida»…
Bunday «til»ni xalqimiz «chulchut tili» deydi. To‘g‘ri baho!
Ikki jahon ovorasi, arosat!
Buning sabablari ayon: tilga e’tiborsizlik, milliy madaniyatga beparvolik, zo‘ravon mafkura, makkor siyosat, istiqbolsizlik dard-u kasofati. Egnimizdagi kostyumga, bo‘yinboqqa qanchalik ko‘nikkan bo‘lsak, birov-begonaning tili, hatto fikrlash tarzi ham kundalik turmushimizga shunchalik singib ketgan.
Shu o‘rinda bir haqiqatni tan olaylik. Milliy tafakkurimiz shu darajada aynidiki, o‘ris tilida gapirish, o‘rischa fikrlash ona tilimizda gapirish, fikrlashdan oson, o‘ng‘ayroq bo‘lib qoldi — tilga tezroq ilashadi-da. Ko‘p hollarda o‘rischa fikrlab, o‘zbekcha bayon qilamiz. Negaki — hukmron til, hayotning yetakchi jabhalarida, yo‘q-yo‘q, hayot-mamotga musoviy qaltis vaziyatlarda keng miqyosda, aksari majburiy suratda qo‘llanib-qo‘llanaverib «pishgan», sayqal topgan zamonabop til. Shakl-andozalari sinalgan, tayyor.
Nima, boshqa tillar bunga nomunosibmi? Munosib, ming bora munosib. Buning uchun uni rasman qo‘llamoq, «piligini ko‘tarib qo‘ymoq», hayotiy zarurat darajasiga — davlat tili maqomiga yetkazmoq darkor, xolos. Yagona sharti — amalda! Ana shundagina muddaoga erishiladi.
«Bolalarcha so‘llik kasali»ga chalinib yurgan kezlarimizda, ona tilimiz siyqa tuyulib, o‘zimiz ham «original»likka, zamonaviylikka intilgan joylarimiz bo‘lgan.
«Dugonangizdan nafratlanaman» degan jumlamni «Dugonangizni ko‘rarga ko‘zim yo‘q» deb tahrir qilayotib, talabchan muharrir Vahob Ro‘zimatov ta’na-taajjub aralash so‘ragan edi: «Yoki sizlar, hozirgi yoshlar shunday gapirasizlarmi?».
Hozirgi yoshlar shunday gapiradi, domla! Chunki ular biz yozgan kitoblarni o‘qigan, biz ishlagan kinolarni ko‘ryapti… U yog‘i o‘zingizga ma’lum. Axir, telefon go‘shagini olib, o‘zbekona tavoze bilan «labbay» demoqning o‘rniga «eshitaman» («slushayu») deymiz-ku to‘ralarcha! Holbuki, birov bizga: «Eshitmaysan, qulog‘ing og‘ir, karsan», deyayotgani yo‘q.
«Malakasini oshirdi», «mahoratini oshirdi» degan gap turganda xunukdan xunuk, bema’ni — «o‘z ustida ishladi» («nad soboy rabotal») deb qo‘llaymiz. «Osh bo‘lsin» emas, «yoqimli ishtaha» demoq bilan madaniy ko‘rinmoq bo‘lamiz. Besh yashar o‘g‘ilchamiz: «Oyim menga qo‘lqop olib berdilar» emas, «Menga qo‘lqop olib berishdi» («Mne kupili perchatki»), deydi; maktabni tugatayotgan qizimiz: «Sizga telefon qilishdi» («Sizga falonchi aka yoki kimdir telefon qildi», «Sizga telefon bo‘ldi» demoq o‘rniga), deydi. Telefon qilgan kim? Odamning og‘ziga yomon gap keladi…
O‘zbek tili tabiatiga ko‘ra, gapning egasi tushgan qolgan majhul holatda «so‘rashdi», «aytishdi», «chaqirishdi» deb emas, «so‘raldi», «so‘radilar», «aytildi», «chaqirildi» tarzida ishlatiladi.
Yaqin-yaqingacha metroning oxirgi bekatiga yetganda «Vagonlarni bo‘shatib qo‘yinglar!» degan dag‘dag‘ani eshitib, «Nima, vagoningda o‘tin yo ko‘mir bormidiki, bo‘shatib qo‘ysam, hammolingni topibsan!» degingiz kelardi.
