Қишлоқ хўжалиги вазири Азиз Воитов Ўзбекистонда пахтанинг нархини бозор иқтисодиёти қонунларига мувофиқ харидорлар (пахта-тўқимачилик кластерлари) ва сотувчилар (фермерлар) белгилашини таъкидлаб, бу соҳада давлат томонидан нарх белгилаш амалиёти бекор қилинганини эслатди. Бу ҳақда «Газета.uz»га вазирлик матбуот хизмати маълумот берди.
«Кейинги йилларда Ўзбекистон пахтачилик тармоғини бозор муносабатларига босқичма-босқич ўтказмоқда. Биз нархларнинг давлат томонидан белгиланишидан воз кечдик ва энди уни бозорнинг ўзи: талаб, таклиф, иштирокчилар кутилмалари белгилаб беради. Шунингдек, экспортимизнинг рақобатбардошлигини таъминлаш учун жаҳон бозоридаги пахтанинг нархи ҳисобга олинади», — деди вазир.
«Баъзида вазирликка фермерлар мажбурий харид нархини белгилаб бериш илтимоси билан мурожаат қиладилар. Аммо компанияларни белгиланган нархда пахта сотиб олишга мажбурлашга бизнинг ҳаққимиз йўқ: ҳамкорлик ўзаро манфаатли бўлиши керак — ҳеч ким зарар кўрмасин. Вазирлик ўз ваколатлари доирасида кўмак беради: баҳс-мунозараларда медиатор бўлиб иш кўради, нархни шакллантириш бўйича консультациялар беради, субсидиялар ва имтиёзлар механизмларини ишлаб чиқади ва жорий этади», — дея қўшимча Азиз Воитов.
Қайд этилишича, вазирлик мутахассислари томонидан 2023 йил ҳосили учун кутилаётган минимал нарх 1 килограмм учун 8 минг сўм саналади. У Нью-Йорк биржасидаги пахта фючерси котировкалари (октябрь учун ўртача котировка 1 фунт учун 84 сент ёки 1 тонна учун 1852 долларга тенг) ва бошқа кўрсаткичлар (шу жумладан ҳом ашёни тайёрлаш, ташиш, сақлаш ва толани қайта ишлаш учун сарф-харажатлар ҳисоби) орқали шаклланади.
Маълумот ўрнида, Ўзбекистон президенти Шавкат Мирзиёев 18 август куни тадбиркорлар билан бўлиб ўтган очиқ мулоқот чоғида ўтган йили пахта хомашёсининг ички ва жаҳон нархлари ўртасидаги катта фарқ туфайли кластерлар 6 трлн сўм (500 млн долларга яқин) зарар кўргани ҳақида гапирганди. 2022 йилда Қишлоқ хўжалиги вазирлиги Ўзбекистонда етиштириладиган ўрта турдаги пахта хомашёсининг минимал харид нархи 1 кг учун 10 025 сўм этиб белгилаган эди.
Қўлда терилган ҳар килограмм пахта хомашёси учун 2022 йил биринчи теримда 1500 сўмдан, иккинчи теримда 1800 сўмдан кам бўлмаган миқдорда ҳақ тўланганди. 2021 йилда бу кўрсаткич 1 килограмм пахта учун биринчи теримда 1200 сўм, иккинчи теримда эса 1500 сўмни ташкил этган. Яъни ўтган йилги мавсумда тўлов миқдори ундан аввалгисига қараганда ошган.
Президент 2023 йил январда «Пахта хом ашёси етиштирувчилар фаолиятини янада қўллаб-қувватлашнинг қўшимча чора-тадбирлари тўғрисида»ги қарорни имзолади. Ҳужжатда бу соҳадаги ҳар йили 1 октябрга қадар пахта-тўқимачилик кластерлари томонидан фермер хўжаликлари билан келгуси йил ҳосили учун пахта хомашёсини етиштириш бўйича фьючерс шартномалари тузилиши таъкидланган (2023 йил ҳосили учун 2023 йил 1 февралга қадар шундай шартномалар тузилиши айтилган).
