Human Rights Watch халқаро инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ташкилоти Ўзбекистон ҳукуматини «одамларнинг оммавий йиғилишларини назорат қилишда ҳуқуқ-тартибот идоралари томонидан гранатанинг айрим турларидан фойдаланишга ёндашувни зудлик билан қайта кўриб чиқишга» чақирди. Бу ҳақда ташкилотнинг Қорақалпоғистонда содир бўлган воқеаларга бағишланган ҳисоботида айтилади.

«Асосан тинч намойишларни тарқатишда» хавфсизлик кучлари томондан кўрилган «эҳтиёт чоралари жиддий жароҳатлар ва ўлимга олиб келиши мумкин бўлган ўқ отиш қуроллари ва ҳар хил турдаги гранаталарнинг асоссиз қўлланилишини» ўз ичига олади", — дея таъкидлади HRW. 1−2 июль воқеалари чоғида камида 21 киши, жумладан, 4 ҳуқуқ-тартибот ходими ҳалок бўлган, 270 дан ортиқ киши жароҳатланган.

Ташкилот Ўзбекистонни ҳодисанинг барча ҳолатларини аниқлаш ва қўпол қоидабузарликларда айбдорларни жавобгарликка тортиш учун «ушбу воқеалар, жумладан, хавфсизлик кучлари ҳаракатларига нисбатан мустақил тергов ўтказиш»га чақирди.

Портлаш жароҳатлари ва гранаталар

Human Rights Watch Telegram, Instagram ва TikTok`да жойлаштирилган видео ва фотосуратлар, шунингдек, тўғридан-тўғри келиб тушган 11 та видео ва фотосуратлар таҳлил қилди. Видео ва фотосуратда одамларнинг жароҳатлари табиатини мустақил травматолог Роҳини Хаар тасвирлаб берди.

Суратдаги 14 киши катта эҳтимоллик билан портловчи қурилмаларнинг табиатига мос келадиган тан жароҳатлари олган, жумладан, чуқур кесилган ва юмшоқ тўқималарнинг муҳим жойлари йўқолган", «битта видео ва тўртта фотосуратда терининг қорайиши акс этган, бу портловчи қурилманинг портлаши натижасида келиб чиққан куйиш жароҳатини кўрсатиши мумкин бўлган яра», дейилади ҳисоботда.

7 июль куни Ўзбекистон ИИВ тартибсизликларни тарқатишда қўлланиладиган махсус техникалар мажмуаси намойиш этилган видеони жамоатчиликка тақдим этди. Унда айтилишича, булар «ўлимга олиб келмайдиган» «стандарт гранаталар», аммо резина тўплари бўлган 717 СТРБ ёруғлик-шовқин/травматик граната «яқин масофадан шикастланишга олиб келиши мумкинлигини тан олди.

HRW бу буюмларнинг барчаси Исроилнинг ISPRA компанияси томонидан ишлаб чиқарилган деб ҳисоблайди, жумладан G705-CS алюминий корпусли кўз ёш гранаталари, резина корпусли G303-WS оқ тутунли гранаталар ва резина шарли 303 STRB ёруғлик- шовқин чиқарувчи травматик гранаталар. Видеолардан бирида ташкилот G303-SТ шовқинли гранатани топди.

Ташкилотнинг таъкидлашича, иккита видеотасвирда олинган жароҳатлар «юқори даражадаги эҳтимоллик билан портловчи деб таснифланиши ёки тўғридан-тўғри намойишчиларга ўқ узилиши натижасида олинган» эканлигини кўрсатади.

Катта калиберли гранаталар

Юқорида муҳокама қилинган «ўлимга олиб келмайдиган» гранаталар билан бир қаторда, Human Rights Watch Қорақалпоғистонда қўлланилган йирик калибрли проекцияланувчи гранаталарнинг икки турини аниқлади: Россияда ишлаб чиқарилган «қобиқсиз» 40 ммли СВ-1352/1 шовқин гранаталари ва Болгарияда ишлаб чиқарилган 40 ммли RLV-SMK-3 тутун чиқарувчи гранаталар («Арсенал» АД).

«Улар стандарт 37 мм „ўлибга олиб келмайдиган“ кўз ёши гранатасига қараганда анча кучлироқ ва 25−50 г стандарт массага нисбатан мос равишда 250−280 г оғирликка эга», — дейилади ҳисоботда.

«СВ-1352/1 ва RLV-SMK-3 каби гранаталарнинг массаси ва тезлигининг умумий таъсири, нисбатан қисқа масофадан ўқ узилганда тўғридан-тўғри урилганда, оғир жароҳатлар ёки ҳатто ўлимга олиб келиши мумкин», дея таъкидлайди ташкилот.

Ҳарбий патронларнинг қўлланилиши

HRW «Ўзбекистон хавфсизлик кучларида намойишлар чоғида Калашников автоматлари (у ёки бу серияси) бўлганини кўрсатувчи фактлар, шунингдек, ўқотар қуроллардан қолган яроқсиз гильзалар излари аниқланган», дейилади хабарда.