«Katta rahmat» degan gapni har qadamda ishlatamiz. Vaholanki, rahmatning katta-kichikligini o‘lchash bizning qo‘limizda emas, rahmat — Xudoniki, uning katta-kichigi bo‘lmaydi. Ha, boringki saxovatimiz oshib-toshsa, «ming rahmat», «ko‘pdan-ko‘p rahmat», «baraka toping» demog‘imiz mumkin, xolos. «Katta rahmat»ning qayoqdan kelgani esa ma’lum.
Bir vaqtlar ana shunga o‘xshash «g‘alati mashhur» iboralarni to‘plab yurardim. Ushbu qaydlarni yozmoqqa kirishganda qidirib ko‘rdim — topolmadim. Lekin achinmadim, chunki bunday misollar har qadamda uchraydi.
Xo‘p, bular-ku kundalik muloqotga oid «kurmak»lar. Matbuotdagi ayrim «qorishma»larni qayta-qayta hijjalab, mag‘ziga yetolmagach, o‘rischasini topib o‘qimoqqa majbur bo‘lasiz. Yoki aksariyat o‘rischa fikrlab, maqsadingizni o‘zbek so‘zlari bilan bayon qilsangiz, deylik, xorijdan kelgan vatandoshlarimiz tushunolmay, «Bular nima deyapti?» deb hayron. Ularning nutqiga quloq tutib esa siz ajablanasiz, ammo ko‘nglingizning tub-tubida unutilgan qadrdon bir ohanglarni ilg‘agandek bo‘lasiz.
Ahvol shunaqa. O‘zbek o‘zbek bilan tilmoch orqali tillashadi.
Nima, ona tilimiz bugungi axborot bo‘roni zamonidagi ba’zi mavhumroq fikr-o‘ylar, murakkabroq tushunchalarni ifodalamoqqa qodir emasmi?
Hazrat Navoiy, Bobur Mirzo, Abdulla Qodiriy ijod etgan bu tilda inson hayotiga xos neki holat bo‘lsa, barini ifodalash mumkin! Bunga ishonch hosil qilmoq uchun ana shu ulug‘lar bisotini mutolaa etmoq kifoya. Ul zotlarning avlodlari bo‘lmish noqobilmiz, xolos. O‘z tilimiz, milliy tafakkurimizni qo‘yib, begonasi «sori yuzlangan», bunga majbur etilgan, buning mash’um oqibatlarini anglamoq pallasiga endigina yetgan — biz aybdormiz.
Chorasi bormi?
Chorasi — turkona tafakkurga yuz burmoq, vassalom. Negaki, teskari ko‘ngillar bir xilda fikrlamaydi, gapirmaydi; gapirsa — sun’iy, notabiiy chiqadi.
Muayyan tilning tabiati o‘sha xalqning makoni, maishati, madaniyati, ruhiyati, fe’l-atvori, tafakkur tarzi va yana allaqancha muhim unsurlarga bog‘liq. Birgina misol: qo‘lni ko‘krakka qo‘yib «marhamat» demoq bilan g‘o‘ddayib turib «marhamat» demoqni qiyoslab ko‘ring — ikki dunyo!
Yozma nutq bilan og‘zaki nutqimiz o‘rtasidagi farqni ayting. So‘zlashuv tilimiz qashshoqlashib, to‘porilashib ketgan. Nozikroq ma’noni anglatmoq uchun biron kitobiyroq iborani ishlatib qo‘ysangiz kulgiga qolasiz, darhol o‘sha so‘z o‘zingizga laqab qilib taqiladi — shu darajaga yetdik. Esimda: bolaligimizda kitobni ko‘proq o‘qiydigan bir tengdoshimiz bahs chog‘i «aksincha» degan so‘zni qo‘llab, nomi Aksincha bo‘lib ketgan edi.
Tilimiz asli turkona zarofatga, lutf-u marhamatga serob zer-zabarli til. U tabiatan, ichki qonuniyatlari jihatidan ham Ovrupo tillariga tamomila o‘xshamaydi. Biz ana shu sertakalluf, nozik qochirig‘-u majozlarga boy shirali tilni quruq axborot tiliga yaqinlashtirib qo‘ydik, zer-zabarni ortiqcha ko‘rib, shaklni mazmunga to‘liq qurbon qildik. Nasr tilining yetarli ishlanmagani bir chekkasi shundan.