Қишлоқ хўжалиги вазирлигига Нью-Йорк биржаси пахта толасининг ўртача ойлик фьючерс котировкалари таҳлилини ўзининг расмий веб-сайтида эълон қилиб бориш вазифаси юкланган. Шунингдек, бунда пахта-тўқимачилик кластерлари ва фермер хўжаликлари томонидан пахта хомашёсининг харид нархи ўзаро манфаатли келишув асосида шакллантирилишига эътибор қаратилсин, дейилади.
Бу йил пахта мавсуми бошида Қишлоқ хўжалиги вазирлиги пахта хомашёсининг харид нархини ва қўлда терилган пахта хомашёси учун тўланадиган ҳақ миқдорини эълон қилмади. Бунинг фонида вазирлик Ўзбекистонда етиштирилган пахта хомашёси нархи эндиликда бозор тамойиллари асосида белгиланиши ҳақида баёнот берди ва бунга юқорида келтирилган президент қарорини асос қилиб кўрсатди. Шунингдек, вазирлик ижтимоий тармоқларда пахта нархининг тахминий нархлари белгилангани ҳақидаги хабарлар фейк экани ҳақида муносабат билдириб турибди.
Жамоатчилик фаоллари қўлда терилган пахта учун ўтган йилги нархларда ҳақ тўлаш давом этаётгани ҳақида ёзди. Яъни пахта терими учун ҳақ ўтган йил даражасида қолгани айтилмоқда (ҳатто инфляцияга нисбатан даражаси ошмаган).
Кластерлар пахта ҳосили нархини камайтириш керак, деб ҳисобламоқда. Бу ҳақда 5 сентябрь куни «Ўзтўқимачиликсаноат» уюшмасига асосланиб, ЎзА хабар берди.
Уюшма баёнотидан ўтган йилги пахта ҳосили бўйича жаҳон бозори билан ички бозордаги тола нархи ўртасида катта тафовут бўлгани оқибатида кластерлар 6 трлн сўм зарар кўргани, 2022 йилда Қишлоқ хўжалиги вазирлиги ўрта турдаги пахта хомашёсининг энг кам харид нархини 1 кг учун 10 025 сўмдан белгилагани ва жаҳон бозорида нарх бундан икки баравар паст бўлгани айтилади.
Ўзбекистон фермер, деҳқон хўжаликлари ва томорқа ер эгалари кенгаши ҳам бу масала юзасидан ўз муносабатини эълон қилди. Унда президентининг 2023 йил 26 январдаги қарори билан 2023 йил ҳосилидан бошлаб пахта-тўқимачилик кластерлари ва фермер хўжаликлари пахта хом ашёсининг харид нархини ўзаро манфаатли келишув асосида белгилаши эслатиб ўтилган. Лекин муносабатда кластерлар томонининг пахта ҳосили нархини камайтириш кераклиги ҳақидаги фикрига Фермерлар кенгаши қарши ёки йўқлиги, фермерлар бу нарх бўйича қандай фикрдалиги айтилмайди.
Жамоатчилик муносабати
Пахта нархи бўйича юзага келаётган муаммо ҳақида асосан иқтисодчи Отабек Бакиров ҳамда Davletovuz Telegram канали муаллифи Қобил Ҳидиров ёзди.
«Бизга келган хабарларга кўра ҳам, жорий йилги пахта йиғими мавсумида бир кило қўлда терилган пахта учун 1500 сўмдан ҳақ тўланмоқда. Яъни пахта терими учун ҳақ ўтган йил даражасида қолган. Катта эҳтимол билан ҳужжат қабул қилинмайди ҳам. Амалдорларимиз буни Президентнинг 2023 йил 26 январдаги қарорида кўзда тутилган 2023 йил ҳосилидан бошлаб пахта-тўқимачилик кластерлари ва фермер хўжаликлари пахта хом ашёсининг харид нархини ўзаро манфаатли келишув асосида белгилайди, деган норма билан хаспўшлашга ҳаракат қилишмоқда», — деб ёзди Қобил Ҳидиров.
«Афтидан, кластерларнинг Ўзтўқимачиликсаноат тимсолидаги лобби хатти-ҳаракатлар «ўз меваси»ни берган кўринади. Фермерлар жиддий эътироз билдиришди, уларнинг номидан иш кўрадиган Ўзбекистон фермер, деҳқон хўжаликлари ва томорқа ер эгалари кенгаши эса суяги, тиши йўқ баёнотдан нарига ўта олмади. Пахтани йиғиштириб олишни маъмурий йўл билан эмас, балки бозор нархлари орқали ташкил қилиш ҳаракатлари яна зое кетадиган бўлди», — дея қўшимча қилган у.