Видеолардан бирида намойишчининг ўнг болдиридан кўп қон оқаётгани кўрсатилган. Ташкилот тиббий эксперт хулосалари жароҳатнинг табиати «юқори даражадаги эҳтимоллик билан ўқ отишдан олинганига ишора қилади».

«АК-74 да қўлланилган 5,45×39 ўлчамдаги гильзани ушлаб турган намойишчининг» иккита фотосурати ва «тўппонча патронларига хос бўлган шиша шаклидаги иккита мис патрон тутган намойишчи» видеоси аниқланган.

Йиғилишлар ўтказиш эркинлиги ва куч ишлатишнинг халқаро стандартлари

«Халқаро ҳуқуқ давлатларни тинч йиғилишлар ўтказиш эркинлиги ҳуқуқини уларни ўтказиш учун шароит яратиш чораларини кўриш орқали, намойишчиларни қарши намойишчилар ёки бошқаларнинг зўравонлигидан ҳимоя қилиш орқали ҳимоя қилиш мажбуриятини юклайди. Бундай йиғилишларга чекловлар фақат бошқаларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ва бу мақсадга эришиш учун зарур ва мутаносиб равишда энг кам аралашувчи воситалардан фойдаланиш каби қонуний мақсадга эришиш учун мўлжалланган бўлсагина рухсат этилади», — деди HRW.

«Йиғилишни тарқатиб юбориш фақат „алоҳида ҳолларда“ амалга оширилиши мумкин (Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро пакт — таҳр.). Хусусан, „агар йиғилиш табияти тинч бўлмаган ёки жиддий зўравонлик таҳдидининг аниқ далиллари мавжуд бўлса, уни янада мутаносиброқ чоралар билан бартараф этиб бўлмайди“. Бундай вазиятда ҳуқуқ-тартибот кучлари биринчи навбатда намойишчиларга тарқалиб кетиш учун етарли имкониятларни тақдим этиши, бунга аниқ йўналишлар ва чиқиш йўлларини тақдим этиши керак», — дейилади ташкилот хабарида.

«Ҳуқуқ-тартибот идоралари ходимлари, қоида тариқасида, тинч намойишларни тарқатиш учун куч ишлатишдан тийилишлари керак, ҳатто улар бундай намойишларни ноқонуний деб ҳисобласа ҳам. Ҳатто зўравонлик содир бўлган тақдирда ҳам куч ишлатиш ҳақиқий таҳдидни бартараф этиш учун зарур бўлган ва мутаносиб равишда чекланиши ва фақат охирги чора сифатида жоиз бўлиши керак», — дейилади ҳисоботда.

«Оломонга қарши ўлимга олиб келувчи куч ишлатиш воситалари ҳеч қандай шароитда беғараз бўлиши мумкин эмас ва фақат ҳаётга бевосита таҳдид соладиган вазиятларда амалга оширилиши мумкин», деб таъкидлади HRW.

Эслатиб ўтамиз, Ўзбекистон президенти юз берган воқеалардан сўнг дарҳол куч тузилмаларининг ҳаракатлари ҳам чуқур таҳлил қилиниши ва агар улар томонидан нотўғри куч ишлатилган бўлса, амалдаги қонунчиликка асосан уларнинг ҳам жиноий жавобгарлиги таъминланишини билдирди.


Воқеаларни ўрганиш

15 июль куни Ўзбекистон парламенти Қорақалпоғистонда содир бўлган воқеалар ва инсон ҳуқуқлари бузилиши ҳолатларини ўрганиш бўйича комиссия тузилди. Комиссия норозилик сабабларини аниқлаш, ҳибсга олинганларнинг адвокат билан учрашиши ҳамда қийноқлар ва бошқа шафқатсиз муомалаларга дучор бўлганлигини билиш учун адвокатлар, ҳуқуқ-тартибот идоралари ходимлари, намойишчилар, шу жумладан касалхонага ётқизилган, фуқаролик жамияти вакиллари ва Қорақалпоғистон аҳолиси билан суҳбат ўтказди.

Омбудсман бошчилигидаги комиссиянинг, айниқса, фуқаролик жамиятини жалб қилган ҳолда ташкил этилиши «ҳокимият томонидан муҳим қадамдир», деб таъкидлади ҲРW. Бироқ, ташкилот «асосий мақсади инсон ҳуқуқлари бузилганлиги учун жавобгарликни таъминлашдан иборат бўлган мустақил тергов учун» марказий масалалар ўлим ва оғир жароҳатлар ёки воқеалар пайтида хавфсизлик кучлари ходимларининг ҳаракатлари, шу жумладан ускуналар ва қуролларнинг ишлатилиши юзасидан махсус тергов бўлиши керак, деб ҳисоблайди.


«Ўзбекистон ҳукумати норозилик намойишлари ортидан маҳбусларга нисбатан қийноқлар ва шафқатсиз муносабатда бўлган барча даъволарни ҳам текшириб, айбдорларни жавобгарликка тортиши керак», — дейди HRW.

Комиссия талабига кўра, намойишлар чоғида қўлга олинган 107 нафар шахс суд муҳокамасига қадар ҳибсдан озод этилди.

«Комиссия ҳали ўз хулосасини эълон қилмаган ва ҳеч қандай муддат белгиламаган», — дея таъкидлайди HRW.