Sobiq «Guliston» jurnalining bir guruh ijodkorlari «Yoshlik» jurnaliga o‘tib ishlaganimizda, kelgan qo‘lyozmalarni «o‘zbekchalashtirish»ga urinib, «bo‘yab» yotardik. «Ifoda o‘zbekcha emas», desak, mualliflar hayron, ba’zilari darg‘azab: «Bunday yozsa ham bo‘ladi-ku, nima farqi bor?!».
Bunday yozsa ham bo‘ladi-yu… bunday yozmaslik kerak. Agar yozuvchilik da’vo qilsak, til ustidan, so‘z ustidan kun ko‘rsak, shu ishni kasb etgan bo‘lsak, albatta!
Ma’lumki, o‘zbek hech qachon «To‘yga borasanmi? — so‘radim», deb gapirmaydi. Bu qurilma o‘rischa matnga xos. O‘zbekchasi «- deb so‘radim» shaklida bo‘ladi. Ishonmasangiz — Abdulla Qodiriyga murojaat qiling, Abdulla Qahhor, Mirzakalon Ismoiliy kabi til zargarlarining matnlarini olib ko‘ring. «Xo‘sh, nima farqi bor? — deyishlari mumkin hariflarimiz. — Kim shuni tekshirib o‘tiribdi, muhimi — mazmun».
To‘g‘ri, mazmun muhim, lekin…
Hatto bir «dono» o‘ziga raqib hisoblagan yozuvchining bir sahifa necha bor «deb» va «dedi»ni ishlatganini sanab chiqib, bizni mot qilmoqchi bo‘lgan. Avvalambor, har bir so‘zni o‘rnida, rasamadi bilan qo‘llash, lozim bo‘lsa undan «qochish», boshqacha ifoda shakllarini qidirish — yozuvchining mahoratiga bog‘liq ish. Qolaversa, «deb», «dedi»lari ko‘p yoki jumlalari «di» qo‘shimcha bilan tugaydi, deb… burnimizni kesishimiz oqilning ishi emas.
Xo‘sh, gapirgan gapimiz, yozgan jumlamizning sof o‘zbekcha ifodalangan-ifodalanmaganini qanday aniqlash mumkin? Buning eng oddiy yo‘llaridan biri — qaysi jumla o‘rischaga osongina ag‘darildimi, bilingki, u aslida o‘zbekcha emas.
Menimcha, bugun uncha-muncha ziyolimizdan ko‘ra, daladagi dehqon-u dashtdagi cho‘ponning tili jonliroq, shiraliroq — o‘zbekcharoq. Negaki u — buzilmagan, qorishmagan, «madaniy»lashmagan.
Alqissa, qachon o‘zbekcha raso gapiramiz, yozamiz? Buning chinakam maktabi qayda?
Bu maktabning sabog‘i mumtoz adiblarimizning o‘lmas sahifalarida, xalq og‘zaki ijodining bitmas-tuganmas sarchashmalarida, bobo-bibilarimizning bolalikda bizga so‘ylagan ertak-matallarida, bozor rastalari ora kezganda yoki savdolashganda quloqlarimizga chalingan uzuq-yuluq gaplar, luqmalar-u nuroniylar choyxonasidagi tamkin gurunglarda…
Yana — keyin-chi?
So‘zlamoqqa og‘iz juftlaganda, yozmoq uchun qo‘lga qalam olganda, bir dam andisha qilinsa, kiroyigina jon koyitilsa — kifoya.
…Yozganlarimni o‘qib chiqib, «O‘zlaridan so‘rasak?» degan mutoyibaomuz gapni esladim. Nachora, beayb — Parvardigor. Shu mulohazalarni tezroq izhor etish istagi, shoshqin davrga xos odatdagi besabrlik bu gal ham g‘olib keldi. Savobli niyat yo‘lidagi bu gunohimiz kechirarlidir.
Izoh. Bir sirni ochay. Mazkur maqolaning yozilganiga bir yarim yildan oshdi (yana o‘sha eski hafsalasizlik, dangasalik!). Muddatga oid ayrim juz’iy tahrirlarni aytmaganda, unda hech nima o‘zgartirilmadi.
Xo‘sh, bu borada nima o‘zgardi?
Afsuski, savol savolligicha turibdi: qachon o‘zbekcha gapiramiz?!
Erkin A’zam, «Oila va jamiyat» gazetasi, 1992 yil, avgust.
Ushbu fiqra yozuvchining 2015 yili chop etilgan «Ertalabki xayollar» to‘plamidan olindi. Toshkent, «O‘zbekiston» nashriyoti.