Шунингдек, Қобил Ҳидиров 9 октябрь кунги постида фермерлар пахта нархини билолмай ҳалак эканини таъкидлаган.
«Октябрнинг 10-санасига келиб ҳам, фермерлар пахта нархини билишолмай ҳалак. Қишлоқ хўжалиги вазирлиги эса коптокни у ёқдан бу ёққа тепиш билан овора, ҳар куни турли гап-сўзлар, тахминлар тарқаяпти, мишмишлар болалаяпти, фермерлар ижтимоий тармоқларда пахта нархи бўйича ҳар куни савол беришмоқда. Вазирлик эса раддия беришдан нарига ўта олмаяпти. Пахтакор, фермер қийналгани қоляпти, холос. Фермерлар кенгаши ҳам мум тишлаб олган», — дейди у.
Иқтисодчи Отабек Бакиров эса Қишлоқ хўжалиги вазирлигининг 17 сентябрь куни эълон қилинган, пахта хомашёси нархи эндиликда бозор тамойиллари асосида белгиланиши айтилган баёнотига муносабат билдирди.
Отабек Бакиров қишлоқ хўжалиги келтираётган мезон асосида белгиланадиган нархни бозор нархи деб аташ мумкин эмаслигини таъкидлаган.
«Биринчидан, эътибор беринг, вазирлик талаб ва таклиф омилини учинчи навбатда санамоқда. Ҳар бир ҳудудда ўша ҳудуддаги ернинг ҳолати, пахта етиштиришга йўналтирилган сарф-харажатлар бу таннархни шакллантирувчи омиллар, бозор нархини эмас. Эркин бозорда таннархнинг шиширилиши бозор нархини тепага кўтармайди ёки таннархнинг пасайиши бозор нархини туширмайди», — деб ёзган иқтисодчи.
Иккинчи сабаб сифатида мутахассис сотувчи ва харидор томонининг бу муносабатларда кучлари тенг эмаслигини келтирган.
«Иккинчидан, пахта етиштирувчи фермерлар туманлардаги кластерларга мажбурий бириктириб қўйилган ҳозирги шароитда олувчи ва сотувчи ўртасида қанақа қилиб тенг келишув бўлиши мумкин? Фермернинг энг катта кредитори Кластер. Боғлаб берилган қудратли, ҳокимият билан чатишиб кетган Кластеридан бошқа субъект билан де-юре муносабатга кириша олмайдиган фермер қайси воситалар билан нархда тортишиши мумкин? Қайси омил ўзаро манфаатли келишувни таъминлайди? Бошқа ҳудуддан кластер келиб юқорироқ нарх таклифи билан фермернинг пахтасини олиб кета оладими? Фермерлар пахтаси билан, Кластерлар таклифи ва шартлари билан ўзаро рақобат қиладиларми? Йўқ ва яна йўқ», — деб ёзган иқтисодчи.
«Учинчидан, Нью-Йорк товар биржасидаги котировкаларга кўра, декабрь ойи фьючерслари бир фунт пахта толаси учун 86−87 центдан ўтмоқда. Бу бир тонна пахта толаси 1900−1920 доллар атрофида ёки 23−23,4 млн.сўм дегани (дарвоқе, президент қарорига кўра Қишлоқ хўжалиги вазирлиги Нью-Йорк биржаси пахта толасининг ўртача ойлик фьючерс котировкалари таҳлилини ўзининг расмий веб-сайтида эълон қилиб бориши керак эди, лекин бу вазифа балки атайин бажарилгани йўқ). Ўзбекистонда нечта фермер пахта нархларидаги ўзгаришларни билади ва кузатиб боради? Биржалардаги нарх ва тенденцияларни билмаган фермер қайси маълумотга таяниб нарх учун талашади?», — дея қўшимча қилган у.
Отабек Бакиров бугунги реалликларда фермер ва кластер ўртасида ҳеч қанақа бозор нархи ҳақида гап бўлиши мумкин эмаслигини «пахта терими учун оғзаки равишда белгиланган ва қатъий амал қилинаётган 1500 сўмлик тўлов» ҳам кўрсатиб турганини таъкидлаган.
